Tài liệu Biện pháp quản lý của hiệu trưởng các trường thcs huyện điện biên đông tỉnh điện biên nhằm nâng cao chất lượng dạy học

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC BÙI MẠNH TOÀN BIỆN PHÁP QUẢN LÝ CỦA HIỆU TRƯỞNG CÁC TRƯỜNG THCS HUYỆN ĐIỆN BIÊN ĐÔNG TỈNH ĐIỆN BIÊN NHẰM NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG DẠY HỌC LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ GIÁO DỤC HÀ NỘI-2015 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC BÙI MẠNH TOÀN BIỆN PHÁP QUẢN LÝ CỦA HIỆU TRƯỞNG CÁC TRƯỜNG THCS HUYỆN ĐIỆN BIÊN ĐÔNG TỈNH ĐIỆN BIÊN NHẰM NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG DẠY HỌC LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ GIÁO DỤC Chuyên ngành: QUẢN LÝ GIÁO DỤC Mã số: 60.14.01.14 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. ĐẶNG BÁ LÃM HÀ NỘI-2015 LỜI CẢM ƠN Sau thời gian học tập và nghiên cứu với sự cố gắng của bản thân, sự chỉ bảo tận tình của thầy giáo, cô giáo. Với tấm lòng chân thành, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới các thầy cô giáo trong Ban giám hiệu, các thầy cô trong trường Đại học Giáo dục - Đại học quốc gia Hà Nội đã trực tiếp giảng dạy, tư vấn, giúp đỡ, động viên cho tác giả trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Đặng Bá Lãm, người thầy đã trực tiếp hướng dẫn, giúp đỡ về khoa học của đề tài, cung cấp những kiến thức lý luận và thực tiễn, cùng những kinh nghiệm nghiên cứu quý báu, đồng thời thầy đã động viên khích lệ trong suốt quá trình nghiên cứu để hoàn thành luận văn. Tác giả xin gửi lời cảm ơn chân thành tới các đồng chí lãnh đạo, chuyên viên phòng Giáo dục và Đào tạo huyện, các đồng chí cán bộ quản lý và giáo viên các trường THCS trong toàn huyện Điện Biên Đông đã cung cấp số liệu, tham gia trả lời phỏng vấn giúp đỡ tác giả trong việc hoàn thành bản luận văn. Tác giả xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã động viên khích lệ, giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi trong quá trình học tập và nghiên cứu để hoàn thành luận văn. Mặc dù đã có nhiều cố gắng trong quá trình thực hiện Luận văn, song không tránh khỏi những thiếu sót. Kính mong nhận được sự quan tâm góp ý chỉ dẫn của quý thầy giáo, cô giáo và các bạn đồng nghiệp. Hà Nội, tháng 11 năm 2014 Tác giả luận văn Bùi Mạnh Toàn i DANH MỤC NHỮNG CỤM TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN BGH Ban giám hiệu CB,GV, CNV Cán bộ giáo viên, công nhân viên CBQL Cán bộ quản lý CSVC Cơ sở vật chất ĐH, CĐ Đại học, cao đẳng GD&ĐT Giáo dục và Đào tạo GS Giáo sư GS.TS Giáo sư. Tiến sĩ GV Giáo viên HT, PHT Hiệu trưởng, Phó hiệu trưởng NXB Nhà xuất bản PGS Phó giáo sư PGS.TS Phó giáo sư. Tiến sĩ PPDH Phương pháp dạy học SGK Sách giáo khoa THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông XHCN Xã hội chủ nghĩa ii MỤC LỤC Lời cảm ơn…………………………………………………………………...i Danh mục các chữ viết tắt……………………………………………………ii Mục lục……………………………………………………………………....iii Danh mục bảng . …….………………………………………………………vi MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ CỦA HIỆU TRƯỞNG CÁC TRƯỜNG THCS ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC ...................................... 7 1.1. Tổng quan nghiên cứu quản lý hoạt động dạy học ở trường THCS....................7 1.2. Các khái niệm cơ bản ...........................................................................................9 1.2.1. Quản lý .................................................................................................................. 9 1.2.2. Quản lý nhà trường ............................................................................................. 14 1.2.3. Dạy học và quản lý hoạt động dạy học .............................................................. 14 1.2.4. Chất lượng, chất lượng giáo dục và chất lượng dạy học ................ 18 1.3. Trường THCS trong hệ thống giáo dục quốc dân ............................................22 1.3.1. Vị trí của trường THCS ........................................................................ 22 1.3.2. Vị trí, nhiệm vụ và quyền hạn của Hiệu trưởng .............................................23 1.3.3. Đặc điểm của học sinh THCS ........................................................................... 