Tài liệu ý thức phản tỉnh trong văn xuôi việt nam thời kỳ đầu đổi mới

Trêng §¹i häc vinh Khoa ng÷ v¨n ––––––––––––– Kho¸ luËn tèt nghiÖp ý thøc ph¶n tØnh trong v¨n xu«i ViÖt Nam Thêi k× ®Çu ®æi míi (Kh¶o s¸t qua mét sè t¸c phÈm tiªu biÓu) Sinh viªn thùc hiÖn: TrÞnh ThÞ Nga Líp: 44A2 V¨n Gi¸o viªn híng dÉn: TS. Phan Huy Dòng Vinh, th¸ng 5 n¨m 2007 Môc lôc Më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi 2. LÞch sö vÊn ®Ò 3. Ph¹m vi tµi liÖu kh¶o s¸t vµ nhiÖm vô nghiªn cøu 4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 5. CÊu tróc kho¸ luËn Ch¬ng 1. Nh÷ng c¬ së x· héi – thÈm mü cña ý thøc ph¶n tØnh trong v¨n xu«i ViÖt Nam thêi kú ®Çu §æi míi 1.1. C¬ së x· héi 1.2. C¬ së thÈm mü 1.3. §iÓm qua mét sè g¬ng mÆt næi bËt cña v¨n xu«i ViÖt Nam sím cã ý thøc ph¶n tØnh tríc §æi míi Ch¬ng 2. Nh÷ng néi dung ph¶n tØnh trong v¨n xu«i ViÖt Nam thêi kú ®Çu §æi míi 2.1. NhËn thøc l¹i c¸c vÊn ®Ò lín cña ®êi sèng 2.1.1. VÊn ®Ò chiÕn tranh 2.1.2. VÊn ®Ò n«ng th«n vµ ngêi n«ng d©n ViÖt Nam 2.1.3. NhËn thøc l¹i vÒ th¸i ®é chñ quan duy ý chÝ 2.2. NhËn thøc l¹i vÒ sù tån t¹i cña c¸ tÝnh, cña con ngêi c¸ nh©n 2.3. NhËn thùc l¹i sø mÖnh, tr¸ch nhiÖm cña nhµ v¨n vµ v¨n häc nghÖ thuËt Ch¬ng 3. Nh÷ng c¸ch t©n nghÖ thuËt g¾n liÒn víi ý thøc ph¶n tØnh trong v¨n xu«i ViÖt Nam thêi kú ®Çu §æi míi 3.1. Tæ chøc xung ®ét 3.2. T¹o nh÷ng kÕt thóc më 3.3. X©y dùng ng«n ng÷ ®a thanh KÕt luËn Tµi liÖu tham kh¶o Më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi 1.1. Sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña v¨n häc còng gièng nh c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c, lµ sù kÕ thõa, ph¸t triÓn vµ phñ ®Þnh c¸i cã tríc. Nhµ v¨n X« viÕt Lª«n«p trong cuèn V¨n häc vµ thêi gian ®· nhËn ®Þnh r»ng “s¸ng t¸c v¨n nghÖ ®Ých thùc bao giê còng lµ mét ph¸t hiÖn vÒ néi dung vµ mét ph¸t ph¸t minh vÒ h×nh thøc. Cã thÓ h×nh dung quy luËt kÕ thõa vµ s¸ng t¹o trong v¨n nghÖ nh mét cuéc ch¹y tiÕp søc v« tËn cña c¸c tµi n¨ng. Ngêi ®Õn sau n¾m lÊy ngän ®uèc cña ngêi ®i tríc, th¾p s¸ng b»ng hiÖn thùc thêi ®¹i m×nh vµ vît lªn chinh phôc mét chÆng ®êng míi, tiÕn lªn ®Ønh cao míi. DÜ nhiªn lµ sù kÕ thõa ®ã bao hµm sù phñ ®Þnh phª ph¸n c¸c yÕu tè l¹c hËu, ph¶n ®éng”. Trong mét hoµn c¶nh x· héi míi, c¸c nhµ v¨n, nhµ th¬ cã ®é lïi thêi gian ®Ó nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ l¹i nh÷ng vÊn ®Ò mµ v¨n häc thêi kú tríc cã thÓ cho lµ ®· gi¶i quyÕt xong xu«i. NhËn thøc l¹i vÊn ®Ò, cã thÓ 2 b»ng c¶ kÕ thõa vµ phñ ®Þnh, lµ mét con ®êng ph¸t triÓn cña v¨n häc, mang l¹i nh÷ng gi¸ trÞ míi cho c¸c t¸c phÈm v¨n häc. 1.2. §Êt níc ViÖt Nam sau chiÕn th¾ng mïa xu©n 1975 cã nhiÒu ®æi kh¸c. Hoµ b×nh ®· ®a con ngêi trë vÒ víi nh÷ng quy luËt ®êi thêng cña cuéc sèng. Nhng chÝnh ®ã l¹i lµ sù x¸o trén, ®æi thay ®èi víi mét d©n téc non nöa thÕ kû ch×m ngËp trong kh«ng khÝ chiÕn tranh, trong hoµn c¶nh mµ tÊt c¶ mäi ngêi ®Òu híng vÒ môc tiªu cao c¶ nhÊt lµ gi¶i phãng d©n téc. HiÖn thùc cuéc sèng sau chiÕn tranh kh¸c víi trong chiÕn tranh, nªn v¨n häc víi chøc n¨ng ph¶n ¸nh hiÖn thùc ®ßi hái ph¶i cã sù thay ®æi c¶ vÒ néi dung vµ h×nh thøc. V¨n häc ViÖt Nam sau 1975, ®Æc biÖt lµ v¨n xu«i, ®· cã nhiÓu ®æi míi. C¸i mèc ®¸nh dÊu sù chuyÓn m×nh cña v¨n häc ViÖt Nam nãi chung vµ v¨n xu«i nãi riªng lµ §¹i héi VI (1986) cña §¶ng. Trong §¹i héi nµy, §¶ng ®· x¸c ®Þnh mét ®êng lèi ®æi míi toµn diÖn trªn tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc, trong ®ã cã v¨n häc nghÖ thuËt, víi tinh thÇn nh×n th¼ng vµo sù thËt vµ ®æi míi suy nghÜ, t duy. §iÒu nµy ®· thæi mét luång giã míi vµo v¨n häc, t¹o ra mét bÇu kh«ng khÝ d©n chñ trong s¸ng t¸c. NhiÒu vÊn ®Ò cña ®êi sèng ®îc c¸c nhµ v¨n lËt l¹i, vµ hä nhËn ra r»ng, cã nh÷ng vÊn ®Ò kh«ng tån t¹i nh ngêi ta ®· nghÜ tríc ®©y, nh v¨n häc thêi kú tríc ®· ph¶n ¸nh. NhËn thøc l¹i mäi vÊn ®Ò trë thµnh mét khuynh híng cña v¨n häc níc ta thêi kú ®Çu ®æi míi, ®Æc biÖt lµ trong v¨n xu«i. RÊt nhiÒu t¸c phÈm v¨n xu«i ra ®êi víi c¶m høng lËt l¹i vÊn ®Ò ®· cã sù thµnh c«ng nh : Mïa l¸ rông trong vên (1985) cña Ma V¨n Kh¸ng, Thêi xa v¾ng (1986) cña Lª Lùu, Ngêi ®µn bµ trªn chuyÕn tµu tèc hµnh (1983), Phiªn chî Gi¸t (1988) cña NguyÔn Minh Ch©u, Th©n phËn cña t×nh yªu (1991) B¶o Ninh, BÕn kh«ng chång (1991) cña D¬ng Híng, M¶nh ®Êt l¾m ngêi nhiÒu ma (1991) cña NguyÔn Kh¾c Trêng, ¡n mµy dÜ v·ng cña Chu Lai…. §Æc biÖt, mét sè truyÖn ng¾n cña NguyÔn Huy ThiÖp ®em l¹i cho b¹n ®äc vµ giíi phª b×nh sù bÊt ngê bëi nh÷ng vÊn ®Ò mµ t¸c gi¶ nªu ra vµ c¶ c¸ch t¸c gi¶ thÓ hiÖn chóng trong t¸c phÈm. Nh×n chung, viÖc ph¶n tØnh (bao hµm trong ®ã viÖc so¸t xÐt l¹i c¸c gi¸ trÞ vµ cïng víi nã lµ viÖc ®æi míi t duy nghÖ thuËt cña chÝnh nhµ v¨n…) kh«ng diÔn ra nh hiÖn tîng c¸ biÖt, ®¬n lÎ mµ lµ hiÖn tîng cã tÝnh phæ qu¸t, biÓu hiÖn nÐt ®Æc thï cña mét thêi kú v¨n häc vµ còng lµ xu thÕ ph¸t triÓn tÊt yÕu cña v¨n häc. §©y qu¶ lµ vÊn ®Ò rÊt ®¸ng quan t©m t×m hiÓu, nghiªn cøu. 1.3. Nghiªn cøu ý thøc ph¶n tØnh trong v¨n xu«i ViÖt Nam thêi kú ®Çu §æi míi, ®èi víi chóng t«i, cßn lµ qu¸ tr×nh häc tËp mét c¸ch nh×n, c¸ch 3 tiÕp cËn ®êi sèng ®Ó m×nh cã thÓ hoµn thiÖn dÇn phÈm chÊt t duy ®éc lËp khi ®èi diÖn víi v« vµn hiÖn tîng ®a t¹p, phong phó cña cuéc ®êi. 2. LÞch sö vÊn ®Ò Theo t×m hiÓu cña chóng t«i, cho ®Õn hiÖn nay vÉn cha cã mét c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu toµn diÖn, chuyªn s©u vÒ vÊn ®Ò ý thøc ph¶n tØnh trong v¨n xu«i ViÖt Nam thêi kú ®Çu §æi míi. Tuy nhiªn, cã mét sè c«ng tr×nh, bµi viÕt, ý kiÕn cã liªn quan ®Õn vÊn ®Ò nµy. Chóng t«i t¹m chia thµnh hai nhãm nh sau: 2.1 C¸c bµi viÕt, c«ng tr×nh nghiªn cøu cã nãi ®Õn ý thøc ph¶n tØnh nh mét nÐt tinh thÇn bao trïm c¶ giai ®o¹n v¨n häc. NguyÔn V¨n Long trong bµi Mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n trong nghiªn cøu lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n sau 1975 in trong s¸ch V¨n häc ViÖt Nam sau 1975 – Nh÷ng vÊn ®Ò nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y cã ®¸nh gi¸ kh¸i qu¸t: “Vµo nöa cuèi nh÷ng n¨m 80 vµ ®Çu nh÷ng n¨m 90 ®· ph¸t triÓn m¹nh khuynh híng nhËn thøc l¹i hiÖn thùc víi c¶m høng phª ph¸n m¹nh mÏ trªn tinh thÇn nh©n b¶n” [19,11]. Trong bµi viÕt nµy t¸c gi¶ cã nãi ®Õn nh÷ng biÕn ®æi theo híng d©n chñ ho¸ cña v¨n häc: “V¨n häc thêi kú nµy kh«ng hÒ tõ bá vai trß vò khÝ tinh thÇn – t tëng cña nã, nhng nã ®îc nhÊn m¹nh tríc hÕt ë søc m¹nh kh¸m ph¸ thùc t¹i vµ thøc tØnh ý thøc vÒ sù thËt, ë vai trß dù b¸o, dù c¶m” [19,14]. T¸c gi¶ cßn cho r»ng “sù thøc tØnh ý thøc c¸ nh©n trªn c¬ së tinh thÇn nh©n b¶n lµ nÒn t¶ng t tëng vµ c¶m høng chñ ®¹o bao trïm cña nÒn v¨n häc sau 1975” [19,15]. NguyÔn ThÞ B×nh trong luËn ¸n Nh÷ng ®æi míi cña v¨n xu«i nghÖ thuËt ViÖt Nam tõ 1986 ®Õn nay (§HSPHN, 1996) ®· cã c¸i nh×n ®èi s¸nh v¨n xu«i ViÖt Nam giai ®o¹n tõ 1975 ®Õn nay víi v¨n xu«i giai ®o¹n 1945 – 1975 trªn ba ph¬ng diÖn: sù ®æi míi quan niÖm vÒ nhµ v¨n, sù ®æi míi quan niÖm vÒ con ngêi vµ sù ®æi míi thÓ lo¹i. Víi c¸i nh×n tæng qu¸t, ë mçi ph¬ng diÖn, t¸c gi¶ tËp trung rót ra nh÷ng nÐt chung nhÊt, gióp ta nhËn ra nh÷ng vÊn ®Ò b¶n chÊt nhÊt cña v¨n xu«i thêi kú nµy. LuËn ¸n ®Æc biÖt quan t©m ®Õn quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ngêi vµ xem ®©y lµ yÕu tè quan träng cña sù tiÕn bé nghÖ thuËt, quy ®Þnh kh¶ n¨ng chiÕm lÜnh ®êi sèng cña v¨n häc vµ chi phèi trùc tiÕp nh÷ng yÕu tè kh¸c nh: ®Ò tµi, nh©n vËt, cèt truyÖn, giäng ®iÖu, ng«n ng÷,… Tuy nhiªn, t¸c gi¶ kh«ng nghiªn cøu riªng vÒ ý thøc ph¶n tØnh, s¸m hèi, tù thó vµ sù “lËt l¹i vÊn ®Ò” trong v¨n xu«i thêi kú ®Çu §æi míi. 4 2.2. C¸c bµi viÕt, c«ng tr×nh nghiªn cøu cã nãi ®Õn ý thøc ph¶n tØnh ë nh÷ng t¸c gi¶, t¸c phÈm cô thÓ. C¸c bµi viÕt, c«ng tr×nh theo híng nµy cã kh¸ nhiÒu, ®îc ®¨ng trªn c¸c t¹p chÝ, s¸ch b¸o hoÆc ®îc post trªn Internet. §Æc ®iÓm cña chóng lµ ®i s©u vµo tõng t¸c gi¶, t¸c phÈm cô thÓ, kh«ng cã tham väng ®a ra c¸i nh×n kh¸i qu¸t vÒ c¶ mét thêi kú v¨n häc. Hoµng Ngäc HiÕn trong V¨n häc gÇn vµ xa (2003) ®· cã mét sè bµi viÕt kh¼ng ®Þnh r»ng NguyÔn Minh Ch©u vµ NguyÔn Huy ThiÖp “thuéc thÕ hÖ nhµ v¨n kh«ng m¶y may bÞ víng m¾c c¸i nh×n sö thi”. C¸i nh×n cña nhµ v¨n ®èi víi hiÖn thùc lµ c¸i nh×n nghiªm kh¾c, l¹nh lïng, “kh«ng ngÇn ng¹i nªu ra sù bª tha, nhÕch nh¸c trong cuéc sèng”. Nhµ v¨n ®· nh×n ra sù xÊu tèt lÉn lén trong con ngêi. C¸i ®èn m¹t cã thÓ cã ë nh÷ng c«ng chøc nhµ níc, cßn trong mét tªn cíp vÉn cã thÓ cã l¬ng tri. §¸nh gi¸ vÒ t¸c phÈm Phiªn chî Gi¸t cña NguyÔn Minh Ch©u, Hoµng Ngäc HiÕn ph¸t hiÖn ra r»ng NguyÔn Minh Ch©u cã c¸ch nh×n míi vÒ ngêi n«ng d©n, ®· x©y dùng ®îc “biÓu tîng ngêi n«ng d©n cao c¶”, ®· thÊy ®îc ë ngêi n«ng d©n võa kh¶ n¨ng trë thµnh mét n¹n nh©n th¶m khèc võa kh¶ n¨ng trë thµnh mét hung thÇn. TuyÕt Nga trong Phong c¸ch v¨n xu«i NguyÔn Kh¶i ®· nhËn ®Þnh NguyÔn Kh¶i lµ nhµ v¨n sím ph¸t hiÖn vµ ph¶n ¸nh ®óng nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña n«ng th«n miÒn B¾c thêi kú c¶i t¹o x©y dùng kinh tÕ. T¸c gi¶ còng nhËn thÊy NguyÔn Kh¶i cã c¸i nh×n míi vÒ con ngêi trong quan hÖ víi hoµn c¶nh, mµ cô thÓ ë ®©y lµ víi thêi gian. T«n Ph¬ng Lan trong Phong c¸ch nghÖ thuËt NguyÔn Minh Ch©u ®· cã mét c¸i nh×n t¬ng ®èi toµn diÖn, kh¸i qu¸t vÒ sù nghiÖp v¨n häc cña NguyÔn Minh Ch©u. T¸c gi¶ ®· ®a ra nh÷ng nhËn ®Þnh, ®¸nh gi¸ vÒ nh÷ng ®ãng gãp cña NguyÔn Minh Ch©u cho sù nghiÖp ®æi míi v¨n häc cña níc ta. Theo t¸c gi¶, ngay tõ nh÷ng n¨m 70, ë NguyÔn Minh Ch©u ®· xuÊt hiÖn nçi b¨n kho¨n tr¨n trë vÒ mét ®iÒu g× ®ã cã vÎ nh bÊt æn trong ®êi sèng v¨n häc. T¸c gi¶ còng thÊy ®îc NguyÔn Minh Ch©u lµ ngêi “chñ tr¬ng ®a v¨n häc trë vÒ víi nh÷ng quy luËt vÜnh h»ng cña ®êi sèng con ngêi; coi tÝnh ch©n thËt lµ mét phÈm chÊt quan träng cña v¨n häc, nh÷ng s¸ng t¸c cña NguyÔn Minh Ch©u ngµy cµng xa l¸nh lèi v¨n ch¬ng chØ ca ngîi mét chiÒu”. 5 Do thêi gian vµ tr×nh ®é cã h¹n, ngêi lµm kho¸ luËn kh«ng thÓ bao qu¸t hÕt ®îc tÊt c¶ c¸c c«ng tr×nh, bµi viÕt cã liªn quan ®Õn vÊn ®Ò m×nh nghiªn cøu. Tuy nhiªn, cã thÓ kh¼ng ®Þnh: cho ®Õn nay vÉn cha cã c«ng tr×nh nµo t×m hiÓu ®Çy ®ñ, chuyªn s©u vÒ vÊn ®Ò ý thøc ph¶n tØnhtrong v¨n xu«i ViÖt Nam thêi kú ®Çu §æi míi. V× thÕ, víi ®Ò tµi nµy, chóng t«i vÉn cßn nhiÒu viÖc ph¶i lµm. 3. Ph¹m vi tµi liÖu kh¶o s¸t vµ nhiÖm vô nghiªn cøu 3.1. Ph¹m vi tµi liÖu kh¶o s¸t: V¨n xu«i ViÖt Nam thêi kú ®Çu §æi míi cã mét khèi lîng t¸c phÈm kh¸ lín, tuy nhiªn víi ®Ò tµi nµy ngêi viÕt chØ ®Æc biÖt chó ý ®Õn mét sè t¸c phÈm tiªu biÓu mµ sù thµnh c«ng ®· ®îc kh¼ng ®Þnh (c¸c t¸c phÈm ra ®êi trong kho¶ng gi÷a thËp kû 80 ®Õn nh÷ng n¨m ®Çu thËp kû 90), cô thÓ chóng t«i ®· kh¶o s¸t: 1. TuyÓn tËp truyÖn ng¾n NguyÔn Minh Ch©u. 2. T¸c phÈm cña NguyÔn Kh¶i: Thêi gian cña Ngêi (tiÓu thuyÕt – 1984), Vßng sãng ®Õn v« cïng (tiÓu thuyÕt – 1984), C¸i thêi l·ng m¹n (truyÖn ng¾n – 1987), Mét câi nh©n gian bÐ tÝ (tiÓu thuyÕt – 1989) vµ mét sè truyÖn võa kh¸c. 3. Mïa l¸ rông trong vên (tiÓu thuyÕt – Ma V¨n Kh¸ng). 4. Thêi xa v¾ng (tiÓu thuyÕt - Lª Lùu) 5. Th©n phËn cña t×nh yªu (tiÓu thuyÕt – B¶o Ninh). 6. BÕn kh«ng chång (tiÓu thuyÕt – D¬ng Híng). 7. M¶nh ®Êt l¾m ngêi nhiÒu ma (tiÓu thuyÕt – NguyÔn Kh¾c Trêng). 8. ¡n mµy dÜ v·ng (tiÓu thuyÕt – Chu Lai). 9. Nh nh÷ng ngän giã (tËp truyÖn ng¾n vµ kÞch cña NguyÔn Huy ThiÖp). 