Tài liệu đặc sắc trong thơ viết về tình bạn của phạm hổ

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA GIÁO DỤC TIỂU HỌC VŨ THỊ MẬN ĐẶC SẮC TRONG THƠ VIẾT VỀ TÌNH BẠN CỦA PHẠM HỔ KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Văn học trẻ em Người hướng dẫn khoa học GV. ThS. Đỗ Thị Huyền Trang HÀ NỘI, 2014 LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện khóa luận, tôi đã nhận được sự hướng dẫn nhiệt tình, chu đáo của ThS. Đỗ Thị Huyền Trang, các thầy cô giáo giảng dạy bộ môn Văn học trẻ em, các thầy cô giáo trong khoa Giáo dục Tiểu học Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2. Tác giả khóa luận xin được bày tỏ lòng biết ơn trân trọng nhất tới các thầy cô, đặc biệt là ThS. Đỗ Thị Huyền Trang - người đã trực tiếp hướng dẫn, chỉ bảo tận tình để tôi hoàn thành khóa luận này. Do thời gian nghiên cứu và năng lực nghiên cứu còn hạn chế, khóa luận khó có thể tránh khỏi những hạn chế, thiếu sót. Tôi rất mong nhận được ý kiến đóng góp của thầy cô và các bạn để khóa luận này được hoàn thiện hơn. Tôi xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày 11 tháng 05 năm 2014 Sinh viên thực hiện Vũ Thị Mận 2 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Kết quả nghiên cứu không trùng với kết quả của tác giả nào khác. Hà Nội, ngày 11 tháng 05 năm 2014 Sinh viên thực hiện Vũ Thị Mận 3 MỤC LỤC Mở đầu 1. Lý do chọn đề tài…………………………………………………...............4 2. Lịch sử vấn đề……………………………………………………............... 5 3. Mục đích nghiên cứu……………………………………………….............6 4. Phạm vi nghiên cứu………………………………………………...............6 5. Phương pháp nghiên cứu…………………………………………...............7 6. Cấu trúc khoá luận………………………………………………….............7 Nội dung Chương 1: Phạm Hổ với văn học thiếu nhi………………………….......... 8 1.1. Vài nét về thơ Phạm Hổ viết cho thiếu nhi………………………............8 1.2. Đóng góp của Phạm Hổ trong văn học thiếu nhi Việt Nam…….............10 1.3. Quan niệm sáng tác của Phạm Hổ về văn học viết cho thiếu nhi.............11 Chương 2: Tình bạn trong thơ Phạm Hổ viết cho thiếu nhi……….........13 2.1. Cách đặt tên các bài thơ, tập thơ…………………………………..........13 2.2. Sự thể hiện tình bạn trong thơ Phạm Hổ viết cho thiếu nhi……….........15 2.2.1. Những người bạn là cây cối……………………........…………15 2.2.2. Những người bạn là con vật……………………….......…….....22 2.2.3. Những người bạn là đồ vật…………………………….......………….30 2.2.4. Những người bạn là những trò chơi truyền thống……….......………..37 2.3. Vài nét về nghệ thuật trong thơ về tình bạn của Phạm Hổ…….......…....39 2.3.1. Thể thơ…………………………………………………….......………39 2.3.2. Ngôn ngữ……………………………………………………......…….40 2.3.3. Các biện pháp nghệ thuật……………………………….....………….43 Kết luận……………………………………………………….....………….49 Tài liệu tham khảo……………………………………………....