25 1.4. Quản lý hoạt động dạy học của Hiệu trưởng nhằm nâng cao chất lượng .........26 1.4.1. Chỉ đạo thực hiện hoạt động dạy của giáo viên ................................................. 26 1.4.2. Quản lý hoạt động học của học sinh................................................................... 33 1.4.3. Chỉ đạo quản lý CSVC và phương tiện hỗ trợ dạy học ..................................... 36 1.5. Các yếu tố ảnh hưởng tới quản lý hoạt động dạy học của Hiệu trưởng trường THCS nhằm nâng cao chất lượng ................................................................................ 36 1.5.1. Những yếu tố chủ quan ....................................................................................... 36 1.5.2. Những yếu tố khách quan ................................................................................... 37 Tiểu kết chương 1.......................................................................................................... 39 iii CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ CỦA HIỆU TRƯỞNG CÁC TRƯỜNG THCS CỦA HUYỆN ĐIỆN BIÊN ĐÔNG ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC ............................................................................................................ 40 2.1. Khái quát tình hình kinh tế-xã hội địa phương ....................................... 40 2.1.1. Khái quát về điều kiện tự nhiên, tình hình kinh tế, văn hoá-xã hội huyện Điện Biên Đông tỉnh Điện Biên ............................................................................................ 40 2.1.2. Tình hình giáo dục của huyện............................................................................. 40 2.2. Thực trạng giáo dục THCS huyện Điện Biên Đông ............................... 41 2.2.1. Quy mô mạng lưới trường, lớp và HS THCS.................................................41 2.2.2. Đội ngũ cán bộ quản lý và giáo viên ................................................................. 42 2.2.3. Tình hình cơ sở vật chất bậc THCS .................................................................. 44 2.2.4. Chất lượng giáo dục THCS ................................................................................ 45 2.3. Thực trạng quản lý chỉ đạo của Hiệu trưởng trường THCS huyện Điện Biên Đông đối với hoạt động dạy học nhằm nâng cao chất lượng .................................. 47 2.3.1. Nhận thức của Hiệu trưởng về quản lý hoạt động dạy và học .......................... 48 2.3.2. Thực trạng quản lý của Hiệu trưởng đối với hoạt động dạy học nhằm nâng cao chất lượng ...................................................................................................................... 50 2.3.3. Thực trạng chỉ đạo hoạt động học của học sinh..............................................62 2.3.4. Thực trạng chỉ đạo quản lý, sử dung CSVC, thiết bị phục vụ hoạt động dạy học. ............................................................................................................................63 2.4. Đánh giá chung về các biện pháp quản lý của Hiệu trưởng của các trường THCS huyện Điện Biên Đông .................................................................................65 2.4.1. Những ưu điểm và và nhược điểm ..................................................................... 65 2.4.2. Nguyên nhân của thành công và thiếu sót ......................................................... 67 Tiểu kết chương 2 ....................................................................................... 70 CHƯƠNG 3. BIỆN PHÁP QUẢN LÝ CỦA HIỆU TRƯỞNG CÁC TRƯỜNG THCS HUYỆN ĐIỆN BIÊN ĐÔNG NHẰM NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG .........71 3.1. Những nguyên tắc đề xuất các biện pháp .........................................................71 3.1.1. Nguyên tắc đảm bảo tính hệ thống ................................................................... 71 iv 3.1.2. Nguyên tắc đảm bảo tính thực tiễn ................................................................... 71 3.1.3. Nguyên tắc đảm bảo tính kế thừa và phát triển................................................. 71 3.1.4. Nguyên tắc đảm bảo tính hiệu quả, khả thi ...................................................... 72 3.2. Các biện pháp quản lý của Hiệu trưởng nhằm nâng cao chất lượng dạy học ở các trường THCS huyện Điện Biên Đông, tỉnh Điện Biên .....................................72 3.2.1. Biện pháp 1: Nâng cao nhận thức của CBQL, GV, HS và phụ huynh HS về sự cần thiết phải nâng cao chất lượng dạy học ......................................... 