3.2. Kho¸ luËn sÏ tËp trung nghiªn cøu ba vÊn ®Ò lín: 3.2.1. T×m hiÓu nh÷ng c¬ së x· héi, thÈm mü cña ý thøc ph¶n tØnh trong v¨n xu«i ViÖt Nam thêi kú §Çu ®æi míi. 6 3.2.2. T×m hiÓu nh÷ng néi dung ph¶n tØnh trong v¨n xu«i ViÖt Nam thêi kú ®Çu §æi míi. 3.2.3.T×m hiÓu nh÷ng c¸ch t©n nghÖ thuËt g¾n liÒn víi ý thøc ph¶n tØnh trong v¨n xu«i ViÖt Nam thêi kú ®Çu §æi míi. 4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu Chóng t«i sö dông c¸c ph¬ng ph¸p: ph©n tÝch, tæng hîp, kh¶o s¸t thèng kª, hÖ thèng, ®Æc biÖt chó träng ph¬ng ph¸p so s¸nh ®èi chiÕu nh»m lµm râ mét sè kh¸c biÖt gi÷a v¨n xu«i thêi kú ®Çu §æi míi víi v¨n xu«i ViÖt Nam giai ®o¹n 1945 – 1975. 5. CÊu tróc kho¸ luËn Ngoµi phÇn Më ®Çu, KÕt luËn vµ Tµi liÖu tham kh¶o, néi dung chÝnh cña kho¸ luËn gåm 3 ch¬ng: Ch¬ng 1: Nh÷ng c¬ së x· héi – thÈm mü cña ý thøc ph¶n tØnh trong v¨n xu«i ViÖt Nam thêi kú ®Çu §æi míi. Ch¬ng 2. Nh÷ng néi dung ph¶n tØnh trong v¨n xu«i ViÖt Nam thêi kú ®Çu ®æi míi. Ch¬ng 3. Nh÷ng c¸ch t©n nghÖ thuËt g¾n liÒn víi ý thøc ph¶n tØnh trong v¨n xu«i ViÖt Nam thêi kú ®Çu §æi míi. Ch¬ng 1 Nh÷ng c¬ së x· héi – thÈm mü cña ý thøc ph¶n tØnh trong v¨n xu«i ViÖt Nam thêi kú §Çu ®æi míi 1.1. C¬ së x· héi Sau n¨m 1975, ®Êt níc chóng ta ®îc hoµ b×nh. NhÞp sèng hèi h¶, tÊt bËt trµn ®Çy kh«ng khÝ chiÕn trËn ®· qua ®i. Ngêi d©n ViÖt Nam kh«ng ph¶i bËn t©m ®Õn môc tiªu cao c¶ nhÊt trong thêi chiÕn tranh lµ gi¶i phãng d©n téc n÷a. Con ngêi trë vÒ víi nh÷ng quy luËt ®êi thêng, b¾t tay vµo hµn g¾n vÕt th¬ng chiÕn tranh vµ b¾t ®Çu suy ngÉm vÒ cuéc sèng cña thêi chiÕn tranh, vÒ chÝnh b¶n th©n m×nh trªn c¶ hai mÆt ®îc, mÊt. HiÖn thùc cuéc sèng kh«ng chiÕn tranh còng Ëp ®Õn víi hä, kh«ng ®¬n gi¶n chØ lµ hoµ b×nh, lµ x©y dùng. Cuéc sèng hoµ b×nh vµ sù len lái cña c¬ chÕ thÞ trêng vµo 7 x· héi ViÖt Nam còng t¹o nªn nh÷ng vÊn ®Ò x· héi míi. Trong kho¶ng mêi n¨m sau chiÕn tranh, ViÖt Nam r¬i vµo t×nh tr¹ng trÞ trÖ, kÐm ph¸t triÓn. Cuéc sèng khã kh¨n, lßng ngêi kh«ng yªn æn. DÊu hiÖu cña mét cuéc khñng ho¶ng ®· xuÊt hiÖn. Tríc t×nh h×nh ®ã, th¸ng 12/ 1986, t¹i §¹i héi VI, §¶ng ®· x¸c ®Þnh ®êng lèi ®æi míi ®Êt níc mét c¸ch toµn diÖn. Tõ thêi ®iÓm nµy, ph¬ng ch©m “nh×n th¼ng vµo sù thËt, nãi ®óng sù thËt” ®îc qu¸n triÖt. Tinh thÇn d©n chñ ®îc kh¬i lªn, gióp chóng ta biÕt nh×n nhËn l¹i m×nh mét c¸ch nghiªm tóc ®Ó kh¾c phôc dÇn c¨n bÖnh chñ quan duy ý chÝ. RÊt nhiÒu vÊn ®Ò x· héi bøc xóc ®îc mæ xÎ mét c¸ch têng tËn, t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó ®Êt níc tõng bíc vît qua khñng ho¶ng. T×nh h×nh x· héi ®ã dÜ nhiªn ®· cã ¶nh hëng m¹nh mÏ ®Õn ho¹t ®éng s¸ng t¸c v¨n häc nghÖ thuËt. 1.2. C¬ së thÈm mü 1.2.1. Khi v¨n häc vÒ chiÕn tranh ®· hoµn tÊt nhiÖm vô cña nã th× lÏ dÜ nhiªn v¨n häc thêi kú míi ph¶i cã nh÷ng t×m tßi míi ®Ó ®¸p øng nhu cÇu t tëng t×nh c¶m cña con ngêi x· héi míi. V¨n häc cÇn nh×n nhËn ®¸nh gi¸ mäi vÊn ®Ò díi ¸nh s¸ng cña thêi ®¹i míi, phñ ®Þnh nh÷ng g× ®· l¹c hËu, lçi thêi. ViÖc kh«ng kÞp thêi thay ®æi, kh«ng b¸m s¸t hiÖn thùc cuéc sèng lµm ®éc gi¶ quay lng l¹i víi v¨n häc. Nh÷ng n¨m ®Çu thËp kû 80, v¨n häc níc ta ch÷ng l¹i vµ kh«ng Ýt ngêi viÕt l©m vµo t×nh tr¹ng bèi rèi, kh«ng t×m thÊy ph¬ng híng s¸ng t¸c. §©y lµ thêi gian mµ Nguyªn Ngäc gäi lµ kho¶ng ch©n kh«ng trong v¨n häc. ChÝnh hiÖn thùc cuéc sèng thay ®æi th«i thóc v¨n häc ph¶i thay ®æi, ph¶i nh×n nhËn ®¸nh gi¸ hiÖn thùc b»ng con m¾t cña ngµy h«m nay. 1.2.2. Sau khi NghÞ quyÕt 05 cña Bé chÝnh trÞ vÒ v¨n häc nghÖ thuËt ra ®êi, bÇu kh«ng khÝ d©n chñ trong s¸ng t¸c ®îc x©y dùng. C¸c nhµ v¨n m¹nh d¹n viÕt, m¹nh d¹n s¸ng t¹o, ®æi míi trong c¸ch suy nghÜ thËm chÝ c¶ c¸ch viÕt. Hä ®îc khuyÕn khÝch khi viÕt vÒ nh÷ng vÊn ®Ò m×nh tr¨n trë bÊy l©u nay. Chiªm nghiÖm, triÕt lÝ ®· trë thµnh mét nhu cÇu kh«ng thÓ thiÕu ®èi víi ngêi s¸ng t¸c. §¹i héi VI thùc sù trë thµnh c¸i mèc ®¸nh dÊu sù ®æi míi cña v¨n häc ViÖt Nam nãi chung vµ v¨n xu«i nãi riªng. Còng tõ ®©y nhËn thøc l¹i trë thµnh mét khuynh híng s¸ng t¸c cña c¸c nhµ v¨n víi nhiÒu t¸c phÈm v¨n xu«i thµnh c«ng: Phiªn chî Gi¸t (NguyÔn Minh Ch©u), Mét câi nh©n gian bÐ tÝ (NguyÔn Kh¶i), Th©n phËn cña t×nh yªu (B¶o Ninh), M¶nh ®Êt l¾m ngêi nhiÒu ma (NguyÔn Kh¾c Trêng), mét sè t¸c phÈm NguyÔn Huy ThiÖp, Ph¹m ThÞ Hoµi,… 8 1.2.3. Trong thêi kú §æi míi, ViÖt Nam më cöa héi nhËp giao lu kinh tÕ vµ v¨n ho¸, nhiÒu luång t tëng míi tõ níc ngoµi trµn vµo. C¸c nhµ v¨n ®îc ®ãn nhËn nhiÒu luång t tëng míi, cã dÞp ®Ó hiÓu m×nh h¬n trªn c¬ së hiÓu ngêi. C«ng t¸c dÞch thuËt ph¸t triÓn, nhiÒu t¸c phÈm v¨n häc níc ngoµi, nhÊt lµ v¨n häc X« ViÕt thêi c¶i tæ ®Õn ®îc tay c¸c nhµ v¨n vµ c¶ ®éc gi¶ ViÖt Nam. Cã thÓ kÓ c¸c phÈm cña Aimat«p nh Vµ mét ngµy dµi h¬n thÕ kØ, Con tµu tr¾ng, §o¹n ®Çu ®µi, VÜnh biÖt Gunxar…, cña Bcèp nh Bia mé, G¾ng sèng ®Õn b×nh minh,... cña B«n®arÐp nh Lùa chän, Trß ch¬i,… cña Raxputin nh Sèng mµ nhí lÊy, §¸m ch¸y,… Nh÷ng t¸c phÈm nµy ®· t¹o ra có hÝch, khuyÕn khÝch c¸c nhµ v¨n ViÖt Nam ®æi míi, s¸ng t¹o. 1.2.4. LÝ luËn v¨n häc ViÖt Nam sau §¹i héi VI cña §¶ng cã bíc ph¸t triÓn míi. Thùc ra, trong nh÷ng n¨m tríc §æi míi, lÝ luËn v¨n häc níc ta ®· cã nh÷ng bíc chuyÓn m×nh, nhng nã cha ®îc c«ng khai thõa nhËn. Ch¼ng h¹n nh trong kho¶ng nh÷ng n¨m tõ 1960 ®Õn 1975 ®· cã nhiÒu ý kiÕn ®ßi hái sö dông h×nh thøc íc lÖ (ph¸ vì logic cuéc sèng), biÓu hiÖn ch©n thËt ®êi sèng, coi träng nhu cÇu cña ngêi ®äc, biÓu hiÖn nhiÒu mÆt ®êi sèng con ngêi… nhng kh«ng hoµn toµn ®i ngîc l¹i nguyªn lÝ mü häc macxit. Cßn b©y giê, lÝ thuyÕt ph¶n ¸nh gi¶n ®¬n, th« thiÓn ®· bÞ phª ph¸n m¹nh mÏ, ph¬ng diÖn chñ quan n¨ng ®éng ®· ®îc kh¼ng ®Þnh, tÝnh chñ thÓ cña nhµ v¨n coi träng. Trong t tëng l·nh ®¹o, mèi quan hÖ gi÷a v¨n häc vµ chÝnh trÞ ®· uyÓn chuyÓn h¬n. “Trªn thùc tÕ, quan niÖm v¨n häc phôc vô chÝnh trÞ ®· ®îc thay thÕ b»ng quan niÖm v¨n