Tài liệu ý niệm của người việt về tình yêu trong ca dao từ bình diện tri nhận

0 Môc lôc Trang …………………………………………………………… 1 Ch¬ng 1 C¬ së lý thuyÕt liªn quan ®Õn ®Ò tµi 1.1. Mét sè ®Æc ®iÓm cña ca dao ViÖt Nam ………………………. ... 6 1.2. ý niÖm trong ng«n ng÷ häc tri nhËn …………………………… 9 Ch¬ng 2 ý niÖm vÒ t×nh yªu ®îc biÓu ®¹t qua tõ vùng 2.1. Tõ, ý niÖm tõ vùng vµ sù tr¶i nghiÖm …………………………… 22 2.2. Líp tõ ng÷ ph¶n ¸nh ý niÖm c©n xøng- hµi hoµ trong t×nh yªu ……………………………………………………. 26 2.3. Líp tõ ng÷ ph¶n ¸nh ý niÖm t×nh yªu híng ®Õn h«n nh©n………. 35 2.4. Líp tõ ng÷ ph¶n ¸nh ý niÖm t×nh yªu cã mµu s¾c, h¬ng vÞ vµ thuéc tÝnh mÒm m¹i …………………………………………… 41 ch¬ng 3 ý niÖm t×nh yªu ®îc biÓu ®¹t qua Èn dô ý niÖm 3.1. Èn dô ý niÖm (Èn dô tri nhËn) ……………………………………. 49 3.2. Èn dô ý niÖm t×nh yªu trong ca dao ngêi ViÖt ………………….. 52 Më ®Çu KÕt luËn …………………………………………………………… 71 Tµi liÖu tham kh¶o …………………………………………………… 73 Phô lôc ……………………………………………………………….. 77 më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi 1.1. Trong c¸c lo¹i h×nh v¨n häc d©n gian cña d©n téc ta, ca dao lµ lo¹i h×nh cã mèi quan hÖ gÇn gòi h¬n c¶ víi lêi ¨n tiÕng nãi cña quÇn chóng nh©n d©n. Ngêi b×nh d©n ViÖt Nam thêi xa rÊt a dïng ca dao ®Ó thæ lé t©m t×nh vµ nãi lªn nh÷ng suy nghÜ vÒ cuéc sèng. §Æc biÖt c¸c chµng trai, c« g¸i thêi xa sö dông ca dao nh lµ ph¬ng tiÖn h÷u hiÖu nhÊt ®Ó trß chuyÖn diÔn t¶ t×nh c¶m, t©m tr¹ng trong quan hÖ t×nh b¹n, t×nh yªu. Cã thÓ nãi, muèn hiÓu biÕt vÒ t×nh 1 c¶m cña nh©n d©n ViÖt Nam xem dåi dµo, th¾m thiÕt, s©u s¾c ®Õn møc ®é nµo, rung ®éng nhiÒu h¬n c¶ vÒ nh÷ng khÝa c¹nh nµo cña cuéc ®êi th× kh«ng thÓ nµo kh«ng nghiªn cøu ca dao ViÖt Nam mµ hiÓu biÕt ®îc. Do vËy, t×m hiÓu ca dao lµ ®Ó hiÓu thªm vÎ ®Ñp trong t©m hån, tµi nghÖ, lÏ sèng vµ v¨n ho¸ øng xö cña con ngêi ViÖt Nam bao thÕ hÖ. §iÒu ®ã còng nãi lªn r»ng, tuy lµ mét ph¬ng tiÖn ng«n ng÷, nhng ca dao l¹i Èn chøa bªn trong nã nhiÒu gi¸ trÞ v¨n ho¸ d©n téc. 1.2. Víi vÎ ®Ñp tuyÖt vêi trªn nhiÒu b×nh diÖn nghÖ thuËt vµ gi¸ trÞ bÊt hñ vÒ néi dung mµ ca dao ®· ®îc ®a vµo gi¶ng d¹y trong nhµ trêng tõ rÊt l©u vµ lµ ®èi tîng nghiªn cøu cña nhiÒu c«ng tr×nh, chuyªn luËn tõ nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau. L©u nay, giíi nghiªn cøu v¨n häc vµ ng«n ng÷ häc ®· cµy xíi nhiÒu trªn m¶nh ®Êt mµu mì nµy vµ còng ®· thu h¸i ®îc nhiÒu hoa th¬m tr¸i ngät v« gi¸ cña t©m hån vµ trÝ tuÖ «ng cha kÕt tinh l¹i trong ®ã. Tuy nhiªn, ca dao nh nguån tµi nguyªn v« tËn, khai th¸c m·i vÉn kh«ng ®i ®Õn kiÖt cïng mµ dêng nh cµng khai th¸c cµng lµm lé thiªn thªm nh÷ng tÇng sa kho¸ng míi lÊp l¸nh hÊp dÉn. VÊn ®Ò ý niÖm cña ngêi ViÖt trong ca dao gièng nh mét vØa sa kho¸ng míi ®îc ph¸t hiÖn cÇn ®îc khai th¸c, nghiªn cøu ®Æng gióp cho chóng ta thÊy râ h¬n gi¸ trÞ, vÎ ®Ñp nhiÒu mÆt cña ca dao – s¶n phÈm s¸ng t¹o ng«n tõ v« gi¸ mµ cha «ng ®Ó l¹i cho mu«n ®êi sau. 1.3. Ng«n ng÷ häc tri nhËn lµ mét khuynh híng trong khoa häc vÒ ng«n ng÷ ra ®êi vµo n÷a sau thÕ kû XX cã ®èi tîng nghiªn cøu ®Æc thï lµ mèi quan hÖ gi÷a ng«n ng÷ vµ c¸c qu¸ tr×nh t duy cña con ngêi (bao gåm trÝ tuÖ, sù hiÓu biÕt, sù th«ng hiÓu, trÝ nhí, ý niÖm ho¸ thÕ giíi…) trªn c¬ së kinh nghiÖm vµ suy luËn logÝc. Lµ mét khuynh híng míi ®ang rÊt thÞnh hµnh cña ng«n ng÷ häc hiÖn ®¹i trªn ph¹m vi toµn thÕ giíi nªn viÖc thÓ nghiÖm nã ®Ó nghiªn cøu tiÕng ViÖt, theo thiÓn nghÜ cña chóng t«i, lµ rÊt cÇn thiÕt vµ h÷u Ých cho viÖc nghiªn cøu lÝ luËn ng«n ng÷ häc vµ ViÖt ng÷ häc ë níc ta. Víi nh÷ng lÝ do trªn, chóng t«i chän “ ý niÖm cña ngêi ViÖt vÒ t×nh yªu trong ca dao tõ b×nh diÖn tri nhËn” lµm ®Ò tµi cho luËn v¨n. 2. §èi tîng vµ môc ®Ých nghiªn cøu 2.1. §èi tîng Trong luËn v¨n nµy, ®èi tîng nghiªn cøu cña chóng t«i lµ ý niÖm cña ngêi ViÖt vÒ t×nh yªu trong ca dao. Nh»m thùc hiÖn tèt nhiÖm vô mµ luËn v¨n yªu cÇu, chóng t«i chän m¶ng ca dao t×nh yªu trong: “Kho tµng ca dao ngêi 2 ViÖt’’ do NguyÔn Xu©n KÝnh – Phan §¨ng NhËt chñ biªn, Nxb V¨n hãaTh«ng tin, 2003 ®Ó kh¶o s¸t. Bëi lÏ theo chóng t«i, ®©y lµ c«ng tr×nh su tËp, biªn so¹n c«ng phu, khoa häc nhÊt tõ tríc ®Õn nay vÒ ca dao ViÖt Nam - hßn ngäc quý cña vèn v¨n hãa - v¨n nghÖ cæ truyÒn cña d©n téc cÇn ®îc quý träng vµ b¶o vÖ. 2.2. Môc ®Ých nghiªn cøu Víi ®Ò tµi nµy chóng t«i nh»m thùc hiÖn c¸c môc ®Ých sau: - T×m hiÓu sù tri nhËn còng nh ý niÖm ho¸ ph¹m trï t×nh yªu cña ngêi ViÖt qua nh÷ng ph¬ng thøc biÓu ®¹t cña ca dao. - X¸c lËp mét c¸ch hiÓu, mét c¬ së tiÕp cËn tõ gãc ®é ng«n ng÷ häc tri nhËn vÒ vÎ ®Ñp lÊp l¸nh cña m¶ng ca dao t×nh yªu trong kho tµng ca dao ngêi ViÖt. - Rót ra nh÷ng nÐt ®Æc trng vÒ v¨n hãa øng xö truyÒn thèng trong quan hÖ nam n÷ cña ngêi ViÖt, ®ång thêi thÊy ®îc mèi quan hÖ mËt thiÕt gi÷a ng«n ng÷ vµ v¨n ho¸. 