72 3.2.2. Biện pháp 2: Tăng cường xây dựng nền nếp, kỷ cương; kiểm tra, thanh tra chuyên môn. Tổ chức bồi dưỡng nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ cho đội ngũ giáo viên ................................................................................................................ 76 3.2.3. Biện pháp 3: Đổi mới quản lý các hoạt động sư phạm; tiếp tục thực hiện đổi mới phương pháp giảng dạy ........................................................................................ 82 3.2.4. Biện pháp 4: Đổi mới công tác quản lý hoạt động học, đổi mới kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh............................................................ 90 3.2.5. Biện pháp 5: Tăng cường đầu tư, sử dụng có hiệu quả CSVC, trang thiết bị dạy học; đẩy mạnh công tác xã hội hóa giáo dục ..................................... 94 3.3. Mối quan hệ giữa các biện pháp ............................................................................ 97 3.4. Khảo sát tính cần thiết và khả thi của các biện pháp đề xuất ............................98 3.4.1. Mục đích ............................................................................................................. 98 3.4.2. Nội dung phương pháp ...................................................................................... 98 3.4.3. Kết quả khảo sát các biện pháp đề xuất .............................................. 99 Tiểu kết chương 3 ..................................................................................... 101 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ . ......................................................... 102 1. Kết luận ....................................................................................................102 2. Khuyến nghị .......................................................................................... 103 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................... 105 PHỤ LỤC ................................................................................................. 108 v DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Quy mô mạng lưới trường, lớp và HS cấp THCS ……………..……….41 Bảng 2.2. Tình hình đội ngũ Hiệu trưởng cấp THCS năm học 2014-2015 ….….. 42 Bảng 2.3. Tình hình đội ngũ GV năm học 2014-2015 …….………………..…….43 Bảng 2.4. Tình hình CSVC cấp THCS năm học 2014-2015 ……….……….…….44 Bảng 2.5. Kết quả 2 mặt giáo dục 3 năm qua ………………………….….………45 Bảng 2.6. Ý kiến của Hiệu trưởng về sự cần thiết quản lý chỉ đạo hoạt động dạy học nhằm nâng cao chất lượng…………………………………………..……………..49 Bảng 2.7. Những căn cứ sử dụng để phân công giảng dạy cho GV ….…………..50 Bảng 2.8. Các hình thức phân công giảng dạy cho GV ……………….………….51 Bảng 2.9. Thực trạng chỉ đạo lập kế hoạch dạy học của GV …………..…………52 Bảng 2.10. Thực trạng chỉ đạo hồ sơ chuyên môn của GV …………….…………53 Bảng 2.11. Thực trạng chỉ đạo việc thực hiện nội dung chương trình giảng dạy của GV ………………………………………………………………………….……..54 Bảng 2.12. Thực trạng chỉ đạo việc soạn bài và chuẩn bị giờ lên lớp của GV …...56 Bảng 2.13. Thực trạng kiểm tra giờ lên lớp của GV ……………………….……..57 Bảng 2.14. Thực trạng chỉ đạo đổi mới PPDH …………….………… .….………59 Bảng 2.15. Thực trạng chỉ đạo hoạt động đổi mới kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của HS …………………………………………………………………..……..…..60 Bảng 2.16. Thực trạng chỉ đạo việc dự giờ, đánh giá giờ dạy của GV ……..…….61 Bảng 2.17. Thực trạng chỉ đạo hoạt động học của HS …………….……….……..62 Bảng 2.18. Thực trạng chỉ đạo quản lý, sử dụng CSVC, thiết bị phục vụ cho hoạt động dạy học ………………………………………………………………………..