häc tho¶ m·n nhu cÇu tinh thÇn nhiÒu mÆt cña nh©n d©n, gãp phÇn båi dìng con ngêi ViÖt Nam cã v¨n ho¸” [19,39]. Chñ nghÜa hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa kh«ng cßn ®îc nªu ra nh lµ ph¬ng ph¸p s¸ng t¸c tèt nhÊt, chñ nghÜa hiÖn thùc còng kh«ng cßn chiÕm ®Þa vÞ ®éc t«n n÷a. Quan niÖm vÒ cuéc sèng, con ngêi, c¸i ®Ñp tho¸t li khái sù chi phèi cña khuynh híng sö thi vµ c¶m høng l·ng m¹n cña v¨n häc ViÖt Nam 1945 – 1975. Con ngêi kh«ng ®¬n gi¶n lµ con ngêi chung chung, con ngêi giai cÊp. Con ngêi ®îc nh×n nhËn chñ yÕu tõ gãc ®é tÝnh c¸ch, sè phËn, ®îc miªu t¶ víi tÊt c¶ mäi cung bËc: x· héi, tù nhiªn, t©m linh, b¶n n¨ng, v« thøc…Nh÷ng thµnh tùu míi cña lÝ luËn, sù ra ®êi cña nh÷ng lÝ thuyÕt míi trong nghiªn cøu v¨n häc ®· hç trî cho sù t×m kiÕm, s¸ng t¹o cña c¸c nhµ v¨n. Sù ph¸t triÓn, ®æi míi cña lý luËn v¨n häc cã thÓ xem nh nh©n tè më ®êng, gióp c¸c nhµ v¨n cã chç dùa v÷ng vµng ®Ó s¸ng t¸c vµ s¸ng t¸c phï hîp víi nhu cÇu thêi ®¹i. 9 1.3. §iÓm qua mét sè g¬ng mÆt næi bËt cña v¨n xu«i ViÖt Nam sím cã ý thøc ph¶n tØnh tríc §æi míi 1.3.1. NguyÔn Kh¶i - mét tµi n¨ng ph¸t hiÖn vÊn ®Ò Nhµ nghiªn cøu NguyÔn §¨ng M¹nh ®· tõng xem NguyÔn Kh¶i lµ mét tµi n¨ng ph¸t hiÖn vÊn ®Ò. Vµ t¸c gi¶ TuyÕt Nga trong tiÓu luËn Phong c¸ch v¨n xu«i NguyÔn Kh¶i còng nhËn xÐt: “V× lÝ tëng cña c¸ch m¹ng, v× mét c¸i ®Ñp ch©n chÝnh, tÝch cùc, ë bÊt cø mét giai ®o¹n s¸ng t¹o nµo NguyÔn Kh¶i còng cè g¾ng x«ng vµo nh÷ng lÜnh vùc phøc t¹p cña ®êi sèng, dïng ngßi bót cña m×nh ph¶n ¸nh nh÷ng vÊn ®Ò nãng báng, s©u s¾c cña x· héi; nh÷ng biÓu hiÖn thÇm kÝn, tinh vi trong nhËn thøc, t tëng con ngêi thêi ®¹i vµ trë thµnh mét trong nh÷ng ngßi bót giµu tÝnh chiÕn ®Êu cña nÒn v¨n häc”. Ngßi bót NguyÔn Kh¶i lu«n b¸m s¸t dßng ch¶y ®êi sèng, lu«n xuÊt hiÖn ë nh÷ng n¬i vµ vµo nh÷ng lóc cuéc sèng cã nh÷ng bíc chuyÓn quan träng, khi mµ hiÖn thùc cßn ®ang míi mÎ, ngæn ngang, bÒ bén – m¶nh ®Êt mµu mì ®Ó n¶y sinh c¸c vÊn ®Ò. NguyÔn Kh¶i lµ ngêi lu«n kh¸t khao ®îc tiÕp cËn víi nh÷ng hiÖn thùc cßn t¬i rãi. ChÝnh nh÷ng m¶ng hiÖn thùc ®êi sèng nãng báng ®ang n»m trong thêi kh¾c cña sù chuyÓn ®æi quan träng nµy ®· gióp ngßi bót cña «ng cã ®iÒu kiÖn tiÕp cËn, kh¸m ph¸ kÞp thêi nh÷ng vÊn ®Ò míi mÎ võa míi n¶y sinh, nh÷ng vÊn ®Ò mµ ngêi kh¸c cha kÞp nh×n thÊy. ChÝnh viÖc lu«n t×m ®Õn hiÖn thùc cña ngµy h«m nay vµ nh×n hiÖn thùc b»ng ®«i m¾t cña thêi hiÖn t¹i mµ c¸c t¸c phÈm cña NguyÔn Kh¶i sím nªu ra ®îc nh÷ng vÊn ®Ò míi, phñ ®Þnh nh÷ng gi¸ trÞ ®· lçi thêi, l¹c hËu. NguyÔn Kh¶i lµ nhµ v¨n cã quan niÖm v¨n ch¬ng tiÕn bé. ¤ng quan niÖm s¸ng t¸c lµ mét nghÒ nghiÖp vµ v¨n ch¬ng kh«ng kh«ng n»m ngoµi cuéc ®Êu tranh chung cña x· héi. NguyÔn Kh¶i cho r»ng t¸c phÈm v¨n häc lµ “mét m¶nh cña ®êi sèng chung, tham gia tÝch cùc vµo cuéc ®Êu tranh cho sù nghiÖp chung”. Theo NguyÔn Kh¶i, mçi nhµ v¨n cÇn ph¶i cã ®îc “t tëng riªng cña m×nh, tiÕng nãi ®Æc biÖt cña chÝnh m×nh”. Tõ rÊt sím, «ng quan niÖm nhµ v¨n ph¶i lµ “ngêi b¹n ®¸ng tin cËy cña ®éc gi¶” vµ mét t¸c phÈm v¨n häc thùc sù ph¶i lµ mét t¸c phÈm buéc ®éc gi¶ “®èi mÆt víi nh÷ng vÊn ®Ò nãng hæi nhÊt”. Nh vËy chóng ta cã thÓ thÊy r»ng, tõ nh÷ng thËp kû 60, 70 NguyÔn Kh¶i ®· chñ tr¬ng v¨n häc ph¶i lu«n b¸m s¸t dßng ch¶y ®êi sèng, nh×n hiÖn thùc b»ng c¸i nh×n tØnh t¸o, c¸i nh×n cña con ngêi míi. Víi quan niÖm nh vËy, tríc §æi míi NguyÔn Kh¶i ®· cã nhiÒu t¸c phÈm ph¶n ¸nh hiÖn thùc ngµy h«m nay víi c¸i nh×n t¬i míi nh GÆp gì cuèi n¨m (1983), Thêi gian cña Ngêi (1984). Sau §æi míi rÊt nhiÒu t¸c 10 phÈm cña NguyÔn Kh¶i ra ®êi theo khuynh híng nhËn thøc l¹i hiÖn thùc: C¸i thêi l·ng m¹n (1978), Vßng sãng ®Õn v« cïng (1987), Mét câi nh©n gian bÐ tÝ (1989)… 1.3.2. NguyÔn Minh Ch©u – ngêi tiªn phong trong sù nghiÖp ®æi míi v¨n häc ViÖt Nam sau 1975 NguyÔn Minh Ch©u lµ khu«n mÆt næi bËt cña nÒn v¨n xu«i chèng MÜ vµ v¨n xu«i sau 1975. Nh¾c ®Õn NguyÔn Minh Ch©u cña thËp kû 70 (thÕ kû XX) ngêi ta kh«ng thÓ kh«ng nh¾c ®Õn nh÷ng Cöa s«ng, Nh÷ng vïng trêi kh¸c nhau, DÊu ch©n ngêi lÝnh, MiÒn ch¸y, … §©y lµ nh÷ng t¸c phÈm khi míi ra ®êi ®· ®îc c«ng chóng vµ giíi phª b×nh nång nhiÖt ®ãn nhËn. Nhng chÝnh vµo thêi ®iÓm nµy - thêi ®iÓm cña nh÷ng n¨m 70 – thêi ®iÓm ®îc mïa trong s¸ng t¸c cña NguyÔn Minh Ch©u th× trong «ng b¾t ®Çu xuÊt hiÖn nçi b¨n kho¨n, tr¨n trë vÒ mét ®iÒu g× ®ã cã vÎ nh bÊt æn trong ®êi sèng v¨n häc. Ngay tõ n¨m ®Çu cña thËp niªn nµy, b¾t ®Çu tõ trang Sæ tay viÕt v¨n vµ sau ®ã lµ Ngêi viÕt trÎ vµ c¸nh rõng giµ «ng ®· xa x«i nãi lªn c¶m nhËn cña m×nh vÒ c¸i kho¶ng c¸ch gi÷a nhµ v¨n víi hiÖn thùc vµ ngêi ®äc. §äc nh÷ng trang v¨n xu«i vµ th¬ ca vµo thêi kú nµy, «ng cã c¶m gi¸c nh cuéc sèng chiÕn ®Êu anh hïng cña d©n téc ta ®ang ®îc “tr¸ng lªn líp men tr÷ t×nh h¬i dµy khiÕn ngêi ta ph¶i ngê vùc” vµ «ng cho r»ng ®ã cha ph¶i lµ ®iÒu quan t©m thêng trùc cña ngêi viÕt, cha ph¶i t©m huyÕt cña ngêi viÕt. ¤ng nhËn thÊy t¸c phÈm v¨n ch¬ng thêi kú nµy t« ®Ëm tÝnh chÊt anh hïng, tÝnh chÊt lÝ tëng vµ v× thÕ mµ “cã phÇn t¸ch rêi hiÖn thùc” dÉn ®Õn “cuéc sèng kh¸ng chiÕn vÜ ®¹i vµ anh hïng cña chóng ta khiÕn thÕ giíi ph¶i kh©m phôc trë nªn bÐ báng vµ tÇm thêng ®i”. NguyÔn Minh Ch©u lµ ngêi tiªn phong d¸m ®øng ra thay ®æi c¸ch nh×n vèn tån t¹i trong c¶ mét thêi ®¹i v¨n nghÖ (giai ®o¹n 1945 – 1975). §ã lµ c¸i nh×n mét chiÒu, c¸i nh×n chØ híng vµo mÆt tèt ®Ó mµ ngîi ca, biÓu d¬ng. NguyÔn Minh Ch©u chñ tr¬ng ®a v¨n häc trë vÒ víi nh÷ng quy luËt vÜnh h»ng cña cuéc sèng, coi tÝnh ch©n thùc lµ mét phÈm chÊt quan träng cña v¨n häc. ¤ng ®· ®Æt vÊn ®Ò mét c¸ch nghiªm tóc vÒ chøc n¨ng cña v¨n häc vµ sø mÖnh ®Ých thùc cña ngêi nghÖ sÜ. ViÕt v¨n theo «ng lµ “ph¶i ®µo xíi ®Õn tËn cïng c¸i ®¸y cña cuéc ®êi ®Ó s¨n