…………51 4 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Thơ viết cho thiếu nhi là một bộ phận không thể thiếu được của nền văn học thiếu nhi nói riêng và nền văn học Việt Nam nói chung. Những “đứa con tinh thần” là kết quả của sự phát triển phong phú và toàn diện về mặt đề tài, chủ đề và thể loại thơ ca cho thiếu nhi của những tên tuổi nổi tiếng như: Võ Quảng, Định Hải, Trần Đăng Khoa… và Phạm Hổ là một trong những cây bút tâm huyết với trẻ thơ. Phạm Hổ sáng tác rất nhiều thể loại cho thiếu nhi: thơ, truyện, kịch, truyện ngắn, truyện cổ tích hiện đại… Ở thể loại nào, Phạm Hổ cũng để lại ấn tượng sâu sắc trong lòng độc giả. Đặc biệt, thơ ông viết cho các em thường giản dị, trong sáng, hồn nhiên như những câu đồng dao dễ hiểu, dễ nhớ. Dẫn dắt trẻ vào thế giới xung quanh đầy phong phú và thú vị. Thơ Phạm Hổ hòa nhập vào tâm hồn trẻ tạo nên một thế giới trẻ thơ mới sống động với nhiều bất ngờ, lý thú và mới mẻ. Đến với thơ viết cho thiếu nhi của Phạm Hổ người đọc như lạc vào một thế giới của tình bạn. Mỗi một bài thơ là một câu chuyện cổ tích hấp dẫn trẻ thơ: tình bạn giữa chú bò và cái bóng của mình trong Chú bò tìm bạn hay là tình bạn âm thầm nhưng tha thiết của những đồ dùng, vật dụng quen thuộc trong gia đình trong Những người bạn im lặng… Nói tóm lại, thơ Phạm Hổ không chỉ đơn thuần viết cho các em mà còn muốn truyền đến các em nguồn mạch sống, những giá trị văn hóa đạo đức và cả những khát vọng dân tộc. Là một giáo viên Mầm non trong tương lai và là người rất quan tâm tới những vần thơ của Phạm Hổ viết cho lứa tuổi nhi đồng. Chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài “Đặc sắc trong thơ viết về tình bạn của Phạm Hổ” không 5 chỉ vì những lý do này mà còn thể hiện lòng yêu mến, trân trọng của tôi tới hồn thơ được nhiều người kính trọng. Từ những lý do trên đây, kế thừa và tiếp thu các ý kiến có tính chất gợi mở của các nhà nghiên cứu về tình bạn trong thơ Phạm Hổ. Cùng với niềm say mê thơ ca, chúng tôi mạnh dạn lựa chọn đề tài: Đặc sắc trong thơ viết về tình bạn của Phạm Hổ. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Phạm Hổ đã từng nhận được nhiều giải thưởng trong các cuộc thi sáng tác cho thiếu nhi như: Tặng thưởng loại A trong những năm 1960 cho tác phẩm Chú vịt bông, giải A do Hội đồng Văn học thiếu nhi - Hội văn học Việt Nam trao tặng cho tác phẩm Những người bạn im lặng, giải thưởng Nhà nước về Văn học thiếu nhi đợt 1 năm 2001… Với những đóng góp lớn lao ấy, nhiều nhà nghiên cứu đã dành tặng Phạm Hổ niềm ưu ái, sự ngưỡng mộ, cảm phục trước một tấm lòng hết mình vì tuổi thơ. Nhà thơ Trần Đăng Khoa đã có những khám phá rất thú vị: “Phạm Hổ đã hiến dâng trọn vẹn cái phần tinh túy nhất của đời mình, của tâm hồn mình cho con trẻ. Đọc thơ của ông ta thấy ông rất yêu trẻ con. Mà không chỉ yêu, ông còn kính trọng và sùng bái chúng. Vì thế nói đến ông ta vẫn quen nghĩ đó là thi sĩ chuyên viết cho thiếu nhi, viết bằng nhiều thể loại: thơ, truyện, kịch, truyện thần thoại, kịch bản phim hoạt hình…” [8; tr.950]. Trong bài viết Mười lăm năm viết cho thiếu nhi nhà thơ Định Hải đã đưa ra nhận định: “Thơ Phạm Hổ nặng khai thác khía cạnh tình cảm nhi đồng, thơ anh uyển chuyển, giàu nhạc điệu, gần gũi với đồng dao. Bạn đọc thường nhắc đến những bài thơ của anh như: Xe cứu hỏa, Tre, Bắp cải xanh, Chú bò tìm bạn…” [1; tr.35]. 