………..64 Bảng 3.1. Kết quả đánh giá về tính cần thiết và tính khả thi của các biện pháp…..99 vi MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Nhân loại đã đi vào thế kỷ XXI, thế kỷ của khoa học và công nghệ, thời kỳ của xu thế toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế với sự cạnh tranh ngày càng quyết liệt. Ở mọi quốc gia, dù là quốc gia phát triển hay đang phát triển, giáo dục luôn được xếp ở vị trí hàng đầu của sự phát triển. Nguồn lực con người vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự phát triển, trong đó GD&ĐT giữ vai trò quyết định trong việc tạo ra nguồn nhân lực đáp ứng những yêu cầu của thời đại mới. Ở nước ta giáo dục được coi là "quốc sách hàng đầu”, là khâu đột phá trong sự nghiệp CNH, HĐH, luôn được ưu tiên đi trước trong các chương trình, kế hoạch phát triển kinh tế-xã hội; nhân tố con người được coi là hạt nhân, là mục tiêu và động lực của sự phát triển. Vì vậy, việc nâng cao chất lượng giáo dục của mỗi cấp học, bậc học luôn được quan tâm hơn bao giờ hết. Các nhà lý luận và quản lý thực tiễn đã khẳng định, chất lượng giáo dục là sự phù hợp với mục tiêu giáo dục và đáp ứng yêu cầu đa dạng của nền kinh tế-xã hội trong mọi thời đại cũng như trong quá trình phát triển. Nói đến chất lượng giáo dục là nói đến chất lượng của người dạy và chất lượng của người học. Chất lượng giáo dục là vấn đề then chốt trong chính sách phát triển GD&ĐT của Đảng và Nhà nước, là một trong những mối quan tâm hàng đầu của toàn xã hội; đồng thời là tiêu chí quan trọng để đánh giá thương hiệu của mỗi cơ sở giáo dục. Đại hội toàn quốc lần thứ VIII, Đảng ta đã khẳng định: “Cùng với khoa học và công nghệ, GD&ĐT là quốc sách hàng đầu nhằm nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài”; “Phát triển GD&ĐT là một trong những động lực quan trọng thúc đẩy sự nghiệp CNH, HĐH, là điều kiện để phát huy nguồn lực con người, yếu tố cơ bản để phát triển xã hội, tăng trưởng kinh tế nhanh và bền vững”; “GD&ĐT hiện nay phải có một bước chuyển nhanh về chất lượng và hiệu quả đào tạo, về số lượng và quy mô đào tạo, nhất là chất 1 lượng dạy học trong các nhà trường nhằm nhanh chóng đưa GD&ĐT đáp ứng yêu cầu đổi mới của đất nước” [11]. Mục tiêu của giáo dục là đào tạo con người Việt Nam phát triển toàn diện, có đạo đức, có tri thức, sức khoẻ, thẩm mỹ và nghề nghiệp, trung thành với lý tưởng độc lập và CNXH, hình thành bồi dưỡng nhân cách, phẩm chất năng lực của công dân, đáp ứng yêu cầu xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Trong những năm qua, cùng với quá trình phát triển của đất nước, sự nghiệp GD&ĐT của nước ta đã có những bước phát triển mạnh, chất lượng giáo dục và hiệu quả đào tạo đã từng bước được nâng lên. Việc nâng cao chất lượng dạy học luôn được xác định là nhiệm vụ cơ bản, hàng đầu và quan trọng nhất của các cơ sở giáo dục, của mỗi nhà trường, đây chính là điều kiện để các nhà trường tồn tại và phát triển. Thực chất công tác quản lý nhà trường, quản lý hoạt động dạy học là nhằm đảm bảo chất lượng giáo dục và hiệu quả đào tạo của trường đáp ứng yêu cầu và mục tiêu đào tạo, yêu cầu phát triển của đất nước trong thời kỳ mới. Mặc dù đã đạt được những thành tựu nhất định, tuy nhiên hệ thống giáo dục nước ta vẫn còn những tồn tại hạn chế, bất cập so với yêu cầu phát triển của đất nước trong thời kỳ CNH, HĐH đất nước. Nghị quyết Đại hội Đảng khóa 8 khóa XI đã khẳng định: “Tuy nhiên, chất lượng, hiệu quả giáo dục và đào tạo còn thấp so với yêu cầu, nhất là giáo dục đại học, giáo dục nghề nghiệp. Hệ thống giáo dục và đào tạo thiếu liên thông giữa các trình độ và giữa các phương thức giáo dục, đào tạo; còn nặng lý thuyết, nhẹ thực hành. Đào tạo thiếu gắn kết với nghiên cứu khoa học, sản xuất, kinh doanh và nhu cầu của thị trường lao động; chưa chú trọng đúng mức việc giáo dục đạo đức, lối sống và kỹ năng làm việc. Phương pháp giáo dục, việc thi, kiểm tra và đánh giá kết quả còn lạc hậu, thiếu thực chất”; “Quản lý giáo dục và đào tạo còn nhiều yếu kém. Đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục bất cập về chất lượng, số lượng và cơ cấu; một bộ phận chưa theo kịp yêu cầu đổi mới và phát triển giáo dục, thiếu tâm huyết, thậm chí vi phạm đạo đức nghề 2 nghiệp”; “Đầu tư cho giáo dục và đào tạo chưa hiệu quả. Chính sách, cơ chế tài chính cho giáo dục và đào tạo chưa phù hợp. Cơ sở vật chất kỹ thuật còn thiếu và lạc hậu, nhất là ở vùng sâu, vùng xa, vùng đặc biệt khó khăn” [14]. Để giải quyết những vấn đề trên đòi hỏi chúng ta phải thay đổi quan niệm nhận thức về giáo dục, đồng thời phải chú trọng nâng cao ý thức trách nhiệm việc quản lý nhà trường của Hiệu trưởng đối với hoạt động dạy và học, để nâng cao chất lượng và hiệu quả giáo dục. Trong hệ thống giáo dục nước ta thì giáo dục THCS có vai trò rất quan trọng, nhằm giúp HS củng cố và phát triển những kết quả của giáo dục tiểu học; có học vấn phổ thông ở trình độ cơ sở và những hiểu biết ban đầu về kỹ thuật và hướng nghiệp để tiếp tục học THPT, trung