t×m c¸c quy luËt”. Kh«ng chØ b»ng c¸c ý kiÕn, c¸c bµi viÕt, bµi ph¸t biÓu mµ cßn b»ng c¶ c¸c t¸c phÈm v¨n häc, NguyÔn Minh Ch©u ®· thùc sù “®äc lêi ai ®iÕu cho mét giai ®o¹n v¨n häc minh häa”. TruyÖn ng¾n Bøc tranh (b¾t ®Çu viÕt tõ 1976) cña NguyÔn Minh Ch©u lµ mét t¸c phÈm cña nh÷ng s¸m hèi, tù phª ph¸n, cña c¸i nh×n th¼ng vµo 11 b¶n mÆt m×nh cña nh©n vËt ®Ó tù suy xÐt, ph¸n quyÕt. Qua t¸c phÈm nµy t¸c gi¶ kÝ th¸c ®îc nhiÒu ®iÒu. Nhµ v¨n nhËn ra r»ng cã c¶ mét thêi ngêi ta chØ biÕt ®Õn lîi Ých cña céng ®ång mµ quªn ®i sè phËn cña c¸c c¸ nh©n. Mµ còng cã thÓ, ngêi ta nh©n danh céng ®ång, nh©n danh r»ng m×nh ®ang phôc vô cho lîi Ých cña céng ®ång ®Ó bao biÖn cho hµnh ®éng téi lçi ®èi víi c¸c c¸ nh©n. Nh©n vËt ngêi ho¹ sÜ trong t¸c phÈm lµ mét nh©n vËt s¸m hèi, mét nh©n vËt thøc tØnh, mét nh©n vËt cña gi»ng xÐ néi t©m ®Ó võa bao biÖn võa tù phª ph¸n. ChÝnh tõ ®©y, NguyÔn Minh Ch©u gióp chóng ta nhËn ra r»ng con ngêi kh«ng ®¬n gi¶n ph©n ra hai lo¹i tèt xÊu, mçi c¸ nh©n lµ mét vò trô s©u th¼m, trong mçi con ngêi lu«n tån t¹i c¶ thiªn thÇn lÉn ¸c quû, rång phîng lÉn r¾n rÕt. Löa tõ ng«i nhµ lµ t¸c phÈm tiÓu biÓu cña NguyÔn Minh Ch©u trong giai ®o¹n s¸ng t¸c tríc 1980 “thÓ hiÖn khuynh híng vµ kh¶ n¨ng ®i t×m c¸i ®Ñp b×nh dÞ, lÆng lÏ trong ®êi thêng” (T«n Ph¬ng Lan – Phong c¸ch nghÖ thuËt NguyÔn Minh Ch©u). ë t¸c phÈm nµy bíc ®Çu ngßi bót cña NguyÔn Minh Ch©u ®· ch¹m ®îc vµo nçi mÊt m¸t, ®au th¬ng cña con ngêi cô thÓ do chiÕn tranh. ViÕt vÒ chiÕn tranh, nhµ v¨n kh«ng chØ thÊy nh÷ng chiÕn th¾ng, nh÷ng anh hïng. Cµng vÒ sau, c¸c t¸c phÈm cña NguyÔn Minh Ch©u cµng chøng tá sù ®o¹n tuyÖt víi v¨n nghÖ minh häa, v¨n ch¬ng ca ngîi mét chiÒu. Kh«ng chØ thÓ hiÖn ®æi míi quan niÖm vÒ chiÕn tranh, vÒ ngêi lÝnh, c¸c s¸ng t¸c cña NguyÔn Minh Ch©u cßn thÓ hiÖn quan ®iÓm tiÕn bé cña nhµ v¨n, vai trß sø mÖnh cña v¨n häc nghÖ thuËt. RÊt nhiÒu t¸c phÈm cña NguyÔn Minh Ch©u mang nh÷ng gi¸ trÞ nhËn thøc l¹i ®óng ®¾n nh: Ngêi ®µn bµ trªn chuyÕn tµu tèc hµnh (1982), Kh¸ch ë quª ra (1984), Cá lau (1988), Phiªn chî Gi¸t (1988)… NguyÔn Kh¶i vµ NguyÔn Minh Ch©u cã thÓ xem lµ hai khu«n mÆt næi bËt, sím cã ý thøc ph¶n tØnh tríc §æi míi. Ngoµi ra, cã thÓ kÓ ®Õn mét sè nhµ v¨n kh¸c còng thÓ hiÖn c¸i nh×n ph¶n tØnh cña m×nh tríc c¸c vÊn ®Ò hiÖn thùc. §Êt tr¾ng cña NguyÔn Träng O¸nh lµ c¸i nh×n vÒ chiÕn tranh c¶ ë mÆt mÊt m¸t, ®au th¬ng, tang tãc. C¸c t¸c phÈm nh Cï lao Trµm, §øng tríc biÓn cña NguyÔn M¹nh TuÊn còng lµ c¸c t¸c phÈm thÓ hiÖn ý thøc ph¶n tØnh. Nh÷ng ngêi kÓ trªn kh«ng chØ lµ nh÷ng nhµ v¨n cã c¸i nh×n s¸ng suèt, cã sù nh¹y c¶m tríc hiÖn thùc mµ cßn lµ nh÷ng nhµ v¨n cã ý thøc tr¸ch nhiÖm, dòng c¶m ®i tiªn phong ®Ó thay ®æi kh«ng Ýt nh÷ng lÝ tëng, quan niÖm, nhËn thøc ®· thèng trÞ nÒn v¨n häc trong suèt mét thêi kú dµi. 12 Ch¬ng 2 Nh÷ng néi dung ph¶n tØnh trong v¨n xu«i ViÖt Nam thêi kú ®Çu ®æi míi 2.1. NhËn thøc l¹i c¸c vÊn ®Ò lín cña ®êi sèng 2.1.1. VÊn ®Ò chiÕn tranh ChiÕn tranh lµ mét ®Ò tµi næi bËt cña v¨n häc ViÖt Nam trong nhiÒu giai ®o¹n ph¸t triÓn. §Æc biÖt trong giai ®o¹n 1945 – 1975, kh«ng khÝ chiÕn tranh cã mÆt ë hÇu hÕt c¸c t¸c phÈm v¨n häc. LËt gië c¸c t¸c phÈm v¨n häc trong giai ®o¹n nµy chóng ta thÊy sè phËn cña tõng nh©n vËt, cuéc sèng cña nhiÒu ngêi, lµng quª ViÖt Nam lu«n tån t¹i bªn c¹nh chiÕn tranh, chÞu sù chi phèi cña chiÕn tranh: Xung kÝch (NguyÔn §×nh Thi), §Êt níc ®øng lªn (Nguyªn Ngäc) Ngêi mÑ cÇm sóng (NguyÔn Thi), Hßn §Êt (Anh §øc), ChiÕc lîc ngµ (NguyÔn Quang S¸ng), DÊu ch©n ngêi lÝnh (NguyÔn Minh Ch©u), MÉn vµ t«i (Phan Tø) … Nhµ v¨n Xu©n ThiÒu tõng viÕt “mét ®Êt níc 50 n¨m kh«ng ngít tiÕng sóng th× kh«ng khÝ chiÕn tranh in ®Ëm trªn g¬ng mÆt v¨n häc lµ lÏ ®¬ng nhiªn”.) Trong hoµn c¶nh ®Êt níc cã chiÕn tranh, mèi quan t©m lín nhÊt cña mäi ngêi d©n ViÖt Nam yªu níc lµ lµm sao chóng ta chiÕn th¾ng ®îc qu©n thï, lµm sao ®Ó cã cuéc sèng hoµ b×nh. Anh chÞ em nghÖ sÜ – nh÷ng chiÕn sÜ trªn mÆt trËn v¨n ho¸ còng híng ngßi bót cña m×nh vµo môc ®Ých cao c¶ ®ã. T¸c phÈm cña hä ph¶i lµ nh÷ng b¶n anh hïng ngîi ca cuéc kh¸ng chiÕn vÜ ®¹i cña d©n téc ta, ngîi ca nh÷ng líp ngêi “xÎ däc Trêng S¬n ®i cøu níc” (Tè H÷u). Mµ sù thËt, cuéc kh¸ng chiÕn nµy, nh÷ng líp ngêi nµy mu«n ®êi ®¸ng ®îc ngîi ca nh thÕ. ChÝnh c¶m høng ngîi ca vµ khuynh híng sö thi l·ng m¹n ®· khiÕn cho nhiÒu t¸c phÈm v¨n ch¬ng ph¸t huy ®îc tÝnh chiÕn ®Êu, cã søc cæ vò tuyªn truyÒn cho c¸ch m¹ng. T¸c dông cña v¨n ch¬ng c¸ch m¹ng ®èi víi cuéc kh¸ng chiÕn cña chóng ta lµ kh«ng nhá. BiÕt bao thÕ hÖ thanh niªn, häc sinh, sinh viªn thuéc lßng nh÷ng bµi 13 th¬ c¸ch m¹ng cña Tè H÷u, xem Sèng nh Anh (tªn t¸c phÈm cña TrÇn §×nh V©n) lµ mét lÝ tëng sèng cao c¶, thiªng liªng nhÊt. §Ó råi tõ ®ã hä h¨ng h¸i lªn ®uêng chiÕn ®Êu, trong lßng ph¬i phíi dËy t¬ng lai. Ngän löa nhiÖt t×nh trong hä ®îc ®èt ch¸y bëi ®· cã nh÷ng tÊm g¬ng cña anh Trçi (trong Sèng nh Anh – TrÇn §×nh V©n), chÞ Sø (Hßn §Êt – Anh §øc). Hi sinh mÊt m¸t Ýt ®îc nh¾c ®Õn. Mét sè t¸c phÈm cã ®ông ch¹m dÕn vÊn ®Ò nµy th× bÞ phª ph¸n lµ yÕu ®uèi, quy kÕt lµ ph¶n ®éng, nh trêng hîp Mµu tÝm hoa sim cña H÷u Loan. Mäi c¸i chÕt ®îc nh¾c ®Õn hÇu nh ®Òu lµ nh÷ng c¸i chÕt ho¸ thµnh bÊt tö, c¸i chÕt ®Ó kh¼ng ®Þnh sù bÊt diÖt cña lÝ tëng c¸ch m¹ng, cña lßng qu¶ c¶m hi sinh. Sau 1975, dÉu chiÕn tranh ®· qua ®i nhng chiÕn tranh vÉn lµ ®Ò tµi lín trong v¨n xu«i ViÖt Nam. Ngêi ta vÉn ®ang cßn nh¾c ®Õn chiÕn tranh ë khÝa c¹nh ngîi ca tinh thÇn anh dòng cña d©n téc ta, ngîi ca nh÷ng chiÕn th¾ng vang déi cña qu©n d©n ta, nh trong c¸c t¸c phÈm: N¨m 75 hä ®· sèng nh thÕ (NguyÔn TrÝ Hu©n) MiÒn ch¸y (NguyÔn Minh Ch©u), Trong c¬n giã lèc (KhuÊt Quang Thuþ),... Nhng ®· b¾t ®Çu xuÊt hiÖn nh÷ng