6 Trong cuộc hội thảo về các tác giả viết cho thiếu nhi, nhà văn Nguyên Ngọc đã phát biểu: “Bạn (Phạm Hổ) vừa mở thêm ra một cánh cửa nữa và theo chân anh, bước ra cánh cửa ấy, ta bỗng gặp một chân trời hứa hẹn và mênh mông hơn, vừa gần gũi vừa mới lạ, vừa quen thuộc vừa mỗi bước khiến ta lại ngạc nhiên” [12; tr.49]. Khi nhận xét về tập thơ Từ không đến mười, nhà phê bình Vũ Ngọc Bình khẳng định: “Tiếp theo những chú bò tìm bạn, bạn trong vườn, Phạm Hổ vẫn phát huy cái sở trường quen thuộc là bằng vài nét bút, vẽ nên những bức tranh khiêm tốn về kích thước mà có sức khơi gợi, giúp các em với con mắt tạo hình của tuổi thơ trong vô số hình họa của cuộc sống”. Cùng với quan điểm trên, nhà thơ Phạm Đình Ân cũng ghi nhận: “Nhà thơ Phạm Hổ đã dành cả cuộc đời viết cho các em. Thơ ông nghiêng về sự quan sát chi tiết, tỉ mỉ, tinh tế với một cách biểu đạt ngộ nghĩnh, giàu nhân ái” [11; tr38]. Từ thực tiễn nghiên cứu trên, chúng tôi nhận thấy: Các sáng tác thơ Phạm Hổ viết cho thiếu nhi viết về tình bạn đã được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm, chú ý. Tuy nhiên lại chưa có công trình nghiên cứu nào đi sâu tìm hiểu một cách hệ thống về đặc sắc trong thơ tình bạn của Phạm Hổ viết cho thiếu nhi. Đó là gợi ý để chúng tôi đi sâu nghiên cứu đề tài này và những ý kiến của các nhà nghiên cứu đi trước sẽ là những định hướng quý báu giúp chúng tôi khai triển khóa luận: Đặc sắc trong thơ viết về tình bạn của Phạm Hổ. 3. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu những nét đặc sắc trong thơ viết về tình bạn của Phạm Hổ dành cho thiếu nhi qua đó khẳng định những đóng góp to lớn của ông đối với sự phát triển của Văn học thiếu nhi Việt Nam. 4. Phạm vi nghiên cứu Để thực hiện đề tài: Đặc sắc trong thơ viết về tình bạn của Phạm Hổ, chúng tôi tập trung khảo sát toàn bộ sáng tác thơ Phạm Hổ viết cho các em gồm các tập: 7 - Chú bò tìm bạn - Những người bạn im lặng - Từ không đến mười - Đỗ trắng đỗ đen - Cháu chọn hạt nào - Những người bạn nhỏ - Bạn trong vườn - Em thích em yêu - Những người bạn ồn ào 5. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp khảo sát thống kê - Phương pháp phân tích tổng hợp - Phương pháp so sánh 6. Cấu trúc khóa luận Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, nội dung chính của khóa luận được triển khai trong 2 chương sau: Chương 1: Phạm Hổ với văn học thiếu nhi Chương 2: Tình bạn trong thơ Phạm Hổ viết cho thiếu nhi 8 NỘI DUNG Chương 1 PHẠM HỔ VỚI VĂN HỌC THIẾU NHI 1.1. Vài nét về thơ Phạm Hổ viết cho thiếu nhi Suốt gần nửa thế kỉ cầm bút viết cho thiếu nhi, nhà thơ Phạm Hổ từng tâm sự: “Nếu được sống thêm một lần nữa, tôi vẫn chọn nghề cũ: làm thơ, viết văn cho các em đọc, còn vẽ tranh cho các em xem nữa. Tôi thường lấy lòng yêu mến các em, lấy những công việc mình làm cho các em làm thước đo lòng mình đối với dân với nước…”. Phạm Hổ sinh ngày 28 tháng 11 năm 1926 tại xã Nhơn An, huyện An Nhơn, tỉnh Bình Định trong một gia đình nhà Nho có truyền thống văn học. Ông có anh trai là nhà thơ Phạm Văn Ký và em trai là Phạm Thế Mỹ. Được sinh ra trong một gia đình có truyền thống thơ ca như vậy nên Phạm Hổ chịu ảnh hưởng rất nhiều từ những người thân khi sáng tác. Đây chính là tiền đề để Phạm Hổ trở thành một trong những cây đại thụ của nền văn học nước nhà. Quy Nhơn là nơi có nhiều danh lam thắng cảnh. Những cảnh