cấp, học nghề hoặc đi vào cuộc sống lao động. Điện Biên Đông là một huyện miền núi, biên giới, nằm ở phía Đông của tỉnh Điện Biên, kinh tế-xã hội chậm phát triển, trình độ dân trí thấp và không đồng đều giữa các khu vực, là một trong 62 huyện nghèo của cả nước. Trong những năm qua được sự quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo của các cấp, các ngành sự nghiệp GD&ĐT của huyện đã có những chuyển biến tích cực và đạt được một số thành tựu cơ bản: quy mô trường, lớp ngày càng được mở rộng, HS đến trường ngày một nhiều hơn; đội ngũ GV được bổ sung thêm hàng năm; chất lượng, hiệu quả giáo dục có nhiều chuyển biến tích cực; CSVC, trang thiết bị phục vụ dạy và học được quan tâm đầu tư và xây dựng. Tuy nhiên, thực tế cho thấy trong quá trình thực hiện nhiệm vụ phát triển sự nghiệp GD&ĐT của huyện vẫn còn bộc lộ một số tồn tại, hạn chế như: công tác quản lý của CBQL các nhà trường chưa khoa học; đội ngũ GV năng lực còn hạn chế, đặc biệt còn lúng túng trong việc đổi mới PPDH, đổi mới kiểm tra đánh giá, dạy học theo chuẩn kiến thức kỹ năng; CSVC, trang thiết bị dạy học còn thiếu dẫn đến chất lượng giáo dục của huyện còn thấp, thấp hơn chất lượng mặt bằng chung của 3 tỉnh. Điều đó ảnh hưởng rất lớn đến sự phát triển kinh tế-văn hóa-xã hội của địa phương, nhất là nguy cơ thiếu nguồn nhân lực có tri thức tại chỗ. Vì vậy, việc nâng cao chất lượng giáo dục đặc biệt là chất lượng dạy học của huyện là vấn đề được các cấp lãnh đạo của địa phương rất quan tâm, trong đó phải có những giải pháp chiến lược và tìm ra các biện pháp hữu hiệu để đưa sự nghiệp giáo dục của huyện tiến kịp các huyện khác trong tỉnh là một vấn đề cấp thiết. Sau một thời gian được học tập, nghiên cứu, với vị trí công tác của bản thân, tôi chọn nghiêm cứu vấn đề: “Biện pháp quản lý của Hiệu trưởng các trường trung học cơ sở huyện Điện Biên Đông, tỉnh Điện Biên nhằm nâng cao chất lượng dạy học” làm đề tài luận văn của mình. 2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu lý luận và thực tiễn công tác quản lý của Hiệu trưởng các trường THCS đối với hoạt động dạy học, từ đó đề xuất các biện pháp quản lý nhằm nâng cao chất lượng dạy học các trường THCS của huyện. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu Nghiên cứu cơ sở lý luận về biện pháp quản lý hoạt động dạy học của Hiệu trưởng các trường THCS. Đánh giá thực trạng quản lý hoạt động dạy học và chất lượng dạy học các trường THCS thuộc huyện Điện Biên Đông. Đề xuất những biện pháp quản lý của Hiệu trưởng các trường THCS huyện Điện Biên Đông, tỉnh Điện Biên nhằm nâng cao chất lượng dạy học. 4. Khách thể và đối tượng nghiên cứu 4.1. Khách thể nghiên cứu Hoạt động dạy học của trường THCS. 4.2. Đối tượng nghiên cứu Quản lý của hiệu trưởng đối với hoạt động dạy học các trường THCS nhằm nâng cao chất lượng dạy học. 5. Giả thuyết khoa học 4 Chất lượng dạy học ở các trường THCS của huyện Điện Biên Đông trong những năm qua đã có nhiều chuyển biến tích cực song vẫn còn nhiều bất cập, chưa đáp ứng được yêu cầu đổi mới giáo dục. Nếu đề xuất và được áp dụng một cách khoa học, linh hoạt, sáng tạo, đồng bộ, phù hợp với thực tiễn thì sẽ góp phần nâng cao chất lượng dạy học của huyện đáp ứng tốt yêu cầu phát triển giáo dục trong giai đoạn hiện nay. 6. Phạm vi nghiên cứu Đề tài tập trung nghiên cứu thực trạng và các biện pháp quản lý của Hiệu trưởng để nâng cao chất lượng dạy học ở các trường THCS trong phạm vi huyện Điện Biên Đông, tỉnh Điện Biên thời gian từ 2010-2013 từ đó đề ra các biện pháp trong giai đoạn 2015-2020. 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận Nghiên cứu các văn kiện, Nghị quyết của Đảng, các văn bản quy định của Nhà nước và của ngành GD&ĐT; các tài liệu lý luận về quản lý, quản lý giáo dục, quản lý nhà trường và các tài liệu liên quan đến đề tài nghiên cứu. 7.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn 7.2.1. Phương pháp quan sát Quan sát các hoạt động quản lý của Hiệu trưởng về hoạt động dạy học (hoạt động dạy của GV và hoạt động học của HS) ở các trường THCS. 7.2.2. Phương pháp điều tra bằng phiếu hỏi Xây dựng phiếu hỏi, nghiên cứu về biện pháp quản lý của Hiệu trưởng các trường THCS nhằm nâng cao chất lượng dạy học. Phỏng vấn, tham khảo ý kiến cán bộ quản lý, GV của 15 trường THCS huyện Điện Biên Đông tỉnh Điện Biên. 7.2.3. Phương pháp tổng kết kinh nghiệm giáo dục Nghiên cứu kinh nghiệm thực tiễn và tổng kết kinh nghiệm từ các công trình nghiên cứu khác. 5 7.2.4. Phương pháp chuyên gia Lấy ý kiến chuyên gia về mức độ cần thiết, khả thi của các biện pháp đề xuất. 7.2.5. Phương pháp thống kê Sử dụng phần mềm thống kê để xử lý các số liệu thu được qua khảo sát. 8. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài 8.1. Về mặt lý luận Góp phần củng cố và hệ thống hóa những cơ sở lý luận về quản lý hoạt động dạy học ở trường vào việc quản lý để nâng cao chất lượng dạy học. 8.2. Về mặt thực tiễn Góp phần làm sáng tỏ thực trạng công tác quản lý hoạt động dạy học của Hiệu trưởng các trường THCS của huyện Điện Biên Đông. Đề tài có thể làm tài liệu tham khảo cho Hiệu trưởng các trường THCS của các huyện khác có điều kiện tự nhiên và xã hội tương tự. Có thể làm tài liệu tham khảo cho các nhà quản lý giáo dục, cho học viên cao học và sinh viên ngành quản lý giáo dục. 9. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và khuyến nghị, danh mục tài liệu tham khảo, mục lục, phụ lục; luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận về quản lí của Hiệu trưởng các trường THCS đối với hoạt động dạy học. Chương 2: Thực trạng quản lý của Hiệu trưởng đối với hoạt động dạy học các trường THCS huyện Điện Biên Đông. Chương 3: Biện pháp quản lý của Hiệu trưởng các trường THCS huyện Điện Biên Đông nhằm nâng cao chất lượng dạy học. 6 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ CỦA HIỆU TRƯỞNG CÁC TRƯỜNG THCS ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC 1.1. Tổng quan nghiên cứu quản lý hoạt động dạy học ở trường THCS Ở Việt Nam đã có nhiều công trình nghiên cứu về khoa học quản lý giáo dục, quản lý nhà trường, quản lý hoạt động dạy và học, góp phần cải tiến, hoàn thiện hơn công tác quản lý giáo dục. Tác giả Nguyễn Ngọc Quang đã trình bày về đối tượng, phương pháp nghiên cứu khoa học quản lý giáo dục, khái niệm, các chức năng quản lý giáo dục, thống nhất mục tiêu quản lý và tính đặc thù quản lý nhà trường phổ thông; ông quan niệm rằng: “Quản lý trường học chủ yếu là quản lý quá trình dạy học” [35]. Tác giả Hà Thế Ngữ đã nêu lên mục tiêu, nguyên tắc quản lý giáo dục; bước đầu tìm hiểu quy luật quản lý giáo dục [33]. Tác giả Hà Sỹ Hồ và Lê Tuấn cho rằng: “Trong việc thực hiện mục tiêu đào tạo việc quản lý chuyên môn là nhiệm vụ trọng tâm của nhà trường” [22]. Biện pháp giáo dục chính trị tư tưởng cho GV và bồi dưỡng chuyên môn nghiệp vụ để xây dựng tiềm lực chuyên môn cho đội ngũ GV cũng là biện pháp được tác giả Nguyễn Văn Lê chú trọng trong các biện pháp quản lý của Hiệu trưởng [27]. Tác giả Trần Kiểm đã trình bày ngắn gọn, dễ hiểu, có phần hiện đại về cách tiếp cận, mô hình quản lý, đồng thời chỉ ra một số tiêu chí đánh giá hiệu quả quản lý nhà trường của Hiệu trưởng, các biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả quản lý hoạt động dạy và học….[24]. Vấn đề quản lý hoạt động dạy học trong nhà trường được nghiên cứu có hệ thống trong nhiều công trình của các tác giả như: Hồ Ngọc Đại, Nguyễn Cảnh Toàn, Nguyễn Thị Mỹ Lộc…Các tác giả đã nghiên cứu một cách toàn diện vai trò của việc tổ chức quá trình dạy học, việc đổi mới PPDH, các yếu tố liên quan đến quá trình dạy học…Bên cạnh đó, một số giáo trình của Trường đại học Giáo dục, Học viện Quản lý giáo dục, Viện Khoa học giáo dục Việt Nam …cũng đã trình bày những vấn đề cơ bản của hoạt động quản lý dạy học. Trong các chương trình đào tạo Thạc sỹ 7 quản lý giáo dục cũng có luận văn của một số tác giả đã nghiên cứu trực tiếp về công tác quản lý hoạt động dạy học trong nhà trường. Nhìn chung các công trình nghiên cứu đều khái quát hoá được bản chất của quá trình dạy học và phân tích một cách biện chứng các yếu tố tác động đến quá trình dạy học nói chung và nêu lên được thực trạng cùng các biện pháp cụ thể phù hợp với thực tiễn hoạt động quản lý giáo dục ở địa phương. Do đó các công trình thực sự có ý nghĩa về mặt lý luận và nghiên cứu thực tiễn đối với hoạt động quản lý giáo dục trên từng địa phương, đồng thời cũng đóng góp vào việc xây dựng nên nền tảng hệ thống các biện pháp quản lý giáo dục trong cả nước. Dù vậy, trước xu thế hội nhập, toàn cầu hoá và những yêu cầu của sự nghiệp CNH, HĐH đất nước, cùng với sự bùng nổ của khoa học và công nghệ thông tin, đòi hỏi GD&ĐT cần phải có những đổi mới căn bản, toàn diện: là đổi mới những vấn đề lớn, cốt