t¸c phÈm nh×n chiÕn tranh b»ng ®«i m¾t kh¸c, ®Ó thÊy ®îc chiÕn tranh kh«ng nh÷ng lµ nh÷ng chiÕn th¾ng hµo hïng mµ ®»ng sau nã lµ bao mÊt m¸t hy sinh : §Êt tr¾ng (NguyÔn Träng O¸nh), Löa tõ nh÷ng ng«i nhµ (NguyÔn Minh Ch©u),... C¸c t¸c phÈm nµy ®· bíc ®Çu ch¹m ®Õn nh÷ng mÊt m¸t hy sinh mµ chiÕn tranh ®em l¹i cho nh÷ng con ngêi, nh÷ng miÒn quª. Ph¶i ®Õn sau §æi míi, h¬n bao giê hÕt, chiÕn tranh míi hiÖn ra víi tÊt c¶ sù khèc liÖt vµ phò phµng cña nã. §äc ¡n mµy dÜ v·ng (Chu Lai) hay ®Æc biÖt lµ Nçi buån chiÕn tranh (Th©n phËn cña t×nh yªu) cña B¶o Ninh, chóng ta kh«ng thÊy ®©u lµ vinh dù, tù hµo cho hai cuéc kh¸ng chiÕn th¸nh thÇn võa qua. ChØ thÊy mét nçi kinh hoµng. Kinh hoµng bëi khi bÞ bãc hÕt líp men tr¸ng tr÷ t×nh (NguyÔn Minh Ch©u) bªn ngoµi ra, chiÕn tranh thËt lµ khñng khiÕp. Nã lÊy ®i cña con ngêi tÊt c¶, chØ ®Ó l¹i nçi buån, víi nh÷ng ngêi kh«ng biÕt cã nªn gäi lµ may m¾n kh«ng, cßn sèng sãt. ChiÕn tranh cµng lïi xa, chóng ta cµng cã c¬ héi mµ b×nh t©m nh×n l¹i nã. Ngêi ®äc h«m nay muèn ®uîc ®äc vÒ mét cuéc chiÕn tranh kh¸c ë ViÖt Nam. VÉn lµ cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p vµ Mü nhng nh nã ®· tõng tån t¹i trong sù thËt lÞch sö chø kh«ng ph¶i nh nã ®· tån t¹i trong v¨n häc ViÖt Nam 1945 - 1975. §Ó ®¸p øng nhu cÇu b¹n ®äc, c¸c nhµ v¨n ph¶i lao vµo cµy xíi l¹i c¸nh ®ång mµ tríc ®©y ngêi ta ®· gieo trång nhiÒu c©y v÷ng ch·i. §Ó gieo trång nªn nh÷ng c©y míi kh«ng chØ ®ßi hái ngêi trång ph¶i ®æ må h«i c«ng søc mµ ph¶i cßn cã c¶ lßng dòng c¶m, d¸m vît qua thö 14 th¸ch. Thay ®æi mét quan niÖm, mét nhËn ®Þnh ®· tån t¹i quen thuéc trong nÕp suy nghÜ cña mäi ngêi kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò dÔ. Nhng qua nh÷ng t¸c phÈm thµnh c«ng viÕt vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh cña v¨n xu«i ViÖt Nam thêi kú ®Çu ®æi míi nh Cá lau (NguyÔn Minh Ch©u - 1988), Th©n phËn cña t×nh yªu (B¶o Ninh - 1991), ¨n mµy dÜ v·ng (Chu Lai 1994),... ngêi ®äc cã thÓ nhËn thÊy chiÕn tranh qua c¸i nh×n cña c¸c nhµ v¨n nµy ®· kh¸c tríc - cô thÓ lµ v¨n häc 1945 - 1975 rÊt nhiÒu. Tríc hÕt, chiÕn tranh kh«ng ph¶i chØ cã anh hïng chiÕn ®Êu ®Ó chiÕn th¾ng, kh«ng ph¶i chØ lµ n¬i diÔn ra nhng trËn ®¸nh hµo hïng vang déi mµ ë ®ã mçi ngêi lÝnh ®Òu lµ nh÷ng chiÕn sÜ trung kiªn ®îc ca ngîi, ®îc t«n vinh. ChiÕn tranh trong c¸i nh×n nhËn thøc l¹i cña nh÷ng nhµ v¨n thêi k× §æi míi kh«ng hoµn toµn nh thÕ. Nã g©y ra nhiÒu bi kÞch h¬n niÒm vui, thua thiÖt, mÊt m¸t kh«ng Ýt h¬n c¸i ®îc, c¸i th¾ng. Bíc vµo thÕ giíi cña Nçi buån chiÕn tranh, ta bíc vµo thÕ giíi cña sÇu th¶m. ChiÕn tranh lµ g× kia chø ? Nã lµ “Câi kh«ng nhµ, kh«ng cöa, lang thang khèn khæ vµ phiªu b¹t vÜ ®¹i, lµ câi kh«ng ®µn «ng, kh«ng ®µn bµ, lµ thÕ giíi b¹t sÇu v« c¶m vµ tuyÖt tù khñng khiÕp nhÊt cña dßng gièng con ngêi!” [21,399]. ChiÕn tranh ch«n vïi hµng bao con ngêi vµo mét chç, biÕn hä thµnh nh÷ng linh hån lang thang, vËt vê ë tru«ng Gäi Hån. ChiÕn tranh dån bao con ngêi vµo vïng rõng s©u níc ®éc, n¬i chim chãc khãc than nh ngêi, n¬i ngêi sèng l©u ho¸ vîn, vµ nÕu ngêi ta “kh«ng chÕt v× ®¹n giÆc th× còng chÕt v× khiÕp sî”. Trong Th©n phËn cña t×nh yªu c¸i chÕt ®îc nh¾c ®Õn nhiÒu, toµn lµ nh÷ng c¸i chÕt kinh hoµng ®Çy søc ¸m ¶nh. Qu¶ng, ®ång ®éi cña Kiªn vÉn cßn sèng sau trËn ®¸nh th× bÞ bÓ bông, ruét trµo hÕt ra ngoµi vµ x¬ng th× g·y hÕt. Cßn sèng chØ ®Ó mµ chÞu ®au ®ín. V× thÕ, Qu¶ng cÇu xin Kiªn mét ph¸t sóng cho xong ®êi. §au qu¸… Qu¶ng kh«ng chÞu næi sù ®au ®ín cña t×nh tr¹ng nµy. NiÒm sung síng nhÊt ®èi víi anh lóc nµy lµ c¸i chÕt. NiÒm khao kh¸t sèng cña anh qu¸ bÐ nhá so víi nçi ®au thÓ x¸c mµ anh ®ang ph¶i chÞu ®ùng. ChØ cã c¸i chÕt míi ®em l¹i cho Qu¶ng tho¸t khái c¬n ¸c méng. Vµ khi cíp ®îc tõ Kiªn qu¶ u- Ðt ®Ó tù s¸t, Qu¶ng ®· sung síng biÕt mÊy. Anh cêi tõng trµng ®¾c th¾ng. TiÕng cêi rïng rîn vang m·i, vang m·i råi c¾m h¼n vµo kÝ øc Kiªn... Hay nh c¸i chÕt cña Can, còng v« cïng ®au xãt. Can muèn sèng, muèn tho¸t khái chiÕn tranh, ®Ó ®îc trë vÒ bªn mÑ. Anh chØ cã thÓ tr«ng chê ®îc mét suÊt häc ë miÒn B¾c, ®Ó ra khái vòng lÇy chiÕn tranh nµy. Nhng khi biÕt suÊt häc kh«ng thuéc vÒ m×nh, Can chØ cßn con ®êng sèng duy nhÊt lµ ®µo ngò. §au ®ín thay, ®ã còng lµ con ®êng chÕt cña anh. §ång ®éi t×m ®îc x¸c anh tríc khi nhËn ®îc l¸ th cña mÑ con göi vµo cho 15 con. Ngêi mÑ ®ã ®· mong mái con biÕt chõng nµo “LÏ ra th× mÑ chÕt råi mµ nay cßn sèng lµ nhê nhËn ®îc th con ®Êy con ¬i”. Bµ cô ®©u biÕt r»ng, khi bµ göi ®îc th trë l¹i ®¬n vÞ cho con th× con trai m×nh chØ cßn lµ “C¸i x¸c lë loÐt, èm o nh x¸c nh¸i bÞ dßng lò x« tÊp lªn mét b·i lau lÇy lôa” [21,390]. Cã rÊt nhiÒu nh÷ng c¸i chÕt n÷a, kinh hoµng vµ ®au xãt ®Õn v« cïng. Nh©n vËt Hïng trong ¡n mµy dÜ v·ng (Chu Lai) ®· suy ngÉm r»ng “cuéc chiÕn tranh cã thÓ lµ trß ®ïa nhng sù mÊt m¸t lµ cã thËt. Cuéc ®êi cã thÓ lµ tÊn tuång nhng sù ®au khæ kh«ng bao giê lµ mét mµn kÞch c¶”. §· cã nh÷ng c¸i chÕt x¶y ra nh mét trß ®ïa, ch¼ng h¹n nh c¸i chÕt cña KhiÓn trong ¡n mµy dÜ v·ng. KhiÓn chÕt v× ®· nhÐt mét qu¶ t¹c ®¹n vµo trong tói ¸o. KhiÓn kh«ng biÕt qu¶ t¹c ®¹n ®· ®îc rót chèt, chØ chê næ. Vµ c¸i chÕt Ëp ®Õn, khi KhiÓn cha kÞp hiÓu g×. Sau tiÕng kªu ó í trong nghi ngê vµ bÊt lùc cña KhiÓn ¬!.. nãng ! Sao nãng thÕ nµy anh Hïng... ngêi ta chØ thÊy trªn ch¹c c©y, kh«ng hiÓu khóc ruét hay miÕng giÎ ¸o ®á lßm cña KhiÓn m¾c ®ong ®a. ThÕ ®Êy, chiÕn tranh nh mét lìi h¸i khæng lå cßn sinh m¹ng ngêi lÝnh chØ nh nh÷ng ngän cá, ch¼ng khã kh¨n g× ®Ó c¸i lìi h¸i kia cã thÓ ph¹t ngang th©n nh÷ng c©y cá yÕu mÒm. Vµ sù thËt th× chiÕn tranh lµ mét lìi dao ph¹t sang cuéc ®êi cña nh÷ng ngêi lÝnh sèng sãt trë vÒ: “ChiÕn tranh, kh¸ng chiÕn, kh«ng ph¶i nh mét sè