3. LÞch sö vÊn ®Ò Tõ l©u viÖc t×m hiÓu, nghiªn cøu ca dao ngêi ViÖt ®îc giíi nghiªn cøu c¶ trong vµ ngoµi níc quan t©m. §· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ca dao ngêi ViÖt mang l¹i cho nh÷ng ai yªu quý vèn v¨n hãa d©n gian cæ truyÒn d©n téc nh÷ng ph¸t hiÖn lÝ thó, hÊp dÉn. Tuy nhiªn, l©u nay ngêi ta chØ quan t©m nhiÒu ®Õn ca dao ViÖt Nam ë gãc ®é tra cøu, lý luËn v¨n häc. Díi gãc ®é ng«n ng÷ häc, dï ®· cã nh÷ng c«ng tr×nh cã gi¸ trÞ cña §ç H÷u Ch©u, Hoµng V¨n Hµnh, NguyÔn ThiÖn Gi¸p, NguyÔn V¨n Tu, Cï §×nh Tó, NguyÔn Th¸i Hßa, §¸i Xu©n Ninh, §inhTräng L¹c, NguyÔn Nh· B¶n, §ç ThÞ Kim Liªn…vµ nhiÒu chuyªn luËn, luËn v¨n, luËn ¸n cña sinh viªn, häc viªn cao häc, nghiªn cøu sinh nhng vÉn cßn nhiÒu vÊn ®Ò cßn bá ngá ®Ó cho nh÷ng ngêi yªu thÝch lÜnh vùc nµy tiÕp tôc t×m hiÓu, nghiªn cøu. §Æc biÖt, gÇn ®©y giíi ng«n ng÷ häc quan t©m ®Õn “Ng«n ng÷ häc tri nhËn” nhng ë níc ta hiÖn nay, viÖc nghiªn cøu ng«n ng÷ díi gãc ®é cña huynh híng tri nhËn thùc sù lµ cha nhiÒï. N¨m 2005 xuÊt hiÖn cuèn s¸ch cña Lý Toµn Th¾ng “ Ng«n ng÷ häc tri nhËn – tõ lÝ thuyÕt ®¹i c ¬ng ®Õn thùc tiÓn tiÕng ViÖt” ( Nxb KHXH, HN), ®em ®Õn cho ngêi ®äc c¸i nh×n ph¸c th¶o vÒ ng«n ng÷ häc tri nhËn, vµ sù vËn dông nã ®Ó nghiªn cøu, ph©n tÝch mét sè ý niÖm vÒ kh«ng gian trong tiÕng ViÖt. Bµi b¸o cña TrÇn Tr¬ng Mü Dung “T×m 3 hiÓu ý niÖm buån trong tiÕng Nga vµ tiÕng Anh” ®¨ng trong T/c Ng«n ng÷, sè 8, 2005 nghiªn cøu vÒ “ý niÖm” nh mét trong nh÷ng ph¹m trï c¬ b¶n cña Ng«n ng÷ häc tri nhËn. PGS. TSKH TrÇn V¨n C¬ cho ®¨ng “Ng«n ng÷ häc tri nhËn lµ g×?” trong T/c Ng«n ng÷, sè 7, 2006. T¸c gi¶ bµi b¸o nªu ra mét sè thuËt ng÷ mµ «ng cho lµ tèi cÇn thiÕt, lµ ch×a kho¸ gióp më c¸nh cöa ®i vµo ng«n ng÷ häc tri nhËn vµ nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña nã. Trong tËp san ng÷ häc trÎ 2006, mét sè t¸c gi¶ vËn dông lÝ thuyÕt vÒ Èn dô ý niÖm ®Ó gi¶i m· nghÜa cña thµnh ng÷ (NguyÔn Ngäc Vò-§HSP Tp HCM “VÒ mét c¸ch gi¶i thÝch nghÜa cña thµnh ng÷ tõ gãc ®é ng«n ng÷ häc tri nhËn”), chØ ra mèi quan hÖ gi÷a ng«n ng÷ vµ v¨n ho¸ “hiÓu biÕt vÒ mét ng«n ng÷ lµ cã thÓ cã ®îc sù hiÓu biÕt c¬ b¶n vÒ v¨n ho¸ cña mét d©n téc, vµ ngîc l¹i, khi hiÓu vÒ v¨n ho¸ cña mét d©n téc sÏ v« cïng thuËn lîi trong viÖc tiÕp nhËn ng«n ng÷ cña d©n téc ®ã”( NguyÔn ThÞ ý Nhi- §H KHXH&NV- §HQG HN “Bíc ®Çu kh¶o s¸t Èn dô t×nh yªu trong tiÕng Anh vµ tiÕng ViÖt”)…Vµ mét sè bµi viÕt cña PGS. TS NguyÔn Hoµ, TS Phan V¨n Hoµ, PGS. TS NguyÔn §øc Tån…®¨ng trªn T/c Ng«n ng÷ vÒ vai trß cña Èn dô lµ “c«ng cô tri nhËn cña con ngêi”. KÕ thõa kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ ®i tríc vÒ ý niÖm, Èn dô ý niÖm vµ sù gîi ý cña TS Lª §×nh Têng vÒ viÖc tiÕp cËn t¸c phÈm v¨n häc tõ ph¬ng diÖn tri nhËn, chóng t«i m¹nh d¹n ®i vµo nghiªn cøu “ ý niÖm cña ngêi ViÖt vÒ t×nh yªu trong ca dao tõ b×nh diÖn tri nhËn”. 4. §ãng gãp cña ®Ò tµi §©y lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu ca dao t×nh yªu cña ngêi ViÖt tõ gãc ®é ng«n ng÷ häc tri nhËn, tõ ®ã rót ra ®îc nh÷ng ý niÖm cña ngêi ViÖt vÒ t×nh yªu qua nh÷ng ph¬ng thøc thÓ hiÖn quen thuéc cña ca dao. Qua ®Ò tµi nµy, chóng t«i hi väng gãp thªm mét kiÕn gi¶i míi vÒ vÎ ®Ñp, søc hÊp dÉn cña kho tµng ca dao ViÖt Nam trªn b×nh diÖn ng÷ nghÜa-ng÷ dông. §ång thêi cã thÓ gióp cho viÖc gi¶ng d¹y ca dao trong nhµ trêng theo mét híng míi, c¸ch tiÕp cËn míi tõ gãc ®é ng«n ng÷ tri nhËn. 5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu §Ó thùc hiÖn ®îc môc ®Ých ®Ò ra vµ gi¶i quyÕt nh÷ng nhiÖm vô mµ luËn v¨n yªu cÇu, chóng t«i sö dông c¸c ph¬ng ph¸p sau: - Ph¬ng ph¸p ®iÒu tra: Thu thËp sè liÖu. - Ph¬ng ph¸p xö lÝ: Ph©n tÝch sè liÖu. 4 - Ph¬ng ph¸p tæng hîp kh¸i qu¸t. 6. CÊu tróc cña luËn v¨n Ngoµi phÇn “Më ®Çu”, phÇn “KÕt luËn” vµ môc “Tµi liÖu tham kh¶o”, néi dung chÝnh cña luËn v¨n gåm ba ch¬ng: Ch¬ng 1: C¬ së lý thuyÕt liªn quan ®Õn ®Ò tµi. Ch¬ng 2: ý niÖm vÒ t×nh yªu ®îc biÓu ®¹t qua tõ vùng. Ch¬ng 3: ý niÖm vÒ t×nh yªu ®îc biÓu ®¹t qua Èn dô ý niÖm. Cuèi cïng lµ phÇn “Phô lôc”. Ch¬ng 1 C¥ së Lý THUyÕt LI£N QUAN §Õn §Ò Tµi 1.1. Mét sè ®Æc ®iÓm cña ca dao ViÖt Nam 1.1.1. Kh¸i niÖm ca dao Ca dao lµ mét thÓ lo¹i cña s¸ng t¸c th¬ d©n gian tiÕng ViÖt. Tríc ®©y, ca dao cßn ®îc gäi lµ phong dao (cã lÏ v× cã nh÷ng bµi ca dao ph¶n ¸nh phong tôc cña mçi ®Þa ph¬ng, mçi thêi ®¹i). §©y lµ nh÷ng thuËt ng÷ H¸n – ViÖt, ®îc c¸c nhµ nho ngêi ViÖt dïng ®Ó gäi phÇn lêi th¬ trong vèn ca h¸t vµ lêi nãi vÝ truyÒn miÖng trong d©n gian. 5 Ca dao kh«ng cã ranh giíi râ rÖt víi d©n ca. Nã lµ phÇn lêi th¬ cña c¸c bµi d©n ca – nh÷ng s¸ng t¸c kÕt hîp th¬ víi nh¹c. Tuy nhiªn còng cã nh÷ng lêi cña d©n ca kh«ng gäi lµ ca dao, ®ång thêi còng l¹i cã nh÷ng c©u, nh÷ng bµi th¬ d©n gian ®îc s¸ng t¸c ra kh«ng ph¶i ®Ó h¸t mµ ®Ó ®äc, nÕu ®îc phæ biÕn réng r·i th× còng gäi lµ ca dao. Nãi chung, ca dao lµ nh÷ng s¸ng t¸c tr÷ t×nh d©n gian cã néi dung chÝnh lµ ®êi sèng néi t©m, ®êi sèng t tëng, t×nh c¶m cña ngêi b×nh d©n. 1.1.2. Mét sè ®Æc ®iÓm cña ca dao ViÖt Nam - VÒ néi dung: Ngêi b×nh d©n ViÖt nam thêi xa rÊt a dïng ca dao-d©n ca ®Ó thæ lé t©m t×nh vµ nãi lªn nh÷ng suy nghÜ vÒ cuéc sèng. Khi nãi chuyÖn víi nhau, cïng víi c¸c c©u tôc ng÷, thµnh ng÷, hä còng hay dÉn nh÷ng c©u ca dao cã ý nghÜa s©u s¾c ®Ó lêi nãi thªm ®Ëm ®µ vµ t¨ng søc thuyÕt phôc. Nhng chØ khi ca h¸t hä míi béc lé ®îc ®Çy ®ñ ®êi sèng néi t©m cña m×nh. RÊt nhiÒu h×nh thøc ca h¸t ®· trë thµnh nh÷ng tËp qu¸n l©u ®êi g¾n liÒn víi nh÷ng sinh ho¹t lao ®éng, sinh ho¹t gia ®×nh vµ sinh ho¹t céng ®ång cña ngêi b×nh d©n thêi xa. Trong c¸c sinh ho¹t ca h¸t nµy, ®· cã rÊt nhiÒu bµi ca dao ra ®êi, diÔn t¶ nh÷ng suy nghÜ s©u s¾c, nh÷ng t©m tr¹ng, nh÷ng t×nh c¶m vµ c¶m xóc tiªu biÓu