lõi, cấp thiết, từ quan điểm, tư tưởng chỉ đạo đến mục tiêu, nội dung, phương pháp, cơ chế, chính sách, điều kiện bảo đảm thực hiện; đổi mới từ sự lãnh đạo của Đảng, sự quản lý của Nhà nước đến các cơ sở GD&ĐT và việc tham gia của gia đình, cộng đồng, xã hội và bản thân người học; đổi mới ở tất cả các bậc học, ngành học. Trong đó đổi mới, nâng cao hiệu quả công tác quản lý của người Hiệu trưởng là hết sức quan trọng, mà trọng tâm là các biện pháp quản lý nhằm nâng cao chất lượng dạy học. Có thể thấy, quản lý hoạt động dạy học trong nhà trường nhằm nâng cao chất lượng đang được nhiều người quan tâm, có nhiều luận văn đã và đang tiếp tục nghiên cứu vấn đề này. Các luận văn đều đưa ra thực trạng quản lý hoạt động dạy học của Hiệu trưởng các trường, các địa phương, từ đó đưa ra các biện pháp tăng cường công tác quản lý hoạt động dạy học nhằm nâng cao chất lượng giáo dục. Tuy nhiên, mỗi địa phương, mỗi nhà trường có những đặc điểm riêng nên các biện pháp quản lý hoạt động dạy học cũng có những sự khác nhau. Vì vậy, việc nghiên cứu các biện pháp quản lý của Hiệu trưởng các trường THCS nhằm nâng cao chất lượng hoạt động dạy học tuy 8 không phải là mới, song sẽ là mới thể hiện ở những nét riêng về đặc điểm, về cách quản lý, về biện pháp và về cách áp dụng các biện pháp. 1.2. Các khái niệm cơ bản 1.2.1. Quản lý 1.2.1.1. Quản lý Quản lý hình thành và phát triển cùng với sự phát triển của xã hội loài người. Nó bắt nguồn và gắn chặt với sự phân công, hợp tác lao động. Quản lý là một hoạt động xã hội đặc thù, trở thành một nhân tố của sự phát triển xã hội, mọi hoạt động phổ biến diễn ra ở mọi lĩnh vực, ở mọi cấp độ và liên quan đến mọi người. Có thể nói quản lý là một trong những loại hình lao động có hiệu quả nhất và quan trọng nhất. Từ khi xuất hiện nền sản xuất xã hội, nhu cầu phối hợp các hoạt động riêng lẻ càng tăng lên. Bất cứ một tổ chức, một lĩnh vực nào từ sự hoạt động của nền kinh tế quốc dân, hoạt động của một doanh nghiệp, một đơn vị hành chính sự nghiệp… đến một tập thể thu nhỏ như tổ sản xuất, tổ chuyên môn bao giờ cũng có hai phân hệ: Người quản lý và đối tượng được quản lý, sự cần thiết của quản lý được C.Mác viết: “Tất cả mọi lao động trực tiếp hay lao động chung nào tiến hành trên qui mô tương đối lớn, thì ít nhiều cũng cần đến một sự chỉ đạo để điều hòa những hoạt động cá nhân và thực hiện những chức năng chung, phát sinh từ vận động của toàn bộ cơ thể sản xuất khác với sự vận động của các cơ quan độc lập của nó. Một người đọc tấu vĩ cầm riêng lẻ tự mình điều kiển lấy mình, còn một dàn nhạc thì cần phải có nhạc trưởng” [30]. Như vậy C.Mác đã chỉ ra bản chất của quản lý là một hoạt động lao động để điều khiển lao động, một hoạt động tất yếu vô cùng quan trọng trong quá trình phát triển của xã hội loài người. Quản lý trở thành một hoạt động phổ biến, diễn ra ở mọi nơi, mọi lúc, mọi lĩnh vực, mọi cấp độ và có liên quan đến mọi người. Đó là một hoạt động xã hội bắt nguồn từ tính chất cộng đồng dựa trên sự phân công và hợp tác để làm một công việc nhằm đạt mục tiêu chung. 9 Quản lý là một khái niệm rộng bao gồm nhiều lĩnh vực, vì vậy khi bàn về khái niệm quản lý có nhiều cách tiếp cận khác nhau. Theo tác giả Phạm Minh Hạc: “Quản lý là tác động có mục đích, có kế hoạch của chủ thể quản lý đến tập thể của người lao động nói chung (khách thể quản lý) nhằm thực hiện mục tiêu dự kiến” [19]. Theo tác giả Nguyễn Minh Đạo: “Quản lý là sự tác động liên tục có định hướng, có chủ đích của chủ thể quản lý đến khách thể quản lý trong một tổ chức, làm cho tổ chức đó vận hành và đạt được mục tiêu của tổ chức” [15]. Theo tác giả Hà Thế Ngữ và Đặng Vũ Hoạt: “Quản lý là một quá trình định hướng, quá trình có mục tiêu; quản lý là một hệ thống, là quá trình tác động đến hệ thống nhằm đạt được mục tiêu nhất định. Những mục tiêu này đặc trưng cho trạng thái mới của hệ thống mà người quản lý mong muốn” [32]. Theo tác giả Nguyễn Quốc Chí và Nguyễn Thị Mỹ Lộc: “Quản lý là hoạt động có định hướng, có chủ đích của chủ thể quản lý (người quản lý) đến khách thể quản lý (người bị quản lý) trong đó tổ chức nhằm làm cho tổ chức vận hành và đạt được mục đích của tổ chức” [29]. Quản lý là một hoạt động mang tính tất yếu của xã hội. Chủ thể quản lý luôn có tác động qua lại và chịu tác động của môi trường. Quản lý vừa là khoa học vừa là nghệ thuật. Vì vậy, người quản lý