đẹp của quê nhà đã tạo nguồn cảm hứng cho Phạm Hổ trong rất nhiều trang viết của ông. Mỗi khi có dịp viết về miền đất và con người Bình Định, Phạm Hổ luôn tỏ ra say sưa với những tình cảm quê hương ngọt ngào, nhất là khi nó gắn liền với những ký ức tuổi thơ trong trẻo, mộc mạc mà thấm sâu trong lòng ông. Đây cũng là mảnh đất giàu truyền thống yêu nước, là nơi nuôi dưỡng nhiều nhà thơ, nhà văn nổi tiếng như: Chế Lan Viên, Xuân Diệu, Hàn Mặc Tử… Ông đỗ bằng thành chung năm 1943 tuy nhiên do gặp tai nạn nên ông không thể ra Huế học bán trú tại trường quốc học Huế. Ông làm thư kí công nhật cho tòa sứ Quy Nhơn để đỡ mẹ nuôi các em và tự học để thi tú tài. 9 Cái duyên với văn học nghệ thuật thực sự bắt đầu nơi ông khi cách mạng tháng Tám thành công, dẫu rằng ông vốn say mê văn học từ nhỏ. Làm thư kí thường trực ở Chi hội văn hóa Cứu Quốc do nhà thơ Trần Mai Ninh phụ trách rồi dự học lớp hội họa kháng chiến liên khu 5 do họa sĩ Nguyễn Đỗ Cung chủ nhiệm, rồi đi thực tế sáng tác ở miền tây Bình Định (vùng giáp cận An Khê). Phạm Hổ vừa vẽ vừa làm thơ và như ông thừa nhận có khi mê làm thơ hơn vẽ. Đến đầu năm 1950, Phạm Hổ được cử đi dự hội nghị Văn học toàn quốc ở Việt Bắc với tư cách là một nhà thơ trẻ liên khu 5. Trong khoảng thời gian 1952 - 1953, Phạm Hổ có “hai năm vàng” ở quê, ông vừa làm công tác văn hóa thông tin vừa thâm nhập sâu vào thực tế đời sống để có thể hiểu thế nào là nông dân, thế nào là chân lấm tay bùn, thế nào là đầu tắt mặt tối… Phạm Hổ xem đó là những tư liệu cần thiết để một nhà văn sáng tác phục vụ nhân dân. Tháng 1 năm 1954, Phạm Hổ có mặt ở Hà Nội và làm công tác đối ngoại ở Hội Văn nghệ Trung Ương. Sau Hiệp định Genevơ năm 1954, ông ra Bắc tham gia sáng lập Hội nhà văn miền Bắc (1957) và cũng là một trong những người đầu tiên hình thành nhà xuất bản Kim Đồng - nơi chuyên xuất bản văn hóa phẩm dành cho trẻ em. Trong những năm chống Mĩ, Phạm Hổ làm việc trong nhiều cương vị ở nhà xuất bản Kim Đồng, nhà xuất bản Hội nhà văn, báo Văn nghệ… Ông đi nhiều nơi, có khi vào cả tuyến lửa Quảng Bình, Vĩnh Linh để lấy tài liệu sáng tác. Đất nước thống nhất, Phạm Hổ vẫn tiếp tục đi nhiều nơi và sáng tác, nhất là sáng tác cho thiếu nhi Việt Nam. Từ năm 1983, ông là Phó trưởng ban đối ngoại của Hội Nhà văn Việt Nam và là Chủ tịch Hội đồng văn học thiếu nhi của hội. Ngày 4 tháng 5 năm 2007, Phạm Hổ qua đời ở tuổi 81. Song hình như với thiếu nhi Việt Nam, ông già tóc bạc ấy vẫn mãi là người bạn thân thiết của tuổi nhỏ. 10 1.2. Đóng góp của Phạm Hổ trong văn học thiếu nhi Việt Nam Phạm Hổ sáng tác nhiều thể loại: thơ, truyện ngắn, tiểu thuyết, truyện cổ tích hiện đại, kịch cho cả người lớn và trẻ em. Sự phong phú trong thể loại và số lượng dày dặn các tác phẩm ít nhiều chứng minh cây bút Phạm Hổ có nguồn tiềm lực sáng tác dồi dào và khá linh động. Phạm Hổ là một trong những cây bút xuất sắc của văn học thiếu nhi nói riêng và ông là một trong những người đặt nền tảng đầu tiên xây dựng nền văn học cho thiếu nhi Việt Nam. Điều đó được chứng minh qua hơn 60 năm cầm bút vì tình yêu trẻ thơ, Phạm Hổ đã để lại khoảng trên 20 tập thơ, 9 tập truyện và 4 vở kịch tặng riêng