cña ngêi b×nh d©n ®èi víi lao ®éng, ®èi víi cuéc sèng gia ®×nh vµ x· héi. Bªn c¹nh néi dung diÔn t¶ niÒm vui lao ®éng, t tëng ®Ò cao lao ®éng, ca dao hay nãi ®Õn nh÷ng næi vÊt v¶ trong lao ®éng, nh÷ng næi d¾ng cay, buån tñi v× cuéc sèng nghÌo khã, lµm kh«ng ®ñ ¨n. §êi sèng vËt chÊt thÊp kÐm, céng víi nh÷ng næi cùc nhôc mµ nh÷ng ngêi d©n “thÊp cæ bÐ häng” ph¶i chÞu ®ùng trong mét x· héi ®Çy rÉy nh÷ng bÊt c«ng do sù léng hµnh cña nh÷ng kÎ cã cña vµ cã quyÒn g©y nªn, ®ã lµ ®Ò tµi cho hµng lo¹t bµi ca dao cã tÝnh chÊt than th©n, ph¶n kh¸ng, thÓ hiÖn sù bÊt b×nh, nãi lªn nh÷ng ®ßi hái vÒ d©n chñ, nh©n ®¹o cña ngêi b×nh d©n thêi xa. Mét m¶ng néi dung lín vµ hÇu nh bao qu¸t toµn bé c¸c ®Ò tµi cña ca dao ViÖt Nam Êy lµ niÒm khao kh¸t sèng ®Ëm t×nh nÆng nghÜa, cã ®¹o lÝ, hiÕu trung. Nã ®îc thÓ hiªn trùc tiÕp qua: - T×nh yªu quª h¬ng lµng xãm. T×nh c¶m gia ®×nh. T×nh yªu nam n÷. 6 - T×nh thÇy trß, t×nh b¹n bÌ. T×nh c¶m cña nh÷ng thµnh viªn sèng trong cïng mét céng ®ång (lµng-níc)… - VÒ h×nh thøc nghÖ thuËt: +, ThÓ th¬: Ca dao thêng ®îc s¸ng t¸c theo hai thÓ th¬ truyÒn thèng lµ thÓ lôc b¸t vµ thÓ song thÊt lôc b¸t. Ngoµi ra cßn cã thÓ nãi lèi (nãi b»ng v¨n vÇn, mçi c©u gåm tõ hai, ba, bèn ®Õn nhiÒu tiÕng). Mçi thÓ th¬ nãi trªn ®Òu cã nh÷ng qui ®Þnh vÒ sè tiÕng trong c©u, vÒ c¸ch gieo vÇn vµ vÒ thanh ®iÖu (luËt b»ng – tr¾c). NÕu bµi ca dao s¸ng t¸c ®óng theo nh÷ng qui ®Þnh Êy th× ta cã d¹ng nguyªn thÓ. Nhng ca dao thêng hay sö dông c¸c d¹ng biÕn thÓ. PhÇn lín d¹ng biÕn thÓ lµ d¹ng cña thÓ th¬ trong ®ã c¸c qui ®Þnh tèi thiÓu vÒ sè lîng vµ trËt tù cña c¸c vÇn vµ c¸c thanh ®iÖu th× vÉn ®îc tu©n theo, song sè lîng c¸c tiÕng trong c©u th× thay ®æi. +, C¸ch diÔn ý vµ lËp ý: Ca dao thêng diÔn ý b»ng c¸c h×nh ¶nh so s¸nh vµ Èn dô; thêng lËp ý b»ng h×nh thøc ®èi ®¸p, h×nh thøc më ®Çu b»ng c¸ch miªu t¶ khung c¶nh thiªn nhiªn hoÆc khung c¶nh sinh ho¹t, h×nh thøc ®iÖp ng÷… +,Ng«n ng÷: Ng«n ng÷ ca dao lµ ng«n ng÷ th¬ song vÉn kh«ng c¸ch xa víi ng«n ng÷ cña lêi nãi hµng ngµy, tõ c¸ch dïng tõ tíi c¸ch ®Æt c©u. T¸c gi¶ Mai Ngäc Chõ trong mét bµi nghiªn cøu vÒ ng«n ng÷ ca dao ViÖt Nam ®· kh¼ng ®Þnh: ng«n ng÷ ca dao ®· kÕt tô nh÷ng ®Æc ®iÓm nghÖ thuËt tuyÖt vêi nhÊt cña tiÕng ViÖt. Nã cã c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm tinh tuý cña ng«n ngò v¨n häc ®ång thêi nã cßn lµ sù vËn dông linh ho¹t, tµi t×nh, cã hiÖu qu¶ cao cña ng«n ng÷ chung, ng«n ng÷ héi tho¹i vµo mét lo¹i ng«n ng÷ truyÒn miÖng ®Æc biÖt: truyÒn miÖng b»ng th¬. ThËt vËy, ng«n ng÷ ca dao cã rÊt nhiÒu nh÷ng tõ sinh ®éng cña lêi ¨n tiÕng nãi d©n gian, nh÷ng thµnh ng÷, tôc ng÷ vµ c¸ch nãi theo kiÓu thµnh ng÷, tôc ng÷, nh÷ng lèi ch¬i ch÷ dÝ dám vµ t¸o b¹o. TÝnh chÊt ph¬ng ng÷ thÓ hiÖn trong ca dao rÊt râ, in ®Ëm dÊu Ên phong c¸ch nãi n¨ng cña tõng céng ®ång ngêi ë mçi vïng miÒn trªn ®Êt níc ta. 1.2.3. M¶ng ca dao tr÷ t×nh vÒ t×nh yªu nam n÷ T×nh yªu lµ mét kh¸i niÖm hÕt søc trõu tîng, dï mäi ngêi ai còng rÊt quen víi kh¸i niÖm t×nh yªu, nhng ®Ó tr¶ lêi c©u hái “t×nh yªu lµ g×?” th× l¹i kh«ng ®¬n gi¶n. Nh÷ng ngêi ®· yªu vÉn bµn vÒ t×nh yªu. Nh÷ng ngêi ®ang tíi 7 tuæi yªu th× cã mét nhu cÇu t×m hiÓu vÒ kh¸i niÖm t×nh yªu. Chñ ®iÓm t×nh yªu ®· trë thµnh bÊt tËn trong cuéc sèng. Khã ®a ra mét ®Þnh nghÜa khoa häc vÒ t×nh yªu, cã lÏ v× yªu lµ mét t×nh c¶m cùc k× phong phó, bao hµm nhiÒu mÆt vÒ néi dung. Tuy nhiªn, cã thÓ nãi mét c¸ch kh¸i qu¸t, t×nh yªu lµ t×nh c¶m cao nhÊt trong quan hÖ nam n÷. Nã biÓu thÞ mèi quan hÖ gi÷a hai ngêi kh¸c giíi c¶m thÊy cã mét nhu cÇu ph¶i g¾n bã l¹i víi nhau ®Ó sèng, tù nguyÖn hiÕn d©ng cho nhau cuéc sèng cña m×nh. Trong kho tµng ca dao ngêi ViÖt, bé phËn ca dao t×nh yªu ®«i løa lµ bé phËn phong phó nhÊt. TÝnh chÊt phong phó cña ca dao t×nh yªu ®«i løa tríc hÕt thÓ hiÖn qua sè lîng, nã chiÕm sè lîng nhiÒu nhÊt trong c¸c bé phËn cña kho tµng ca dao ViÖt Nam. §iÒu nµy lµ dÔ hiÓu, bëi lÏ c¸c chµng trai c« g¸i thêi xa sö dông ca dao nh lµ ph¬ng tiÖn h÷u hiÖu nhÊt ®Ó trß chuyÖn, diÔn t¶ t×nh c¶m, t©m tr¹ng trong quan hÖ t×nh b¹n, t×nh yªu. Hä thêng gÆp gì, t×m hiÓu nhau, thæ lé t×nh c¶m víi nhau trong khi cïng lao ®éng, trong nh÷ng ngµy héi hÌ, vui xu©n. Mét trong nh÷ng h×nh thøc thÓ hiÖn cña sù giao duyªn ®ã lµ nh÷ng cuéc h¸t ®èi ®¸p nam n÷. Cã thÓ tËp hîp c¸c bµi ca dao cæ truyÒn vÒ t×nh yªu nam n÷ thµnh hai phÇn: mét phÇn lµ cña c« g¸i, mét phÇn lµ cña chµng trai; hÇu hÕt c¸c c©u h¸t bµi ca trong hai phÇn ®ã lµ nh÷ng lêi ®èi ®¸p bæ sung cho nhau thµnh mét néi dung hoµn chØnh cña t×nh yªu nam n÷. Mäi giai ®o¹n, cung bËc, s¾c th¸i cña t×nh yªu còng nh kh¸t väng vÒ t×nh yªu trong s¸ng, ch©n thËt, nång ch¸y, thuû chung ®îc thÓ hiÖn thËt tinh tÕ, gîi c¶m. Do ®ã diÖn m¹o t×nh yªu ®«i løa ®îc ca dao vÏ ra thËt hoµn chØnh, thËt cô thÓ, sinh ®éng vµ kh«ng kÐm phÇn s©u s¾c, bay bæng, l·ng m¹n. Cã thÓ nãi r»ng, ca dao tr÷ t×nh vÒ t×nh yªu ®«i løa lµ bé phËn ®Æc s¾c nhÊt, viªn m·n nhÊt, biÓu hiÖn vÎ ®Ñp ®éc ®¸o trong t©m hån, tµi trÝ, t×nh c¶m vµ kh¸t väng cña ngêi ViÖt ta tõ bao ®êi nay. ChÝnh nã lµ hiÖn th©n cho vÎ ®Ñp, søc sèng, søc hÊp dÉn cña ca dao nãi riªng, v¨n häc d©n gian nãi chung. Vµ nã còng lµ m¶ng ®Ò tµi lín, m¶nh ®Êt mµu mì cho nh÷ng ai yªu quý vèn v¨n