ngoài những yêu cầu về trình độ, năng lực, phẩm chất còn phải nhạy bén và linh hoạt trong công tác lãnh đạo, chỉ đạo của mình. Mặc dù nhiều cách diễn đạt khác nhau về quản lý nhưng đều có một số điểm chung và thống nhất đó là: Quản lý là một quá trình tác động có mục đích, có kế hoạch, hợp qui luật khách quan của chủ thể quản lý đến khách thể quản lý nhằm đạt được các mục tiêu của tổ chức đã đề ra. 1.2.1.2. Chức năng quản lý Có nhiều ý kiến khác nhau về phân loại chức năng quản lý, tuy nhiên tựu chung lại có 4 chức năng cơ bản: Kế hoạch, tổ chức, chỉ đạo, kiểm tra. 10 - Chức năng kế hoạch hoá: Là chức năng khởi đầu, là khâu quan trọng nhất trong hoạt động quản lý. Kế hoạch là bản thiết kế, là tiền đề của mọi quá trình quản lý, là quá trình xác định mục đích, mục tiêu đối với tương lai của tổ chức và con đường, biện pháp, cách thức để đạt được mục tiêu và mục đích đó. Có ba nội dung chủ yếu của chức năng kế hoạch hoá: xác định, hình thành mục tiêu; xác định và đảm bảo về các nguồn lực của tổ chức để đạt được mục tiêu này; xác định xem những hoạt động nào là cần thiết để đạt được mục tiêu đó. - Chức năng tổ chức: Là quá trình sắp xếp, phân bổ công việc, quyền hành và các nguồn lực cho các thành viên để họ có thể đạt được các mục tiêu của tổ chức một cách hiệu quả. Ứng với những mục tiêu khác nhau đòi hỏi cấu trúc tổ chức đơn vị cũng khác nhau. Nhờ việc tổ chức có hiệu quả, người quản lý có thể phối hợp, điều phối tốt hơn các nguồn lực (nhân lực, vật lực, tài lực...). - Chức năng chỉ đạo: Là quá trình nhà quản lý tác động đến các thành viên của tổ chức làm cho họ nhiệt tình, tự giác, nỗ lực phấn đấu đạt được mục đích của tổ chức. Trong quá trình chỉ đạo phải quan tâm sâu, sát các hoạt động của hệ thống, kịp thời điều chỉnh và vận hành hệ thống đạt đến mục tiêu nhanh nhất và hiệu quả nhất. - Chức năng kiểm ta: Là một chức năng quan trọng trong quản lý; quản lý mà không kiểm tra thì coi như không có quản lý. Nhờ có hoạt động kiểm tra mà người quản lý đánh giá được kết quả công việc, kịp thời điều chỉnh những tồn tại hạn chế, từ đó có giải pháp chỉ đạo phù hợp để đạt được mục tiêu, kế hạch đã đề ra. Bốn chức năng cơ bản của quản lý có mối quan hệ gắn bó chặt chẽ, đan xen và tác động qua lại lẫn nhau, khi thực hiện chức năng này thường cũng có mặt các chức năng khác. 1.2.1.3. Nguyên tắc quản lý Nguyên tắc tập trung dân chủ: Là nguyên tắc quan trọng tạo khả năng quản lý một cách khoa học có sự kết hợp chặt chẽ sức mạnh của cơ quan 11 quyền lực với sức mạnh sáng tạo của quảng đại quần chúng trong việc thực hiện mục tiêu quản lý. Dân chủ được thể hiện ở chỗ: các chỉ tiêu, phương án hành động đều được tập thể tham gia bàn bạc, kiến nghị các giải pháp thực thi trước khi đi đến quyết định. Nguyên tắc đảm bảo hiệu quả kinh tế xã hội: Hiệu quả là cơ sơ kinh tế cho sự tồn tại và phát triển của tổ chức. Nguyên tắc này đòi hỏi phải làm thế nào để lực lượng lao động của tổ chức tạo ra thành quả lớn nhất, chất lượng tốt nhất và hiệu quả cao nhất. Nguyên tắc kết hợp tính hài hòa các lợi ích xã hội: Quản lý trước hết là quản lý con người. Con người có những lợi ích, những nguyện vọng và nhu cầu nhất định, do đó một trong những nhiệm vụ quan trọng của nhà quản lý là phải chú ý đến lợi ích của mọi người để khuyến khích, kích thích tính tích cực của họ. Lợi ích là một động lực to lớn nhằm phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của con người. Vì vậy, trong quản lý phải kết hợp hài hòa lợi ích các nhân với lợi ích tập thể và lợi ích chung của toàn xã hội. Nguyên tắc nắm khâu trọng yếu: Đòi hỏi nhà quản lý phải có khả năng phân tích chính xác các tình thế của hệ thống trong quá trình xây dựng và phát triển để tìm ra các khâu, các việc chủ yếu, những vấn đề them chốt có ý nghĩa quan trọng trong sự thành bại của tổ chức. Nắm vững nguyên tắc này nhà quản lý có thể khắc phục được tình trạng dàn trải, chung chung để tập trung vào những vấn đề them chốt, quyết định trong việc quản lý tổ chức thực hiện mục tiêu. Nguyên tắc kiên định mục tiêu: Là nguyên tắc đòi hỏi nhà quản lý phải có ý trí kiên định thực hiện cho được mục tiêu đã xác định. Bởi vì một tổ chức dù mục tiêu đúng đắn nhưng không phải lúc nào cũng được xã hội chấp nhận, đồng tình ủng hộ. Nếu nhà quản lý thiếu tự tin, không quyết tâm thì mục tiêu không dễ đạt được. 1.2.1.4. Phương pháp quản lý 12