các em. Những tác phẩm chính: Thơ: - Em tre (1948) - Chú bò tìm bạn (1957) - Em thích em yêu (1958) - Những người bạn nhỏ (1960) - Bạn trong vườn (1967) - Từ không đến mười (1973) - Mẹ, mẹ ơi, cô bảo (1980) - Những người bạn im lặng (1984) - Đỗ trắng đỗ đen (1991) - Cháu chọn hạt nào (1992) - Câu chuyện về Miu trắng (1993) Truyện: - Viết thư cho cha (1959) - Khẩu súng người ông (1960) - Cất nhà giữa hồ (1964) - Chuyện hoa, chuyện quả (tập 1, 1974) - Lửa vàng, lửa trắng (1976) - Chuyện hoa, chuyện quả (tập 2, 1982) - Tiếng sáo và con rắn (chuyện hoa, chuyện quả, tập ba, 1985) - Ngựa thần từ đâu đến (1986) - Nhứng chú sẻ con (1988) - Hai vợ chồng và con voi quý (chuyện hoa, chuyện quả, tập bốn, 1988) 11 - Chim lưu ly (chuyện hoa, chuyện quả, tập năm, 1990) - Quả tim bằng ngọc (chuyện hoa, chuyện quả, tuyển chọn, 1993) - Lửa vàng, lửa trắng, lửa nâu ( 1993) Kịch: - Nàng tiên nhỏ thành Ốc (1981) - Tìm gặp lại anh (1981) - Người gái hầu của Mị Châu (1984) - Mị Châu và chiếc áo lông ngỗng (1984) Với sự đóng góp to lớn đó dành cho thiếu nhi, Phạm Hổ đã được trao tặng nhiều giải thưởng văn học: - Giải A trong các cuộc vận động sáng tác cho thiếu nhi với các tập thơ Chú bò tìm bạn (1957 - 1958), Chú vịt bông (1967 - 1968). - Giải thưởng chính thức về thơ viết cho thiếu nhi của hội đồng văn học thiếu nhi, Hội nhà văn Việt Nam với tập thơ Những người bạn im lặng (1985). - Giải thưởng cuộc thi sáng tác kịch bản cho thiếu nhi do Hội nghệ sĩ sân khấu tổ chức với vở kịch Nàng tiên nhỏ thành Ốc (1986). Với những đóng góp quan trọng cho nền văn học thiếu nhi, Phạm Hổ xứng đáng với Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật (đợt 1 - 2001). 1.3. Quan niệm sáng tác của Phạm Hổ về văn học viết cho thiếu nhi Phạm Hổ chọn con đường đi vào thế giới tâm hồn trẻ thơ khác với nhiều người. Ông tâm niệm: “Đối với tôi được viết cho các em là cả một hạnh phúc”. Rất nhiều lần ông đã phát biểu như vậy và tinh thần đó lại một lần nữa được ta bắt gặp trong Những bài thơ nho nhỏ: “Thật đơn sơ là hạnh phúc? Được viết cho các em Những bài thơ nho nhỏ” Thơ văn của Phạm Hổ được chọn lọc đưa vào giảng dạy ở các lớp mẫu giáo có các bài thơ: Cô giáo, Xe chữa cháy, Bắp cải xanh, Sen nở, Tâm sự của cái mũi, Vì sao, Chùm thơ con gà và quả trứng… 12 Ông còn có trên 50 đầu sách sáng tác cho thiếu nhi với nhiều giải thưởng của Hội đồng thiếu nhi Việt Nam, Trung ương Đoàn tặng… Sự vất vả và cực nhọc của nghề cuối cùng đã kết tinh thành “những đứa con tinh thần” tạo nên niềm vui cho nhà thơ. Cả cuộc đời Phạm Hổ đã yêu thương với một tình yêu đằm thắm mà ông dành trọn cho thế hệ trẻ. Dường như ông luôn sống với niềm mong ước: làm sao cho các tác phẩm của mình đem đến cho tâm hồn các em chân, thiện, mĩ… Trong cuộc đời sáng tác của mình, phần lớn tâm huyết và bút lực Phạm Hổ dành cho thiếu nhi và ông đã đạt được những thành công xuất sắc nhất ở mảng thơ. Chính vì vậy mà bạn đọc thường gọi ông là nhà thơ của tuổi thơ. Phạm Hổ còn cho rằng “Trước khi viết cho các em nhà thơ phải là bầu bạn của các em”. Phải hiểu được tâm tư, suy nghĩ và tình cảm của chúng. Ông tâm sự: “Tôi đặc biệt chú ý đến tình bạn trong đời sống con người”. Trong quá trình sáng tác, Phạm Hổ đã tìm ra một điều rất ý nghĩa: Thế giới xung quanh luôn là những người bạn của các em. Các em có thể vui đùa bên những người bạn là thế giới cỏ cây, hoa lá, những người bạn là động vật, là đồ vật… Tất cả những người bạn ấy đều sống động, có hồn và gần gũi với các em. Vì vậy Phạm Hổ đã tổng kết: “Thiên nhiên gợi cho chúng ta bao điều suy nghĩ về cuộc sống con người… bằng chính cái đẹp, thiên nhiên dạy cho ta yêu cái đẹp….” [5; tr.76]. 13 Chương 2 TÌNH BẠN TRONG THƠ PHẠM HỔ VIẾT CHO THIẾU NHI 2.1. Cách đặt tên các bài thơ, tập thơ Đi vào thế giới thơ Phạm Hổ, ta bắt gặp tất cả những gì quen thuộc trong cuộc sống hàng ngày của các em. Đó là cái kéo, cái chổi, là con chó, con mèo, là cây na, quả khế… Tất cả đều có mặt trong thơ ông một cách tự nhiên, dung dị. Thực ra, những nhân vật này cũng hiện diện trong sáng tác của hầu hết các nhà thơ viết cho thiếu nhi. Vậy đâu là nét riêng trong nghệ thuật trữ tình của Phạm Hổ? Dấu hiệu nhận biết đầu tiên thơ Phạm Hổ nói nhiều về tình bạn được thể hiện qua lời thừa nhận của nhà thơ: “Tôi đặc biệt chú ý đến tình bạn trong đời sống con người. Trong hơn 10 tập thơ viết cho các em, đã có 6 tập”. Vấn đề tình bạn không chỉ được Phạm Hổ quan tâm mà đó cũng là vấn đề được rất nhiều nhà văn, nhà thơ khác quan tâm bởi đó clà thứ gần gũi đang diễn ra trong cuộc sống quanh ta. Trẻ em vốn rất khát khao tình bạn. Mỗi đứa trẻ đều có nhu cầu chơi cùng bạn bè, có nhu cầu kết bạn để có thể chia sẻ với nhau trong cuộc sống hoặc đơn giản là cùng nhau chơi một trò chơi… như vậy cũng đã đủ với chúng rồi. Nhận biết chủ đề tình bạn trong thơ Phạm Hổ còn được thể hiện ở việc nhà thơ đặt tên cho các tập thơ: Chú bò tìm bạn, Bạn trong vườn, Những người bạn im lặng, Những người bạn ồn ào… Đi vào văn bản, ta thấy cảm hứng tình bạn xuyên thấm ở hầu hết mọi bài thơ, tập thơ. Dù viết về điều gì, Phạm Hổ cũng đều gợi lên cho các em một câu chuyện tình bạn. Một chú bò đi lang thang trong chiều với tiếng “ậm…ò…” đã trở thành hình ảnh đáng yêu trong nỗi thiết tha gọi bạn. Tôi muốn nói đến trường hợp bài thơ Chú bò tìm bạn. Bài thơ này được Phạm Hổ viết vào năm 1952, gợi nguồn cảm hứng cho 14 nhà thơ là hình ảnh những chú bò chiều chiều ra sông uống nước. Đâu đó trong không gian chiều muộn vang vọng tiếng “ ậm… ò…”. Tứ thơ chợt đến, bài thơ hiện ra sau những thăng hoa của cảm xúc. “Mặt trời rúc bụi tre Buổi chiều về nghe mát Bò ra sông uống nước Thấy bóng mình, ngỡ ai Bò chào: “Kìa anh bạn Lại gặp anh ở đây!” Nước đang nằm nhìn mây Nghe bò cười nhoẻn miệng Bóng bò chợt tan biến Bò tưởng bạn đi đâu Cứ ngoái trước nhìn sau “Ậm ò” tìm gọi mãi” (Chú bò tìm bạn) Trong cảm quan dân gian, chú bò là biểu tượng của tính lơ ngơ (Lơ ngơ như bò đội nón). Trong thơ Phạm Hổ, chú bò vẫn có cái lơ ngơ nhưng thật đáng yêu. Đáng yêu ở hành vi biết chào hỏi, đáng yêu ở hành vi thiết tha gọi bạn… Bài thơ Chú bò tìm bạn được xem là tiêu biểu cho phong cách thơ Phạm Hổ. Sau bài thơ này, cảm hứng tình bạn như một dòng chảy tuôn trào mang những hạt phù sa màu mỡ vào cánh đồng thơ Phạm Hổ. Kết quả, cánh đồng thơ ấy cứ lấp lánh lên những sắc màu đáng yêu của tình bạn. Đúng là với Phạm Hổ, thế giới được cấu trúc theo quan hệ tình bạn. Con chó, con mèo nào có ghét nhau. Chúng chơi với nhau thật thân thiết. 