häc v¨n ho¸ d©n gian quan t©m nghiªn cøu, t×m hiÓu. 8 1.2. ý niÖm trong ng«n ng÷ häc tri nhËn 1.2.1. Kh¸i lîc vÒ ng«n ng÷ häc tri nhËn 1.2.1.1. Sù ra ®êi Ng«n ng÷ häc tri nhËn ( Cognitive Linguitics) lµ mét khuynh híng trong khoa häc vÒ ng«n ng÷ ra ®êi vµo nöa sau thÕ kû XX, g¾n liÒn víi nh÷ng tªn tuæi ®· trë nªn quen thuéc nh: G.Lakoff vµ M.Johnson, R.Langacker, L.Talmy, W.Chafe, R.Jackendoff, G.Fauconnier, Ch.Fillmore, U.Neisser, E.Rosch, A.Wierzbicka, Yu.Stepanov, N.Aruchiunova, V.Demiankov, E.Kubriakova, V.Maslova, A.Parchin…Còng nh c¸c ph©n ngµnh khoa häc kh¸c, ng«n ng÷ häc tri nhËn còng cã mèi quan hÖ víi nh÷ng ngµnh häc kh¸c thuéc khoa häc tri nhËn. Khoa häc tri nhËn b¾t ®Çu ph¸t triÓn ë MÜ vµo kho¶ng nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû XX, nghÜa lµ song song víi mét khuynh híng rÊt míi cña ng«n ng÷ häc thÕ giíi lóc ®ã lµ ng÷ ph¸p c¶i biÕn- t¹o sinh cña Chomsky. Hai xu thÕ nµy cã ¶nh hëng lÉn nhau vµ chÝnh v× thÕ Chomsky ®îc coi lµ mét trong nh÷ng nhµ s¸ng lËp ra khoa häc tri nhËn. B¶n th©n Chomsky tõng thõa nhËn r»ng lÝ thuyÕt ng÷ ph¸p t¹o sinh cña «ng lµ ®îc thùc hiÖn trong khu«n khæ cña cuéc c¸ch m¹ng tri nhËn vèn ®a l¹i mét c¸ch hiÓu míi vÒ b¶n chÊt vµ hµnh vi cña con ngêi, «ng viÕt: “…cuéc c¸ch m¹ng tri nhËn thÓ hiÖn sù quan t©m ®Õn c¸c tr¹ng th¸i cña trÝ n·o, ®Õn viÖc chóng biÓu hiÖn ra sao trong hµnh vi cña con ngêi, ®Æc biÖt trong c¸c tr¹ng th¸i tri nhËn cña nã: tri thøc, sù th«ng hiÓu, sù gi¶i thÝch, niÒm tin vµ v.v. C¸ch tiÕp cËn víi t duy vµ ho¹t ®éng cña con ngêi trong nh÷ng thuËt ng÷ nh trªn lµm cho t©m lÝ häc vµ mét ph©n m«n cÊu thµnh nã – ng«n ng÷ häc – biÕn thµnh mét bé phËn cña khoa häc tù nhiªn vèn nghiªn cøu b¶n chÊt cña con ngêi vµ c¸c biÓu hiÖn cña nã, mµ ®iÒu chñ yÕu lµ bé n·o”(Chomsky 1991: 4-5), (DÉn theo Lý Toµn Th¾ng [49]). Trong quan niÖm cña Chomsky, t©m lý häc cã vai trß rÊt lín vµ qu¶ thùc t©m lý häc tri nhËn ®· cã mét vai trß ®ßn bÈy nh thÕ ®èi víi ng«n ng÷ häc tri nhËn sau nµy. Tríc nh÷ng n¨m 1960, nh ta ®· biÕt, thèng trÞ trong t©m lý häc thÕ giíi lµ huynh híng hµnh vi luËn víi c«ng thøc nhÞ nguyªn næi tiÕng “ kÝch thÝch – ph¶n øng” ( S – R) vèn chØ thõa nhËn lµ cã tÝnh khoa häc nh÷ng g× quan s¸t trùc tiÕp ®îc nh hµnh vi (chø kh«ng ph¶i c¸i tinh thÇn, bªn trong nh 9 t©m lý). Tuy nhiªn, dÇn dÇn ngêi ta nhËn ra r»ng c¸i s¬ ®å nhÞ nguyªn ®ã kh«ng cã kh¶ n¨ng gi¶i thÝch ®îc ch¼ng h¹n v× sao ë mét con ngêi (vµ ë nh÷ng con ngêi kh¸c nhau th× cµng râ) ®¸p l¹i cïng nh÷ng kÝch thÝch nh nhau l¹i lµ c¸c ph¶n øng rÊt kh¸c nhau, thËm chÝ tr¸i ngîc nhau, vµ nhÊt lµ gi÷a hai yÕu tè “kÝch thÝch” vµ “ph¶n øng” lµ sù hiÖn h÷u vµ t¸c ®éng cña rÊt nhiÒu nh©n tè kh«ng ®îc tÝnh ®Õn (hoÆc ®îc tÝnh ®Õn kh«ng ®Çy ®ñ). C¸c tr¹ng th¸i bªn trong – nghÜa lµ nh÷ng hiÖn tîng t©m lý, tinh thÇn- cña con ngêi chÝnh lµ nh÷ng nh©n tè nh thÕ, vµ t©m lý häc tri nhËn (cïng víi khoa häc tri nhËn) cã thÓ ph¸t triÓn ®îc còng chÝnh lµ nhê ®· nghiªn cøu thÐ giíi bªn trong cña con ngêi, tæ chøc bªn trong cña trÝ tuÖ. Mét mÆt kÕ thõa sù quan t©m tíi hµnh vi cña con ngêi (cña t©m lý häc hµnh vi), mÆt kh¸c t©m lý häc tri nhËn ra ®êi ®· thay ®æi kh«ng chØ c¸ch tiÕp cËn trong nghiªn cøu con ngêi mµ c¶ b¶n th©n quan niÖm vÒ con ngêi. Theo c¸ch quan niÖm míi nµy, con ngêi ph¶i ®îc nghiªn cøu nh mét hÖ thèng xö lÝ c¸c th«ng tin mµ nã tiÕp nhËn vµ do ®ã t©m lý häc tri nhËn, nh nhµ t©m lý häc næi tiÕng Neisser ®· kh¼ng ®Þnh, ph¶i kh¶o s¸t “tÊt c¶ tÊt c¶ c¸c qu¸ tr×nh trong ®ã c¸c cø liÖu c¶m gi¸c ë ®Çu vµo ®îc c¶i biÕn, ®îc gi¶m bít, ®îc lµm phong phó thªm, ®îc ®a vµo lu tr÷ vµ ®îc sö dông” vèn chi phèi c¸c tr¹ng th¸i bªn trong cña con ngêi. Solso cßn nãi râ h¬n khi «ng kh¼ng ®Þnh r»ng ®èi tîng cña t©m lý häc tri nhËn lµ “nghiªn cøu xem con ngêi tiÕp nhËn c¸c th«ng tin vÒ thÕ giíi nh thÕ nµo, nh÷ng th«ng tin ®ã ®îc con ngêi h×nh dung ra sao, chóng ®îc lu tr÷ trong kÝ øc vµ ®îc c¶i biÕn thµnh c¸c tri thøc nh thÕ nµo vµ c¸c tri thøc nµy ¶nh hëng ra sao ®Õn sù chó ý vµ hµnh vi cña chóng ta” (Solso 1992:28), (DÉn theo Lý Toµn Th¾ng [49]). ChÞu ¶nh hëng cña t©m lý häc tri nhËn, cuèi nh÷ng n¨m 1970, trong ng«n ng÷ häc b¾t ®Çu xuÊt hiÖn nh÷ng nghiªn cøu ®Çu tiªn mang h¬i híng tri nhËn luËn vµ ®îc kh¬i nguån c¶m høng tõ sù chia li vµ tranh ®Êu víi hÖ t t- 10 ëng cña ng÷ ph¸p t¹o sinh. Bíc ®ét ph¸ trªn con ®êng h×nh thµnh cña ng«n ng÷ häc tri nhËn lµ viÖc c¸c nhµ nghiªn cøu thÊy r»ng nhÊt thiÕt ph¶i t¸ch ra kh¶o s¸t trong sè c¸c kh¶ n¨ng tri nhËn cña con ngêi c¸i kh¶ n¨ng ng«n ng÷, c¸i kh¶ n¨ng nãi vµ hiÓu (nh÷ng ®iÒu nghe thÊy), vµ miªu t¶ c¸c tri thøc ng«n ng÷ ®îc lu tr÷ trong ®Çu ãc con ngêi díi d¹ng c¸c biÓu hiÖn tinh thÇn ®Æc biÖt. C¸c néi dung nµy ®Òu trùc tiÕp liªn quan ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò cèt lâi cña tÊt c¶ c¸c khoa häc tri nhËn; v× thÕ viÖc ng«n ng÷ häc nghiªn cøu chóng tõ gãc ®é cña m×nh ®· khiÕn chon ng«n ng÷ häc, cïng víi t©m lý häc, trë thµnh ngµnh häc trung t©m cña khoa häc tri nhËn. Hai ngµnh häc nµy cïng víi lý thuyÕt th«ng tin, trÝ tuÖ nh©n t¹o, vi tÝnh häc vµ gÇn ®©y lµ c¶ nh©n häc tri nhËn, x· héi häc tri nhËn, triÕt häc, tËp hîp l¹i trong mét thiªn híng lý thuyÕt chung liªn