ngêi kh¸c, ®Õn bay giê t«i kh«ng hÒ m¶y may hèi tiÕc ®· dèc hÕt c¶ tuæi trÎ vµo ®Êy cèng hiÕn cho nã, nhng nã nh mét nh¸t dao ph¹t ngang mµ hai n÷a cuéc ®êi t«i bÞ chÆt l×a thËt khã g¾n liÒn l¹i nh cò. Nhng ®au ®ín lµ hai n÷a cuéc ®êi t«i còng kh«ng bÞ c¾t l×a h¼n” [3,434]. §ã lµ lêi t©m sù cña Lùc trong Cá lau (NguyÔn Minh Ch©u). Anh sèng sãt trë vÒ sau chiÕn tranh nhng chiÕn tranh ®· lÊy ®i cuéc sèng cña anh tríc ®©y, vµ nã tr¶ cho anh hiÖn t¹i thËt phò phµng: Anh em ®· mÊt, «ng bè giµ sèng c« ®éc mét m×nh, vî ®· thµnh vî ngêi ta, vµ ngay c¶ b¶n th©n anh ngêi ta còng nghÜ chÕt råi. Nhng anh l¹i cßn sèng, sèng ®Ó mµ thÊy r»ng viÖc m×nh sèng sãt sau chiÕn tranh cha h¼n lµ ®iÒu may m¾n. NÕu anh cø chÕt ®i nh mäi ngêi vÉn tëng th× Thai vµ ngêi chång sau nµy cña c« ®· cã mét cuéc sèng b×nh lÆng, sÏ ch¼ng cã ngêi ®µn «ng nµo ph¶i t×m gÆp ngêi yªu cò cña vî m×nh tëng ®· chÕt l©u råi nay bçng lï lï xuÊt hiÖn - ®Ó bµy tá sù lo l¾ng “Gia ®×nh t«i råi sÏ tan n¸t mÊt th«i”. ChiÕn tranh qu¶ thùc ®· ph¹t ngang cuéc ®êi Lùc, nã lÊy h¼n ®i cña anh rÊt nhiÒu thø nhng còng cã nh÷ng thø nã chØ lÊy ®i mét n÷a. Khèn nçi, víi nöa cßn l¹i ®ã, Lùc kh«ng thÓ ch¾p nèi nã nguyªn vÑn nh xa. Thai cña anh vÉn cßn ®ã nhng thuéc vÒ ngêi ®µn «ng 16 kh¸c. T×nh yªu cña anh vµ Thai tuy vÉn cßn vÑn nguyªn nhng nÕu ch¾p nèi nã sÏ g©y ®au khæ cho ngêi thø ba. Hïng trong §i t×m dÜ v·ng (Chu Lai) còng gÆp bi kÞch sau chiÕn tranh. Hoµ b×nh kh«ng mang l¹i cho anh ®iÒu g×, anh trë thµnh kÎ lang thang, thÊt thÓu. ChiÕn tranh ®· lÊy ®i cña anh qu¸ nhiÒu: ngêi yªu, nh÷ng ®ång ®éi. Sèng trong thêi b×nh, anh r¬i vµo l¹c lâng. Tríc ®©y ngêi ta thêng vÉn chØ thÊy ®îc r»ng, chiÕn tranh lµ n¬i t«i luyÖn, ®µo t¹o con ngêi, lµm cho hä kiªn gan h¬n, anh dòng h¬n, sèng cao thîng vµ biÕt hy sinh h¬n. Nhng kh«ng hoµn toµn nh vËy, nhiÒu t¸c phÈm v¨n häc sau chiÕn tranh, sau §æi míi chØ ra r»ng, chiÕn tranh, nã cßn huû ho¹i nh©n tÝnh con ngêi, lÊy ®i kh¸t väng ®am mª tuæi trÎ cña hä, khiÕn hä trë nªn Ých kû vµ xÊu xa, lµm biÕn ®æi con ngêi hä. Sau chiÕn tranh, Kiªn trong Nçi buån chiÕn tranh cña B¶o Ninh cßn l¹i nh÷ng g×? Kh«ng g× c¶ ngoµi nçi buån. B¹o lùc chiÕn tranh ®· giÕt ®i Kiªn cña mét thêi “còng ngËp lßng ham muèn, còng biÕt say sa, si mª…… [21,399]. Th©n phËn cña ngêi lÝnh trong chiÕn tranh ®ã lµ th©n phËn cña con s©u c¸i kiÕn. Hä bÞ biÕn thµnh nh÷ng cç m¸y chØ biÕt x«ng lªn vµ nh¶ ®¹n. ChØ trong nh¸y m¾t, nÕu ng· xuèng m¹ng cña hä cã thÓ bÞ hµng tr¨m gãt giµy kh¸c ®¹p xuèng ®Ó x«ng lªn. C¶nh hoµ b×nh cña ngµy 30/4/1975 trong Nçi buån chiÕn tranh thËt lµ th¶m h¹i. Ngêi ta ¨n uèng, ngñ nghØ b×nh th¶n bªn nh÷ng x¸c ngêi trÇn truång, h«i thèi. Trong mét cuéc chiÕn khñng khiÕp nh thÕ, th©n phËn mét con ngêi cã lµ g×, sinh m¹ng cña mét con ngêi rÊt nhá nhoi, rÊt v« nghÜa. Ngêi lÝnh bÞ cuèn vµo guång m¸y cña b¾n giÕt vµ trong cuéc chiÕn, nhiÒu ngêi kh«ng cßn nh©n tÝnh n÷a. Hä sèng trong c¸i chÕt chãc qu¸ nhiÒu, nªn kh«ng cßn xóc ®éng tríc c¸i chÕt. Tríc mét c¸i th©y chÕt, hä cã thÓ b×nh phÈm, ®ïa cît. Kiªn kh«ng thÓ quªn ngµy 30/4/1975 ë ga T©n S¬n NhÊt, mét anh lÝnh cao x¹ khÖ nÖ khu©n trªn vai kÐt bia 33. H¾n vÊp ph¶i mét x¸c chÕt n÷ sÜ quan ngôy, lµm c¶ ®èng bia gi¸ng sÇm xuèng. Nhæ toÑt, h¾n hÇm hÇm sÊn l¹i ®¸ tíi tÊp vµo vËt võa ng¸ng ch©n, võa rèng lªn võa chöi rña tôc tÜu. §o¹n , h¾n tóm lÊy mét ch©n ngêi chÕt xÒnh xÖch kÐo lÕt ®i råi vÆn lng lÊy ®µ, liÖng bæng c¸i x¸c lªn. §ã lµ mét hµnh ®éng v« nh©n tÝnh, còng bëi chiÕn tranh vµ chÕt chãc ®· huû diÖt ®i c¶m xóc, lßng xãt th¬ng trong con ngêi. Ra khái cuéc chiÕn, Kiªn “®øng lÆng ng¾m nh×n toµn c¶nh ®êi m×nh ®ang mÊt ®i, ®ang tr«i xa, ®ang vÜnh biÖt chÝnh m×nh”. M·i m·i anh kh«ng 17 thÓ t×m l¹i ®îc con ngêi tríc ®©y cña m×nh n÷a. Kiªn cña mét thêi tuæi trÎ ®Çy si mª nhiÖt huyÕt kh«ng cßn, chØ cßn l¹i Kiªn bµng hoµng bíc ra khái cuéc chiÕn, mang trong m×nh nçi ¸m ¶nh kinh hoµng vÒ chiÕn tranh, vÒ nh÷ng trËn ®á ®en suèt ®ªm cña lÝnh, vÒ ma tuý hång ma, vÒ nh÷ng mïa ma lª thª, ©m u, vÒ mèi quan hÖ dÞ thêng gi÷a nh÷ng ngêi lÝnh trinh s¸t trong ®¬n vÞ cña Kiªn vµ nh÷ng c« g¸i bÞ bá sãt gi÷a rõng giµ... Anh vÜnh viÔn kh«ng t×m ®îc tuæi trÎ vµ c¸ch nh×n ®êi trong s¸ng nh tríc ®©y n÷a. Nh÷ng b¹o lùc, huû diÖt vµ t¬ng lai mê mÞt bña v©y lÊy t©m hån anh, Kiªn cè quªn ®i tÊt c¶ nhng chóng cø ¸m ¶nh anh, b¸m riÕt lÊy anh. Kiªn lu«n t×m thÊy trong qu¸ khø, trong thùc t¹i sù phò phµng ®æ n¸t vµ c¶ ë t¬ng lai, anh còng cã dù c¶m kh«ng yªn æn. Ngµy hoµ b×nh mµ c¶ níc mong chê trong suy nghÜ cña Kiªn lµ g×? “Hoµ b×nh Ëp tíi phò phµng, cho¸ng v¸ng ®Êt trêi vµ chao ®¶o lßng ngêi, g©y bµng hoµng, g©y ®au ®ín nhiÒu h¬n lµ mõng vui” [21,501]. C¶ t×nh yªu cña anh vµ Ph¬ng còng kh«ng thÓ nh xa ®îc n÷a, dï hai ngêi vÉn m·i m·i yªu nhau. ChiÕn tranh ®· c¾m vµo lßng hä nh÷ng vÕt th¬ng, biÕn hä thµnh nh÷ng con ngêi kh¸c tríc, khiÕn hä dï muèn còng vÜnh viÔn kh«ng thÓ t×m vÒ víi ngµy xa. ChiÕn tranh ®©u ph¶i chØ g©y nªn bi kÞch cho ngêi lÝnh. Nã cßn kÐo theo nh÷ng bÕn kh«ng chång. Bao ngêi vî, ngêi mÑ vß vâ nu«i con mét m×nh. ChÞ Nh©n (BÕn kh«ng chång, D¬ng Híng) lµ ngêi phô n÷ bÊt h¹nh nh thÕ. Con trai chÞ, c¶ hai ngêi ra chiÕn trêng ®Òu kh«ng trë l¹i. H¹nh, con g¸i chÞ, còng cã chång ®i bé ®éi. H¹nh l¹i trë thµnh mét bÕn kh«ng chång n÷a v× NghÜa ph¶n béi. Cuéc ®êi ngêi phô n÷ nµy ®· bÞ chiÕn tranh huû ho¹i. §au ®ín thay, suèt ®êi hä l¹i lu«n ph¶i t©m niÖm r»ng ph¶i sèng lµm sao cho xøng ®¸ng lµ vî, lµ mÑ liÖt sÜ nh suy nghÜ cña chÞ Nh©n. ChiÕn tranh lÊy ®i cña hä tÊt c¶, dån tÊt c¶ hä l¹i vµo mét c¸i bÕn kh«ng chång hiu qu¹nh, nhng l¹i kho¸c lªn ngêi hä mét c¸i ¸o cña niÒm kiªu h·nh, r»ng hä ®· thËt ®¸ng ngîi ca v× nh÷ng cèng hiÕn, hi sinh, ®Ó råi tÊt c¶ hä ph¶i gß m×nh l¹i ®Ó sèng cho xøng ®¸ng víi nh÷ng g× ngêi ta phong tÆng. Ph¬ng lµ ®¹i diÖn cho c¸i ®Ñp bÞ chiÕn tranh tµn ph¸. Mét s¾c ®Ñp bõng ch¸y gi÷a s©n trêng Bëi lµ mét th¸ch thøc tríc sù huû diÖt cña chiÕn tranh. Vµ sù thùc th× vÎ ®Ñp l¹c loµi ®ã ®· chÞu rÊt nhiÒu tæn th¬ng. ChiÕn tranh ®· cíp ®i Kiªn cña c«, cíp ®i sù trong tr¾ng cña c« vµ tÖ h¬n hÕt lµ nã biÕn Ph¬ng thµnh mét ngêi ®µn bµ kh¸c. Ph¬ng trong s¸ng, s«i næi, sèng hÕt m×nh cho t×nh yªu kh«ng cßn, cßn l¹i mét Ph¬ng thê ¬, l·nh ®¹m vµ sèng bu«ng 18 xu«i. Ngµy th¸ng hiÖn t¹i cña c« tr«i qua trong th¸c lo¹n, bu«ng th¶. C« ®Õn víi nhiÒu ngêi ®µn «ng nhng kh«ng thÓ nèi l¹i víi t×nh yªu cña m×nh dï hä ë kÒ s¸t phßng nhau. Bëi Ph¬ng vµ Kiªn lµ hai thÕ giíi kh¸c nhau, ngay tõ khi hä cßn lµ häc sinh trêng Bëi. Kiªn say mª cuéc chiÕn bao nhiªu th× Ph¬ng ch¸n ghÐt c¨m thï chiÕn tranh bÊy nhiªu. Cã nh÷ng lóc Kiªn gß m×nh vµo nh÷ng nguyªn t¾c ®Ó sèng cho c¸i chung, cho mäi ngêi. Ph¬ng kh«ng nh thÕ, Ph¬ng muèn sèng tríc hÕt cho m×nh, sèng lµ m×nh vµ s½n sµng ph¸ bá mäi giíi h¹n. Hai con ngêi kh¸c nhau ®ã ®Òu chÞu sù huû diÖt cña chiÕn tranh vµ chiÕn tranh cµng ®Èy hä ra xa nhau h¬n n÷a. V¨n häc viÕt vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh sau §æi míi còng cã nh÷ng c¸ch nh×n nhËn kh¸c vÒ h×nh ¶nh ngêi lÝnh. Ngêi lÝnh lµ nh÷ng ngêi ®· gãp x¬ng m¸u c«ng søc cña m×nh trªn chiÕn trêng ®Ó chóng ta cã ngµy hoµ b×nh h«m nay. Tè H÷u ®· kh«ng tiÕc lêi ngîi ca anh gi¶i phãng qu©n: Hoan h« anh Gi¶i phãng qu©n KÝnh chµo anh con ngêi ®Ñp nhÊt LÞch sö h«n anh chµng trai ch©n ®Êt Sèng hiªn ngang, bÊt khuÊt trªn ®êi. Hiªn ngang, bÊt khuÊt lµ nh÷ng tÝnh tõ quen thuéc dïng cho phÈm chÊt cña ngêi lÝnh ViÖt Nam nãi chung. Vµ v¨n häc cña chóng ta trong giai ®o¹n 1945 - 1975 ®· dùng lªn nh÷ng tîng ®µi sõng s÷ng vÒ h×nh ¶nh ngêi lÝnh, ngêi bé ®éi, ngêi ho¹t ®éng c¸ch m¹ng. Hä lµ chÞ ót TÞch cßn c¸i lai quÇn còng ®¸nh, lµ chÞ Lý nh s¾t nh ®ång, lµ anh Trçi kiªn gan bÊt khuÊt, lµ Hiªn (trong Gieo mÇm cña NguyÔn ThiÒu Nam) nguyÖn lÊy c¸i chÕt cña m×nh ®Ó gieo mÇm yªu níc, c¨m thï giÆc trong nh©n d©n. Chóng ta ph¶i m·i m·i biÕt ¬n nh÷ng ngêi nh hä. V¨n häc thêi kú ®Çu §æi míi vÉn tiÕp tôc ngîi ca hä qua h×nh ¶nh cña nh÷ng Hïng (trong §i t×m dÜ v·ng - Chu Lai), Kiªn (Th©n ph©n t×nh yªu - B¶o Ninh), Lùc (Cá lau - NguyÔn Minh Ch©u),... Nhng còng chÝnh trong nh÷ng t¸c phÈm nµy vµ rÊt nhiÒu t¸c phÈm kh¸c thuéc thêi kú nµy, c¸c nhµ v¨n ®· x©y dùng h×nh ¶nh cña ngêi lÝnh ®a d¹ng h¬n, nh×n tõ nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau. §Æc biÖt h×nh ¶nh ngêi lÝnh ®îc khai th¸c nhiÒu ë chiÒu s©u t©m lÝ cña mét c¸ nh©n, mét con ngêi. ChÝnh v× vËy h×nh ¶nh ngêi lÝnh hiÖn ra rÊt thùc, rÊt ®êi thêng víi nhiÒu nçi niÒm, t©m sù, íc muèn, b¶n tÝnh cña mét con ngêi. Hä kh«ng hoµn toµn lµ ngêi nh÷ng ngêi anh hïng mÉu mùc, chØ biÕt mét môc ®Ých sèng duy nhÊt lµ 19 chiÕn ®Êu vµ s½n sµng hy sinh. Kh«ng, hä còng lµ nh÷ng con ngêi ham sèng vµ ®Çy nh÷ng nhîc ®iÓm ®êi thêng. Tríc sóng ®¹n hä còng sù chÕt. Hä muèn ®îc lµ nh÷ng con ngêi cã cuéc sèng yªn æn thanh b×nh. Nh TuÊn trong §i t×m dÜ v·ng, ®Þnh tù th¬ng ®Ó ®îc lµ th¬ng binh, ®îc c¸ng ra B¾c, ®îc trë vÒ nhµ... ¨n mµy, b¬m xe, bíi r¸c, tr«ng kho, sao còng ®îc miÔn lµ ®îc sèng. Nhµ em chÕt hÕt råi, cßn mçi m×nh em. Ngay c¶ Hïng, ngêi lÝnh rÊt dòng c¶m, kiªn gan trong t¸c phÈm nµy ë mét trËn ®¸nh còng chói sä xuèng hÇm, ch©n gi¬ lªn ®Ó tù th¬ng, bëi, tù s¸t th× sî chÕt, ®µo ngò th× sî nhôc, chØ d¸m tù th¬ng ®Ó nÝu gi÷ lÊy mét chót danh dù. Nguyªn nh©n cña tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu nµy lµ v× “chiÕn tranh dµi qu¸, v« väng qu¸, søc ngêi cã h¹n vµ ch¼ng th»ng nµo ®Î ra ®· lµ anh hïng. T«i kh«ng cã tr¸i tim d· thó trong ngùc. T«i còng sî chÕt” nh lêi nãi cña Hïng. Kh«ng nh÷ng thÕ, ngêi lÝnh ®«i lóc cßn lµ nh÷ng ngêi nhá nhen, Ých kû. Lùc (Cá lau - NguyÔn Minh Ch©u) dï mang trong m×nh rÊt nhiÒu nh÷ng phÈm chÊt cña ngêi lÝnh nhng trong cuéc ®êi lÝnh còng kh«ng tr¸nh ®îc sai lÇm nhá nhng ph¶i ©n hËn suèt ®êi. ChØ v× tøc giËn Phi - mét anh lÝnh liªn l¹c kh«ng biÕt nÝn miÖng ®õng cã gãp lêi vÒ trËn tËp kÝch thÊt b¹i - mµ Lùc ®· gäi anh ra ngoµi trong t×nh tr¹ng bom ®¹n giÆc ®ang næ, vµ v« t×nh Lùc ®· ®Èy anh ta vµo c¸i chÕt. ChØ v× mét c¬n tøc giËn víi ngêi kh¸c, v× mét chót t thï ®Çy nhá nhen mµ mét ngêi lÝnh nh Lùc ph¶i ©n hËn suèt ®êi. Trong Th©n phËn cña t×nh yªu, thÕ giíi ®êi sèng cña ngêi lÝnh hiÖn ra ch©n thùc ®Õn phò phµng. Hä bÞ dån vµo n¬i rõng thiªng níc ®éc, suèt c¶ mïa ma lª thª chØ biÕt s¸t ph¹t nhau b»ng trß ®á ®en, t×m chót l¹c thó trong khãi hång ma. §Æc biÖt, B¶o Ninh cßn chó ý khai th¸c nh÷ng uÈn øc t×nh dôc cña ngêi lÝnh. Hä sa vµo nh÷ng mèi t×nh dÞ thêng víi nh÷ng c« g¸i bÞ bá sãt gi÷a rõng s©u. T×nh dôc ¶m ¶nh hä, hµnh h¹ hä. B¶o Ninh ®· ®i s©u vµo thÕ giíi thÇm kÝn cña ngêi lÝnh vµ viÕt vÒ chóng víi niÒm ®ång c¶m, ®au ®ín. §©y lµ mét híng ®i m¹nh d¹n cña B¶o Ninh khi viÕt vÒ ngêi lÝnh, vµ ®ã còng lµ mét phÇn gi¸ trÞ nh©n b¶n trong Th©n phËn cña t×nh yªu . Nh vËy cã thÓ thÊy r»ng, v¨n häc viÕt vÒ chiÕn tranh thêi kú ®Çu §æi míi ®· cã nh÷ng c¸ch nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ kh¸c vÒ chiÕn tranh. ChiÕn tranh kh«ng ®¬n gi¶n chØ ®îc nh×n nhËn ë chiÒu híng ngîi ca nh÷ng chiÕn th¾ng hµo hïng, chiÕn tranh sù thùc ®· ®Ó l¹i mu«n vµn mÊt m¸t hy sinh. ChiÕn tranh kh«ng ph¶i lµ thÕ giíi kú vÜ, ®Ñp ®Ï, chiÕn tranh lµ thÕ giíi cña sÇu th¶m buån ®au. Vµ ®Æc biÖt sù tµn ph¸, huû diÖt cña chiÕn tranh lµ khñng khiÕp - kh«ng chØ ®îc nh×n nhËn ®èi víi céng ®ång, ®Êt níc mµ víi tõng c¸ 20