15 “Rủ nhau chơi ú tim Giờ đến phiên chó chốn Mèo đảo mắt nhìn quanh Chó nấp đâu giỏi gớm! Bỗng kìa chỗ khe tủ Chó để lộ cái đuôi Rón rén mèo đến nơi Òa! Chộp ngay lung bạn...” (Chơi ú tim) Xây dựng chủ đề tình bạn là một chủ ý nghệ thuật của Phạm Hổ. Ngoài việc đặt tên cho từng tập thơ theo chủ đề tình bạn, ông cũng kết hợp tạo ra những hệ thống: bạn trong nhà, bạn trong vườn, những người bạn im lặng, những người bạn ồn ào… Tất cả những việc làm này không ngoài mục đích tô đậm cảm hứng tình bạn trong thơ ông. 2.2. Sự thể hiện tình bạn trong thơ Phạm Hổ viết cho thiếu nhi Sự thể hiện tình bạn trong thơ Phạm Hổ viết cho thiếu nhi phong phú và đa dạng. Đó là những người Bạn trong vườn như các loài hoa, loài quả; là Những người bạn im lặng trong thế giới đồ vật; là Những người bạn nhỏ bao gồm những con vật nhỏ bé, gần gũi với con người. Bên cạnh đó, Phạm Hổ còn dành nhiều tâm huyết để viết về những người bạn nhỏ ngộ nghĩnh đáng yêu. 2.2.1 Những người bạn là cây cối Phạm Hổ tâm niệm: “Tôi ít khi gặp thấy một cái cây xấu, một bông hoa xấu, một trái quả xấu. Có thể nói tất cả đều đẹp. Có những cây, những hoa, những quả tuyệt đẹp. Cả về bên ngoài, cả về bên trong” [4; tr.74]. Vì trong tạo hóa tất cả những cây tre, cây si, cây đa, cây lúa, hoa sen, quả thị, quả na, quả ổi… đều có một hình dạng riêng và đều đẹp, đều hấp dẫn. Khi chúng đứng 16 một mình vốn đã đẹp, chúng kết lại thành chùm, nở thành khóm thì vẻ đẹp của nó đã được nâng lên thành vẻ đẹp của sức mạnh tập thể. Thơ Phạm Hổ tinh tế, giàu cảm xúc, sức tưởng tượng vô cùng phong phú. Nhà thơ nói hộ các em một cách chân thực, sinh động những người Bạn trong vườn có vô số loài cây, loài hoa, loài quả. Cảm động mà chân thực, đó là hình ảnh cây dưa mẹ “yếu mềm” và đàn dưa con “to nặng”: “Dây dưa hấu yếu mềm Sinh đàn con to nặng Mẹ không bế nổi con Đành giao nhờ đất ẵm” (Dưa) Qua bài thơ này, Phạm Hổ muốn các em thấy được đặc điểm của cây dưa là một loại cây có dây leo, sống ở dưới đất. Mặt khác, thông qua việc dưa nhờ đất ẵm con thì tác giả khéo léo lồng ghép các hình ảnh để trẻ có thể thấy được tình cảm thân thiết giữa dưa và đất. Dưa và đất là đôi bạn thân, luôn giúp đỡ nhau và không thể tách rời. Gần gũi với trẻ em Việt Nam là mỗi góc vườn. Trong góc vườn thân yêu đó, khế là một loài cây rất quen thuộc. Phạm Hổ đã miêu tả chân thực từng chùm hoa, múi quả, đặc tính và tác dụng của nó: “Hoa từ trên cao Rủ nhau xuống giếng Tắm xong hoa tím Theo gầu nước lên Ai nặn nên hình Khế chia năm cánh Khế chín đầy cây Vàng treo lóng lánh…! 