ngµnh “tri nhËn luËn” cã môc ®Ých nghiªn cøu c¸c hÖ thèng biÓu hiÖn tri thøc, c¸c quÊ tr×nh xö lÝ th«ng tin còng nh nghiªn cøu nh÷ng nguyªn lÝ tæ chøc chung c¸c kh¶ n¨ng tri nhËn cña con ngêi trong mét c¬ chÕ thèng nhÊt vµ x¸c lËp c¸c mèi quan hÖ vµ sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a chóng. NhËn ®Þnh vÒ vÊn ®Ò nµy, Neisser viÕt:”NhiÒu lÝ thuyÕt gia ngµy nay ®· hiÓu r»ng b¶n th©n t©m lÝ häc tri nhËn - ®ã chØ lµ mét bé phËn cña mét ch¬ng tr×nh réng lín vµ quan träng h¬n, khoa häc tri nhËn còng bao gåm trÝ tuÖ nh©n t¹o, ng«n ng÷ häc, sinh lÝ häc, thÇn kinh vµ triÕt häc vÒ trÝ tuÖ” ( Neisser 1998:87). Nãi riªng vÒ vai trß ®Æc biÖt cña ng«n ng÷ häc tri nhËn. Harman (1998:259) viÕt: ”Cã mét ý tëng quyÕn rò lµ coi khoa häc tri nhËn ngang b»ng víi viÖc nghiªn cøu khoa häc vÒ sù tri nhËn”, thÕ nhng “tèt h¬n nªn nãi khoa häc tri nhËn-®ã lµ viÖc nghiªn cøu khoa häc vÒ ng«n ng÷ vµ viÖc nghiªn cøu khoa häc vÒ sù tri nhËn”. Vµ Fauconnier nhËn xÐt: “ng«n ng÷ häc trë nªn c¸i g× ®ã chung h¬n lµ mét lÜnh vùc ®ãng kÝn nghiªn cøu ng«n ng÷, nã ®ãng gãp vµo viÖc ph¸t lé vµ gi¶i thÝch c¸c ph¬ng diÖn chung cña sù tri nhËn ë con ngêi” (Fauconnier 1999, tr 124), (DÉn theo Lý Toµn Th¾ng [49]). 11 Thêi ®iÓm ra ®êi cña ng«n ng÷ häc tri nhËn thêng ®îc tÝnh lµ n¨m 1989 khi t¹i Duisburg (§øc) c¸c nhµ khoa häc tham gia Héi th¶o ®· th«ng qua quyÕt nghÞ thµnh lËp Héi ng«n ng÷ häc tri nhËn vµ sau ®ã b¾t ®Çu ra t¹p chÝ “Cognitive Linguistics”. Tuy nhiªn, tríc ®ã ®· cã nh÷ng c«ng tr×nh mµ h«m nay ®îc coi lµ mÉu mùc, “kinh ®iÓn” trong viÖc ¸p dông quan ®iÓm tri nhËn luËn vµo nghiªn cøu c¸c hiÖn tîng ng«n ng÷. Ch¼ng h¹n ng÷ ph¸p tri nhËn cña Langacker, ng÷ nghÜa häc khung cña Fillmore, ng÷ nghÜa häc t¹o sinh cña Lakoff, ng÷ nghÜa häc ý niÖm cña Jackendoff vµ c¸c nghiªn cøu cña Talmy, Kay, Fauconnier…Cho ®Õn nay, mÆc dï cßn rÊt non trÎ nhng ng«n ng÷ häc tri nhËn ®· dÇn dÇn x¸c ®Þnh ®îc ®èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu cña m×nh, c¸c t tëng vµ c¸c kh¸i niÖm then chèt, c¸c nguyªn lÝ vµ c¸c ph¬ng ph¸p chñ ®¹o. Tuy nhiªn, nã vÉn míi chØ lµ mét khuynh híng chø cha ph¶i lµ mét ph©n ngµnh cña ng«n ng÷ häc (nh ng«n ng÷ häc x· héi, ng«n ng÷ häc t©m lÝ, ng«n ng÷ häc nh©n häc…). Khuynh híng nµy tiÕn hµnh nghiªn cøu ng«n ng÷ trªn c¬ së vèn kinh nghiÖm vµ sù c¶m thô cña con ngêi vÒ thÕ giíi kh¸ch quan còng nh c¸i c¸ch thøc mµ con ngêi tri gi¸c vµ ý niÖm ho¸ c¸c sù t×nh cña thÕ giíi kh¸ch quan ®ã. 1.2.1.2. Nh÷ng quan niÖm vµ nguyªn lÝ c¬ b¶n cña ng«n ng÷ häc tri nhËn a. Ng«n ng÷ kh«ng ph¶i lµ mét kh¶ n¨ng tri nhËn tù trÞ: Nguyªn lÝ nµy ®èi lËp víi gi¶ thuyÕt næi tiÕng cña ng÷ ph¸p t¹o sinh cho r»ng ng«n ng÷ lµ mét kh¶ n¨ng tri nhËn tù trÞ hay lµ mét “module” biÖt lËp víi c¸c kh¶ n¨ng tri nhËn phi ng«n ng÷; nã thõa nhËn r»ng sù biÓu hiÖn cña tri thøc ng«n ng÷ vÒ c¬ b¶n gièng y nh sù biÓu hiÖn cña c¸c cÊu tróc ý niÖm kh¸c, r»ng c¸c qu¸ tr×nh trong ®ã tri thøc ®îc sö dông kh«ng kh¸c vÒ c¬ b¶n víi c¸c kh¶ n¨ng tri nhËn mµ con ngêi sö dông ngoµi lÜnh vùc ng«n ng÷. Nãi c¸ch kh¸c, kh«ng nªn coi kh¶ n¨ng ng«n ng÷ lµ bé phËn thiªn bÈm hoµn toµn ®éc lËp víi kh¶ n¨ng tri nhËn, c¬ chÕ tri nhËn chØ lµ mét phÇn cña c¬ chÕ tri nhËn phæ qu¸t. Nguyªn lÝ nµy cã hai hÖ luËn quan träng lµ: 12 a1. Tri thøc ng«n ng÷ (tøc lµ tri thøc vÒ ý nghÜa vµ h×nh thøc) vÒ c¬ b¶n lµ cÊu tróc ý niÖm, vµ biÓu hiÖn ng÷ nghÜa vÒ c¬ b¶n lµ biÓu hiÖn ý niÖm. H¬n n÷a, theo c¸c nhµ ng«n ng÷ häc tri nhËn, c¸c biÓu hiÖn vÒ có ph¸p, tõ ph¸p vµ ©m vÞ häc vÒ c¬ b¶n còng mang tÝnh ý niÖm; bëi v× c¸c ©m thanh vµ c¸c ph¸t ng«n ph¶i ®îc t¹o sinh ë ®Çu ra vµ nhËn hiÓu ë ®Çu vµo cña c¸c qu¸ tr×nh tri nhËn chi phèi sù nãi viÕt vµ sù nghe ®äc - vèn lµ hai qu¸ tr×nh ®Òu liªn quan tíi trÝ n·o. a2. C¸c qu¸ tr×nh tri nhËn, vèn chi phèi sù sö dông ng«n ng÷ (®Æc biÖt lµ sù thµnh t¹o vµ chuyÓn t¶i ý nghÜa b»ng ng«n ng÷) vÒ nguyªn lÝ lµ gièng nh c¸c kh¶ n¨ng tri nhËn kh¸c. §iÒu nµy cã nghÜa lµ sù tæ chøc vµ trõu xuÊt tri thøc ng«n ng÷ kh«ng kh¸c g× nhiÒu sù tæ chøc vµ trõu xuÊt c¸c tri thøc kh¸c trong trÝ n·o, vµ nh÷ng kh¶ n¨ng tri nhËn mµ chóng ta øng dông khi nãi vµ hiÓu còng kh«ng kh¸c g× nhiÒu nh÷ng kh¶ n¨ng tri nhËn mµ chóng ta øng dông cho nh÷ng nhiÖm vô tri nhËn kh¸c nh tri gi¸c b»ng m¾t, ho¹t ®éng suy luËn hay vËn ®éng (motor). Do ®ã, ng«n ng÷ lµ mét kh¶ n¨ng tri nhËn cña con ngêi, vµ theo quan ®iÓm tri nhËn th× ng«n ng÷ lµ sù tri gi¸c thêi gian thùc (real-time perception) vµ sù t¹o sinh theo thêi gian c¸c chuçi ®¬n vÞ biÓu trng ph©n lËp ®îc cÊu tróc ho¸. b. Ng÷ nghÜa vµ ng÷ ph¸p lµ sù ý niÖm ho¸: Nguyªn lÝ nµy nãi lªn c¸ch tiÕp cËn cña ng«n ng÷ häc tri nhËn ®èi lËp l¹i ®iÒu kiÖn ch©n nguþ – vèn còng thèng trÞ trong ng«n ng÷ häc ®¬ng thêi nh ng÷ ph¸p t¹o sinh. Ng«n ng÷ häc tri nhËn cho r»ng kh«ng thÓ quy cÊu tróc ý niÖm vµo sù t¬ng øng ®¬n gi¶n vÒ ®iÒu kiÖn ch©n nguþ víi thÕ giíi, r»ng mét ph¬ng diÖn chñ yÕu cña kh¶ n¨ng tri nhËn cña con ngêi lµ sù ý niÖm ho¸ kinh nghiÖm ®Ó giao tiÕp vµ sù ý niÖm ho¸ c¸c tri thøc ng«n ng÷ mµ chóng ta cã ®îc. Cho nªn cÇn ph¶i nghiªn cøu tÊt c¶ c¸c ph¬ng diÖn cña cÊu tróc ý niÖm nh cÊu tróc cña c¸c ph¹m trï, tæ chøc cña c¸c tri thøc, vµ ®Æc biÖt lµ vai trß chñ ®¹o cña c¸c biÕn tè vµ c¸c kÕt cÊu ng÷ ph¸p trong viÖc cÊu tróc kinh nghiÖm theo nh÷ng c¸ch riªng biÖt; còng nh qu¸ tr×nh ý niÖm ho¸ ë c¸c hiÖn tîng ng÷ nghÜa tõ vùng nh ®a nghÜa vµ Èn dô vµ mét sè quan hÖ tõ vùng ng÷ nghÜa kh¸c. c. Tri thøc ng«n ng÷ n¶y sinh ra tõ sù sö dông ng«n ng÷: Nguyªn lÝ nµy ®èi lËp víi c¶ ng÷ ph¸p t¹o sinh lÉn ng÷ nghÜa (l«gich) ®iÒu kiÖn ch©n nguþ vèn cho r»ng s¬ ®å vµ c¸c ph¹m trï chung, trõu tîng (®«i khi ®îc coi nh bÈm sinh) lµ c¸i chi phèi sù tæ chøc c¸c tri thøc ng«n ng÷ vµ quy cho nhiÒu hiÖn t- 13 îng ng÷ ph¸p vµ ng÷ nghÜa chØ cã t c¸ch ngo¹i biªn. Dirven (2003:3) ®· nhËn xÐt kh¸i qu¸t r»ng: “Ng«n ng÷ häc tri nhËn lµ (…) mét m« h×nh ®Çy ®ñ ®Þnh híng vµo sù sö dông vµ ngêi sö dông (ng«n ng÷), bao qu¸t c¸c b×nh diÖn chøc n¨ng, dông häc, t¬ng t¸c vµ x· héi – v¨n ho¸ cña ng«n ng÷ trong sö dông” (DÉn theo Lý Toµn Th¾ng [49]). C¸c nhµ ng«n ng÷ häc tri nhËn còng cho r»ng c¸c ph¹m trï vµ c¸c cÊu tróc trong ng÷ nghÜa, ng÷ ph¸p, tõ ph¸p vµ ©m vÞ häc ®Òu ®îc x©y dùng trªn c¬ së sù tri nhËn cña chóng ta vÒ c¸c ph¸t ng«n riªng biÖt trong khi sö dông chóng. Qu¸ tr×nh nµy cña sù trõu tîng vµ s¬ ®å ho¸ kh«ng lµm mÊt ®i sù kh¸c biÖt tinh tÕ (®îc qui íc ho¸) thËm chÝ gi÷a nh÷ng kÕt cÊu ng÷ ph¸p vµ nh÷ng ý nghÜa tõ vùng hÕt søc riªng biÖt. ViÖc ph©n tÝch chi tiÕt nh÷ng biÕn ®æi tinh tÕ trong hµnh vi có ph¸p vµ gi¶i thuyÕt ng÷ nghÜa sÏ t¹o ra mét m« h×nh biÓu hiÖn ng÷ ph¸p chøa ®ùng c¶ nh÷ng khu«n mÉu chuyªn biÖt (vèn hay bÞ coi lµ ngo¹i vi) lÉn nh÷ng khu«n mÉu rÊt chung cña hµnh vi ng«n ng÷, nh cã thÓ thÊy qua c¸c m« h×nh ®îc ¸p dông nh trong ng÷ nghÜa häc vÒ sù th«ng hiÓu cña Fillmore, trong quan ®iÓm kÕt cÊu ®éng vÒ sù ph¹m trï ho¸ cña Cruse, trong lÝ thuyÕt míi vÒ ng÷ ph¸p kÕt cÊu, trong m« h×nh dùa trªn sö dông vÒ tõ ph¸p vµ ©m vÞ häc… §Ó tr×nh bµy, miªu t¶, thuyÕt gi¶i râ h¬n vÒ ng«n ng÷ häc tri nhËn, chóng t«i nªu thªm mét sè quan ®iÓm sau: (i). Ng«n ng÷ häc tri nhËn cã mét môc ®Ých lµ nghiªn cøu mét c¸ch bao qu¸t vµ toµn diÖn chøc n¨ng tri nhËn (nhËn thøc) cña ng«n ng÷; mét thêi gian dµi chøc n¨ng nµy chØ ®îc xem xÐt nh g¾n víi viÖc biÓu hiÖn thÕ giíi trong ng«n ng÷ vµ víi nhiÖm vô cña trÝ n·o lµ thùc hiÖn t duy. Theo c¸ch tiÕp cËn nµy, ng«n ng÷ võa lµ s¶n phÈm cña ho¹t ®éng tri nhËn võa lµ c«ng cô ho¹t ®éng tri nhËn cña con ngêi. CÊu tróc vµ chøc n¨ng cña ng«n ng÷ cã thÓ ®îc coi lµ kÕt qu¶ vµ sù ph¶n ¸nh cña ho¹t ®éng tri nhËn cña con ngêi. (ii). NÕu tríc ®©y ng«n ng÷ häc truyÒn thèng quan niÖm r»ng ng«n ng÷ më ra cho ta c¸nh cöa ®i vµo thÕ giíi kh¸ch quan quanh ta th× b©y giê ng«n ng÷ häc tri nhËn cho r»ng ng«n ng÷ - ®ã lµ cña sæ ®Ó ®i vµo thÕ giíi tinh thÇn cña con ngêi, ®i vµo trÝ tuÖ cña nã, lµ ph¬ng tiÖn ®Ó ®¹t ®Õn nh÷ng bÝ mËt cña c¸c qu¸ tr×nh t duy. Víi c¸ch tiÕp cËn míi, c¸c h×nh thøc ng«n ng÷ (c¸c ®¬n vÞ, c¸c ph¹m trï…) cÇn ph¶i ®îc nghiªn cøu trong mèi t¬ng liªn gi÷a chóng víi c¸c cÊu tróc tri nhËn vµ sù gi¶i thÝch mang tÝnh tri nhËn vÒ c¸c h×nh thøc nµy ph¶i tÝnh ®Õn sù tham gia cña chóng vµo c¸c qu¸ tr×nh tri nhËn vµ tÊt c¶ 14 c¸c d¹ng ho¹t ®éng víi th«ng tin. §ång thêi cÇn ph¶i chuyÓn träng t©m nghiªn cøu tõ t duy sang ý thøc trong c¸ch hiÓu ý thøc nh lµ n¬i tËp trung tÊt c¶ vèn kinh nghiÖm tinh thÇn mµ mét con ngêi tÝch luü ®îc trong suèt ®êi m×nh vµ nã ph¶n ¸nh nh÷ng Ên tîng, nh÷ng c¶m gi¸c, nh÷ng biÓu tîng vµ nh÷ng h×nh ¶nh díi d¹ng c¸c ý niÖm hay c¸c ý cña mét hÖ thèng ý niÖm thèng nhÊt. ý thøc ng«n ng÷ nh lµ tæng thÓ cña c¸c ý (®îc g¾n kÕt víi h×nh thøc ng«n ng÷) chØ lµ mét bé phËn cña ý thøc nãi chung, gièng nh t duy chØ lµ mét bé phËn bao hµm c¸c qu¸ tr×nh tinh thÇn ®îc thùc hiÖn trong ý thøc. ChÝnh trong khi nghiªn cøu ý thøc ngêi ta ph¶i kh¶o s¸t mèi liªn hÖ cña nã víi hiÖn thùc ®îc lÜnh héi qua c¸c ý niÖm vµ kh¶o s¸t b¶n chÊt cña c¸c ý niÖm ®Æc trng cho ý thøc nµy; nãi c¸ch kh¸c, ngêi ta ph¶i quan t©m ®Õn c¸c qu¸ trÝnh ý niÖm ho¸ vµ ph¹m trï ho¸ thÕ giíi kh¸ch quan – lµ nh÷ng lÜnh vùc ®îc nghiªn cøu kü lìng nhÊt vµ thµnh c«ng nhÊt cña ng«n ng÷ häc tri nhËn nãi chung vµ ng÷ nghÜa häc tri nhËn nãi riªng. (iii). Ng÷ nghÜa kh«ng ph¶i ®îc x©y dùng trªn c¬ së c¸c ®iÒu kiÖn kh¸ch quan cã gi¸ trÞ ch©n nguþ, nã kh«ng hÒ ®èi øng víi thÕ giíi kh¸ch quan bªn ngoµi (thÕ giíi kh¸ch quan tån t¹i trong sù phô thuéc vµo ý thøc con ngêi) mµ ®èi øng víi thÕ giíi phi kh¸ch quan ®îc phãng chiÕu l¹i trong ý thøc vµ ®ång thêi nã cã quan hÖ trùc tiÕp víi cÊu tróc ý niÖm ®îc íc ®Þnh trong ®ã. Sù h×nh thµnh c¸c cÊu tróc ý niÖm nµy cã quan hÖ chÆt chÏ víi kinh nghiÖm vµ c¸c chiÕn lîc tri nhËn cña con ngêi. (iv). ý nghÜa cña ng«n ng÷ kh«ng h¹n chÕ trong néi bé hÖ thèng ng«n ng÷ mµ nã cã nguån gèc s©u xa tõ kinh nghiÖm ®îc h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh con ngêi vµ thÕ giíi t¬ng t¸c víi nhau, vµ tõ tri thøc vµ hÖ thèng niÒn tin cña con ngêi. V× thÕ trong nghiªn cøu ng÷ nghÜa kh«ng nªn hoµn toµn t¸ch rêi tri thøc ng÷ nghÜa “®êi thêng” víi tri thøc b¸ch khoa; ng÷ nghÜa lµ mét bé phËn cña hÖ thèng ý niÖm tæng thÓ, chø kh«ng ph¶i lµ mét “module” tù trÞ ®éc lËp. (v). V× chøc n¨ng c¬ b¶n cña ng«n ng÷ lµ chuyÓn t¶i ý nghÜa nªn nh÷ng sù kh¸c biÖt vÒ h×nh thøc ph¶i ph¶n ¸nh nh÷ng sù kh¸c biÖt vÒ ng÷ nghÜa. Có ph¸p kh«ng tù trÞ hay ®éc lËp nh ng÷ ph¸p t¹o sinhquan niÖm mµ chÞu sù t¸c ®éng cña c¸c nh©n tè ng÷ nghÜa, ng÷ dông, tri nhËn…; cÊu tróc có ph¸p bÒ mÆt cã quan hÖ ®èi øng trùc tiÕp víi cÊu tróc ng÷ nghÜa bÒ s©u. KÕt cÊu ng÷ ph¸p lµ sù kÕt hîp gi÷a ý nghÜa vµ h×nh thøc, cã vÞ trÝ tri nhËn ®Ých thùc chø kh«ng ph¶i lµ hiÖn tîng phô ®îc t¹o ra trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn c¸c quy t¾c t¹o sinh 15 hay quy t¾c phæ qu¸t. Ng÷ ph¸p do ®ã nªn ®îc coi kh«ng ph¶i lµ mét hÖ thèng quy t¾c mµ lµ mét b¶ng danh môc c¸c biÓu hiÖu cã cÊu tróc néi t¹i ®îc t¹o thµnh bëi sù kÕt hîp gi÷a ý nghÜa vµ h×nh thøc. 1.2.2 ý niÖm trong ng«n ng÷ häc tri nhËn “ý niÖm” lµ ph¹m trï c¬ b¶n cña ng«n ng÷ häc tri nhËn. Trong nguyªn b¶n tiÕng Anh tõ nµy lµ “concept”, thêng ®îc dÞch sang tiÕng ViÖt lµ “kh¸i niÖm”. Song c¸c nhµ tri nhËn luËn l¹i dïng tõ “concept” víi nghÜa lµ “ý niÖm”. T¸c gi¶ Lý Toµn Th¾ng trong cuèn s¸ch “Ng«n ng÷ häc tri nhËn: tõ lý thuyÕt ®¹i c¬ng ®Õn thùc tiÔn tiÕng ViÖt” (2005) sö dông ý niÖm (concept) nh mét c«ng cô ®¬ng nhiªn mµ kh«ng giíi thiÖu nã mét c¸ch cÆn kÏ. Ju. X. Xtepanov ®Þnh nghÜa ý niÖm nh sau: “ý niÖm tùa nh mét khèi kÕt ®«ng cña nÒn v¨n ho¸ trong ý thøc con ngêi; díi d¹ng cña nã nÒn v¨n ho¸ ®i vµo thÕ giíi ý thøc (t duy) cña con ngêi, vµ mÆt kh¸c, ý niÖm lµ c¸i mµ nhê ®ã con ngêi – ngêi b×nh thêng, kh«ng ph¶i lµ “ngêi s¸ng t¹o ra nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸” – chÝnh con ngêi ®ã ®i vµo v¨n ho¸, vµ trong mét sè trêng hîp nhÊt ®Þnh cã t¸c ®éng ®Õn v¨n ho¸” ( Xtepanov, 1997:40), (DÉn theo TrÇn V¨n C¬ [7, tr.6]). G.G. Xlskin nghiªn cøu nh÷ng quan ®iÓm kh¸c nhau ®èi víi ý niÖm vµ nhËn ®Þnh r»ng ®Æc ®iÓm næi bËt cã tÝnh nguyªn t¾c cña ý niÖm lµ ë chç nã ®îc xem nh c¬ së ®Ó nghiªn cøu tæng hîp ng«n ng÷ vµ v¨n ho¸, song b¶n th©n nã kh«ng trùc tiÕp n»m trong ph¹m vi ng«n ng÷, còng kh«ng n»m trong ph¹m vi v¨n ho¸, vµ còng kh«ng ®ång thêi n»m trong c¶ hai lÜnh vùc nµy. ý niÖm lµ ®¬n vÞ cña t duy, lµ yÕu tè cña ý thøc. ViÖc nghiªn cøu mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a ng«n ng÷ vµ v¨n ho¸ sÏ kh«ng ®Çy ®ñ nÕu thiÕu c¸i kh©u trung gian nµy. Th«ng tin v¨n ho¸ ®i vµo ý thøc, ë ®©y nã ®îc sµng läc, ®îc chÕ biÕn (Xlskin, 2000). (DÉn theo TrÇn V¨n C¬ [7, tr.6]). Khi ph©n biÖt “kh¸i niÖm” víi “ý niÖm” TrÇn Tr¬ng Mü Dung ®· nªu râ nh÷ng ®Æc trng cña ý niÖm nh sau: a) ý niÖm lµ sù kiÖn cña lêi nãi, ®ã lµ lêi nãi ®îc ph¸t ng«n ra. Do ®ã nã kh¸c víi kh¸i niÖm. b) ý niÖm g¾n chÆt víi ngêi nãi vµ lu«n ®Þnh híng ®Õn ngêi nghe. Ngêi nãi vµ ngêi nghe lµ hai bé phËn cÊu thµnh cña ý niÖm. c) ý niÖm mang tÝnh chñ quan víi nghÜa nã lµ mét m¶ng cña “bøc tranh thÕ giíi”, nã ph¶n ¸nh thÕ giíi kh¸ch quan qua l¨ng kÝnh cña ý thøc ng«n ng÷ d©n téc. Do ®ã ý niÖm mang tÝnh d©n téc s©u s¾c. 16 d) ý niÖm lµ ®¬n vÞ cña t duy (ý thøc) cña con ngêi. Hai thuéc tÝnh kh«ng thÓ t¸ch rêi nhau cña ý niÖm lµ trÝ nhí vµ trÝ tëng tîng. ý niÖm lµ mét hµnh ®éng ®a chiÒu: nÕu lµ hµnh ®éng cña trÝ nhí th× nã híng vÒ qu¸ khø; nÕu lµ hµnh ®éng cña trÝ tëng tîng th× nã híng tíi t¬ng lai, cßn nÕu lµ hµnh ®éng ph¸n ®o¸n th× nã híng vÒ hiÖn t¹i. e) ý niÖm, kh¸c víi “kh¸i niÖm” kh«ng chØ mang ®Æc trng miªu t¶ mµ cßn cã c¶ ®Æc trng t×nh c¶m - ý chÝ vµ h×nh tîng. ý niÖm kh«ng chØ suy nghÜ mµ cßn c¶m xóc. Nã lµ kÕt qu¶ cña sù t¸c ®éng qua l¹i cña mét lo¹t nh÷ng nh©n tè nh truyÒn thèng d©n téc, s¸ng t¸c d©n gian, t«n gi¸o, hÖ t tëng, kinh nghiÖm sèng, h×nh tîng nghÖ thuËt, c¶m xóc vµ hÖ thèng gi¸ trÞ. ý niÖm t¹o ra mét líp v¨n ho¸ trung gian gi÷a con ngêi vµ thÕ giíi. Nã ®îc cÊu thµnh tõ tri thøc tÝn ngìng, nghÖ thuËt, ®¹o lÝ, luËt ph¸p, phong tôc tËp qu¸n vµ mét sè thãi quen mµ con ngêi tiÕp thu ®îc víi t c¸ch lµ thµnh viªn cña x· héi. Tãm l¹i, ý niÖm chøa ®ùng ba thµnh tè: thµnh tè kh¸i niÖm, thµnh tè c¶m xóc – h×nh tîng vµ thµnh tè v¨n ho¸. Hai thµnh tè sau mang tÝnh d©n téc s©u s¾c [9, tr. 60- 67]. Nãi réng ra, ý niÖm lµ ®¬n vÞ tinh thÇn hoÆc t©m lÝ ý thøc cña chóng ta, lµ ®¬n vÞ néi dung cña bé nhí ®éng, cña tõ vùng tinh thÇn vµ cña ng«n ng÷ bé n·o, cña toµn bé bøc tranh thÕ giíi ®îc ph¶n ¸nh trong t©m lÝ con ngêi. Trong qu¸ tr×nh t duy, con ngêi dùa vµo c¸c ý niÖm ph¶n ¸nh néi dung c¸c kÕt qu¶ cña ho¹t ®éng nhËn thøc thÕ giíi cña con ngêi díi d¹ng “nh÷ng lîng tö” cña tri thøc. C¸c ý niÖm n¶y sinh trong qu¸ tr×nh cÊu tróc ho¸ th«ng tin vÒ mét sù t×nh kh¸ch quan trong thÕ giíi, còng nh vÒ nh÷ng thÕ giíi tëng tîng vµ vÒ sù t×nh kh¶ dÜ trong nh÷ng thÕ giíi ®ã. C¸c ý niÖm qui c¸i ®a d¹ng cña nh÷ng hiÖn tîng quan s¸t ®îc vµ tëng tîng vÒ mét c¸i g× ®ã thèng nhÊt, ®a chóng vµo mét hÖ thèng vµ cho phÐp lu gi÷ nh÷ng kiÕn thøc vÒ thÕ giíi. Ngêi ta cho r»ng chÝnh ng«n ng÷ b¶o ®¶m c¸ch tiÕp cËn víi sù miªu t¶ vµ x¸c ®Þnh b¶n chÊt cña ý niÖm. Theo mét sè häc gi¶, nh÷ng ý niÖm ®¬n gi¶n nhÊt ®îc biÓu hiÖn b»ng mét tõ, nh÷ng ý niÖm phøc t¹p h¬n ®îc biÓu hiÖn trong c¸c côm tõ vµ c©u. A. Wierzbicka (1985) viÕt r»ng viÖc ph©n tÝch hÖ thèng tõ vùng cña c¸c ng«n ng÷ cã thÓ gióp ph¸t hiÖn mét sè lîng kh«ng lín nh÷ng “phÇn tö s¬ ®¼ng” kiÓu nh ai ®ã, c¸i g× ®ã, vËt, chç v.v… nÕu ®em hîp chóng l¹i th× cã thÓ miªu t¶ toµn bé thµnh phÇn tõ vùng cña ng«n ng÷. 