17 Con cua con hến Giữa ruộng ven sông Nấu chung sao khế Cơm canh ngọt lành” (Khế) Một loài cây mọc bên bờ ao, góc vườn, hoa màu tím, quả hình năm cánh, khi chín chuyển sang màu vàng, là gia vị không thể thiếu trong món canh chua đồng quê… Với một câu hỏi tu từ “Ai nặn nên hình?”, Phạm Hổ đã khiến trẻ em tò mò, thích thú. Còn nữa, Phạm Hổ còn đưa các em về với món ăn dân dã, quen thuộc từ bao đời nay: Món canh chua nấu khế như một thứ “quốc hồn” của người Việt. Chân thực mà sinh động là những gì Phạm Hổ đã dành cho những người Bạn trong vườn. Không chỉ có dưa, khế mà còn biết bao nhiêu cây, hoa, quả khác nữa như: na, lựu, ổi, bưởi, roi, sầu riêng... cũng được nhà thơ miêu tả chân thực như những gì chúng vốn có. Từ những hình ảnh chân thực sinh động này, các em không chỉ biết thêm nhiều về thế giới thực vật mà còn thêm yêu những loài cây, thứ quả gần gũi xung quanh mình như những người bạn thật đặc biệt của trẻ thơ. Thế giới cỏ cây hoa lá trong thơ Phạm Hổ còn hấp dẫn bởi những hình dạng vô cùng phong phú. Nói về sự đa dạng của thiên nhiên Phạm Hổ khẳng định: “Sự phong phú của thiên nhiên thì có lẽ không có gì có thể so sánh được. Không một cái gì giống cái gì. Triệu triệu họ cây, từ cây rêu bé tí như cái lông tơ của chú vịt con đến cây chò cao vút lưng chừng trời… trong một loài cam có bao nhiêu thứ cam, trong một họ bứa có bao nhiêu thứ bứa. Có bao nhiêu dáng hoa, màu hoa, có bao nhiêu mùi thơm, có bao nhiêu cách chín: chín trắng, chín vàng, chín đỏ, chín xanh, chín tím, chín đen… và kèm theo là bao nhiêu là cá tính: hoa này nở sáng hoa kia nở tối, hoa này thích 18 sương hoa kia thích gió, quả này có hột ở trong, quả kia có hột ở ngoài… Rồi đến sự kì diệu của thiên nhiên từ lá sang hoa, từ hoa sang quả” [6; tr76]. Hãy xem Phạm Hổ khắc họa hình dạng quả ổi và sự hấp dẫn của nó: “Ổi tặng bạn Quả ổi ngon Đã chín trắng Lại mập tròn Đào: ruột hồng Mỡ: ruột trắng Ai mới cắn” (Ổi) Đây là trái ổi với hình dạng tròn, mập mạp, mọng, đang vào vụ chín. Điều khác biệt của trái ổi là khi chín không ngả vàng mà “chín trắng”. Những tưởng ổi là trái quả khó tạo nên sự rực rỡ, nhưng trong cái nhìn riêng của Phạm Hổ, ổi không chỉ ngon, ngọt mà hương thơm còn toát lên vẻ quyến rũ, tự khoe sắc của mình từ trong sâu thẳm đáy lòng của mỗi trái ổi. Quả sung và lá sung được Phạm Hổ khắc họa rất thật nhưng không hề khô khan mà còn rất sinh động, lột tả được hết đặc điểm của lá sung, quả sung và tính chất của quả khi chín hay khi còn xanh: “Sung già nhất vườn Lá như bỏng nổ Chi chít đầy cành Quả xanh, quả đỏ Quả xanh, trẻ nhỏ Quả đỏ, bà già…” (Sung) 19 Hình ảnh so sánh “Lá như bỏng nổ” là một sự sáng tạo độc đáo của nhà thơ mà vẫn miêu tả được chân thực hình dáng của lá sung, lại vừa khơi gợi được trí tưởng tượng phong phú, sinh động của trẻ. Cây bắp cải khoác lên mình một màu xanh mát mắt, từng lá sắp vòng tròn, ôm ấp búp cải non đang cuộn mình ngủ ngon. Qua cách miêu tả của nhà thơ, trẻ em biết được quy luật sinh trưởng, cách sắp xếp lá và cấu tạo của cây bắp cải: “Bắp cải xanh Xanh mát mắt Lá cải sắp Sắp vòng tròn Búp cải non Nằm ngủ giữa” (Bắp cải xanh) Qua bài thơ này, Phạm Hổ còn muốn nhắn thêm một thông điệp về tình cảm mẹ con. Búp cải non nằm ở giữa được bao bọc bởi nhiều lớp lá bên ngoài cũng như một đứa trẻ được người lớn và nhất là người mẹ che chở từng chút, từng chút một và mong con lớn khôn từng ngày. Hay khi giới thiệu cho các em về cây cà rốt, nhà thơ cũng miêu tả chúng bằng những nhịp điệu chân sáo trong trang phục áo xanh, quần đỏ: “Lá xanh Củ đỏ Lớn nhỏ Bên nhau Đất đội Ngập đầu Nhảy lên 20