17 Nh÷ng ngêi kh¸c cho r»ng mét phÇn cña th«ng tin ý niÖm cã c¸i “®u«i” ng«n ng÷, nghÜa lµ nh÷ng ph¬ng thøc biÓu hiÖn chóng, nhng c¸i phÇn th«ng tin nµy ®îc biÓu hiÖn trong t©m lÝ hoµn toµn kh¸c, nghÜa lµ b»ng nh÷ng biÓu tîng tinh thÇn lo¹i kh¸c- nh÷ng h×nh tîng, nh÷ng bøc tranh, nh÷ng s¬ ®å v.v… Ch¼ng h¹n, chóng ta biÕt ph©n biÖt c©y th«ng víi c©y tïng kh«ng ph¶i bëi v× chóng ta h×nh dung chóng nh nh÷ng tËp hîp nh÷ng nÐt khu biÖt, hoÆc nh nh÷ng tæ hîp ý niÖm kh¸c nhau mµ chØ lµ bëi v× chóng ta ph©n biÖt chóng nhê thÞ gi¸c mét c¸ch dÔ dµng vµ bëi v× nh÷ng ý niÖm vÒ c¸c c©y nµy ®îc thÓ hiÖn tríc hÕt b»ng h×nh ¶nh (h×nh tîng). §Ó cÊu t¹o hÖ thèng ý niÖm cÇn ph¶i gi¶ ®Þnh sù tån t¹i mét sè ý niÖm xuÊt ph¸t, hoÆc nh÷ng ý niÖm c¬ së tõ ®ã sÏ ph¸t triÓn tÊt c¶ nh÷ng ý niÖm cßn l¹i. Nh÷ng ý niÖm c¬ së nµy tæ chøc mét kh«ng gian ý niÖm vµ ho¹t ®éng nh nh÷ng chuÈn ®Ó ph©n chia kh«ng gian. §ã lµ nh÷ng ý niÖm ®èi tîng vµ c¸c bé phËn cña nã, sù vËn ®éng, nh÷ng hµnh ®éng, vÞ trÝ hoÆc kh«ng gian, thêi gian, thuéc tÝnh v.v…Tæng hoµ tÊt c¶ nh÷ng ý niÖm cã trong trÝ tuÖ cña con ngêi, sù tæ hîp chóng l¹i ®îc gäi lµ hÖ thèng ý niÖm. Nãi mét c¸ch kh¸i qu¸t, ý niÖm (concept) lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh tri nhËn c¸c nh©n tè nh truyÒn thèng d©n téc, t«n gi¸o, hÖ t tëng, kinh nghiÖm sèng, h×nh tîng nghÖ thuËt, c¶m xóc…vµ hÖ thèng gi¸ trÞ ®Ó t¹o ra c¸c biÓu tîng tinh thÇn. Vai trß chñ yÕu cña ý niÖm trong t duy lµ ph¹m trï ho¸, tøc nhãm häp nh÷ng ®èi tîng cã sù gièng nhau nhÊt ®Þnh nµo ®ã thµnh nh÷ng líp t¬ng øng. Nã quy c¸i ®a d¹ng cña nh÷ng hiÖn tîng quan s¸t ®îc vµ tëng tîng mét c¸i g× ®ã thèng nhÊt, ®a chóng vµo mét hÖ thèng vµ cho phÐp lu gi÷ nh÷ng kiÕn thøc vÒ thÕ giíi. ChÝnh v× vËy, ý niÖm lµ “nghÜa trõu tîng ®îc tõ ng÷ vµ c¸c ®¬n vÞ ng«n ng÷ kh¸c biÓu ®¹t vµ nã thÓ hiÖn c¸ch nh×n thÕ giíi cña con ngêi qua ng«n ng÷ tù nhiªn vµ v¨n ho¸ cña céng ®ång sö dông ng«n ng÷ ®ã” [31, tr.74]. TiÓu kÕt Trong ch¬ng 1, chóng t«i tr×nh bµy nh÷ng vÊn ®Ò mang tÝnh lý thuyÕt cã liªn quan ®Õn ®Ò tµi ®Ó lµm c¬ së cho viÖc nghiªn cøu, ®ã lµ: nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n vÒ néi dung, h×nh thøc nghÖ thuËt cña ca dao ViÖt Nam, nh÷ng ®Æc trng c¬ b¶n cña t×nh yªu vµ sù phong phó cña m¶ng ca dao tr÷ t×nh vÒ t×nh yªu nam n÷ trong kho tµng ca dao ngêi ViÖt. §ång thêi, chóng t«i còng tr×nh bµy mét c¸ch kh¸i qu¸t mét sè kh¸i niÖm thuéc lý thuyÕt tri nhËn vµ ®i s©u vµo ý niÖm 18 víi t c¸ch lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh tri nhËn c¸c nh©n tè nh truyÒn thèng d©n téc, t«n gi¸o, hÖ t tëng, kinh nghiÖm sèng, c¶m xóc…vµ hÖ thèng l¹i ®Ó t¹o ra c¸c biÓu tîng tinh thÇn nh»m thÓ hiÖn c¸ch nh×n thÕ giíi cña con ngêi qua ng«n ng÷ tù nhiªn vµ v¨n ho¸ cña céng ®ång sö dông ng«n ng÷ ®ã. 19 Ch¬ng 2 ý NiÖm VÒ T×nh Y£U §îc BiÓu §¹t QUA tõ Vùng 2.1. Tõ, ý niÖm tõ vùng vµ sù tr¶i nghiÖm Tõ vùng lµ mét trong ba bé phËn quan träng cÊu thµnh ng«n ng÷. Tõ vùng bao gåm tõ vµ ng÷. Tuy nhiªn, trong c¸c ®¬n vÞ tõ vùng th× tõ lµ ®¬n vÞ c¬ b¶n cßn ng÷ lµ do c¸c tõ t¹o nªn. Muèn cã c¸c ng÷ tríc hÕt ph¶i cã c¸c tõ. F. de Saussure nhËn ®Þnh: “…Tõ lµ mét ®¬n vÞ lu«n ¸m ¶nh chóng ta nh mét c¸i g× ®ã träng t©m trong toµn bé c¬ cÊu ng«n ng÷” [DÉn theo 28, tr.111]. Cã thÓ nãi, tõ ng÷ lµ ®¬n vÞ thùc hiÖn ®Çy ®ñ chøc n¨ng ng«n ng÷, võa ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan võa biÓu hiÖn t×nh c¶m, th¸i ®é chñ quan cña ngêi dïng. 2.1.1. Kh¸i niÖm tõ trong tiÕng ViÖt Tõ TiÕng ViÖt lµ mét hiÖn tîng ®a diÖn vµ phøc t¹p, v× vËy, nã lu«n lµ vÊn ®Ò trung t©m cña ng«n ng÷ häc tõ tríc ®Õn nay. §· cã nhiÒu c¸ch nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ díi nhiÒu gãc ®é, b×nh diÖn kh¸c nhau vÒ tõ. Lu V©n L¨ng cho r»ng: “§Æc ®iÓm c¬ b¶n cña tõ gióp chóng ta dÔ ph©n biÖt tõ víi c¸c ®¬n vÞ cÊu t¹o tõ lµ h×nh (trong tõ vùng) vµ tiÕng (trong ng÷ ph¸p) lµ kh¶ n¨ng dïng t¸ch biÖt” [28, tr.12]. Víi ®Þnh nghÜa nµy, t¸c gi¶ míi chØ quan t©m ®Õn kh¶ n¨ng t¸ch biÖt cña tõ. Kh¸c víi Lu V©n L¨ng, NguyÔn Tµi CÈn l¹i quan t©m ®Õn mÆt h×nh th¸i cña tõ, «ng kh¼ng ®Þnh: “TÊt c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm tõ ph¸p, có ph¸p quan träng ®ã ®Òu b¾t nguån tõ mét ®Æc ®iÓm gèc mµ mäi ngêi ®Òu biÕt lµ tõ tiÕng ViÖt kh«ng cã biÕn ho¸ h×nh th¸i” [4, tr. 45]. Nh vËy, khi nghiªn cøu vÒ tõ, c¸c t¸c gi¶ míi chØ chó ý ®Õn mét vµi ph¬ng diÖn cña tõ nh: kh¶ n¨ng t¸ch biÖt, vai trß cña tõ trong ho¹t ®éng ng«n ng÷, h×nh th¸i cña tõ mµ cha nãi ®îc c¸c ®Æc trng vÒ h×nh thøc, tÝnh hoµn chØnh vÒ ý nghÜa, chøc n¨ng cña tõ. Kh¾c phôc nh÷ng h¹n chÕ trªn, NguyÔn Kim Th¶n ®Þnh nghÜa: “Tõ lµ ®¬n vÞ c¬ b¶n cña ng«n ng÷, cã thÓ t¸ch ra c¸c ®¬n vÞ kh¸c cña lêi nãi ®Ó vËn dông mét c¸ch ®éc lËp vµ lµ mét khèi hoµn chØnh vÒ mÆt ng÷ ©m, ý nghÜa (tõ vùng hoÆc ng÷ ph¸p) vµ chøc n¨ng ng÷ ph¸p” [47, tr.64]. C¸c ®Þnh nghÜa trªn nh×n chung ®Òu xem xÐt tõ ë c¸c ph¬ng diÖn nh kh¶ n¨ng t¸ch biÖt, tÝnh hoµn chØnh, chøc n¨ng, h×nh thøc cña tõ. Tuy nhiªn vÉn cha cã ®Þnh nghÜa hoµn chØnh vÒ tõ. Theo chóng t«i, hiÖn nay trong tiÕng ViÖt, ®Þnh nghÜa vÒ tõ ® îc nhiÒu ngêi chÊp nhËn lµ ®Þnh nghÜa cña §ç ThÞ Kim Liªn : “ Tõ lµ mét ®¬n vÞ