Tài liệu Xu hướng canh tân ở một số nước đông nam á (từ nửa cuối thế kỷ xix đầu thế kỷ xx)

Trêng ®¹i häc vinh Khoa lÞch sö ---------- ----------- Xu híng canh t©n ë mét sè níc §«ng Nam ¸ (tõ nöa cuèi thÕ kû XIX ®Õn ®Çu thÕ kû XX) kho¸ luËn tèt nghiÖp ®¹i häc chuyªn ngµnh lÞch sö thÕ giíi Gi¸o viªn híng dÉn: ThS.GVC. Bïi V¨n Hµo Sinh viªn thùc hiÖn: Tr¬ng V¨n D¬ng Líp: 46B - lÞch sö Vinh, 5/2009 0 A. më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi Cuèi thÕ kû XIX ®Çu thÕ kû XX, trong khi c¸c níc t b¶n ¢u – Mü ®ang chuyÓn sang giai ®o¹n ®Õ quèc chñ nghÜa th× c¸c c¸c níc ph¬ng §«ng vÉn ®ang trong “®ªm trêng trung cæ”. Khi thÞ trêng cung cÊp nguyªn liÖu vµ tiªu thô hµng ho¸ ®ang trë thµnh mét trong nh÷ng nhu cÇu bøc thiÕt ®èi víi c¸c níc ®Õ quèc th× còng lµ lóc hÇu hÕt c¸c níc ph¬ng §«ng l©m vµo t×nh tr¹ng suy tµn, khñng ho¶ng. V× vËy, c¸c níc ®Õ quèc ®· ®ua nhau tiÕn hµnh x©m lîc c¸c níc ch©u ¸, ch©u Phi vµ Mü Latinh. Vµ §«ng Nam ¸ ®· trë thµnh mét trong nh÷ng “miÕng måi bÐo bë” cña hÇu hÕt c¸c níc ®Õ quèc. Qu¸ tr×nh x©m lîc cña thùc d©n ph¬ng T©y ®èi víi §«ng Nam ¸ b¾t ®Çu tõ ®Çu thÕ kû XVI, më ®Çu b»ng sù kiÖn Bå §µo Nha næ sóng x©m lîc Mal¾cca (1511) vµ c¬ b¶n hoµn thµnh vµo cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX. §øng tríc ho¹ x©m l¨ng cña thùc d©n ph¬ng T©y, c¸c quèc gia §«ng Nam ¸ ®· b»ng nhiÒu con ®êng kh¸c nhau ®øng lªn cøu níc, b¶o vÖ nÒn ®éc lËp d©n téc. Trong phong trµo chèng x©m lîc cuèi thÕ kû XIX, ë §«ng Nam ¸ ®· xuÊt hiÖn hai xu híng. Bªn c¹nh c¸c cuéc b¹o ®éng chèng x©m lîc cña §Ýpp«nªg«r«, phong trµo kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n Achª (ë In®«nexia); c¸c cuéc khëi nghÜa cña Tr¬ng §Þnh, NguyÔn Trung Trùc hay xu híng cøu níc theo con ®êng b¹o ®éng cña Phan Béi Ch©u, v.v… (ë ViÖt Nam); cuéc c¸ch m¹ng PhilÝppin (1896 – 1898); hay phong trµo kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n Lµo vµ C¨mpuchia th× phong trµo cøu níc, b¶o vÖ ®éc lËp d©n téc theo xu híng c¶i l¬ng còng diÔn ra m¹nh mÏ, réng kh¾p ë hÇu hÕt c¸c níc §«ng Nam ¸. Trong phong trµo theo cøu níc theo xu híng c¶i l¬ng, ë §«ng Nam ¸ còng xuÊt hiÖn nhiÒu xu híng kh¸c nhau, mét trong nh÷ng xu híng ph¸t triÓn kh¸ m¹nh mÏ lóc bÊy giê lµ chñ tr¬ng tiÕp thu v¨n minh ph¬ng T©y ®Ó lµm cho “quèc phó, binh cêng”, cã ®ñ kh¶ n¨ng “chèng l¹i sóng ®¹n vµ ®¹i b¸c cña ph¬ng T©y”. §i theo xu híng nµy, kh«ng thÓ kh«ng kÓ ®Õn c¸c cuéc c¶i c¸ch cña c¸c vua Xiªm trong nöa cuèi thÕ kû XIX ®Çu thÕ kû XX; chñ tr¬ng canh t©n ®Êt níc cña NguyÔn Trêng Té, NguyÔn Lé Tr¹ch, §Æng Huy Trø, Ph¹m Phó Thø, Bïi ViÖn, v.v… ë ViÖt Nam nöa cuèi thÕ kû XI X; ho¹t ®éng cña Hoxª Ridan vµ Liªn minh PhilÝppin; hay chñ nghÜa c¶i l¬ng ë In®«nªxia, Mianma. Kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c níc chñ tr¬ng canh t©n ®Òu thùc hiÖn ®îc, nhng Ýt nhiÒu nã còng ®· ®Ó l¹i nh÷ng dÊu Ên trong lÞch sö cña mçi quèc gia trong qu¸ tr×nh lùa chän con ®êng b¶o vÖ ®éc lËp chñ quyÒn ®Êt níc. 1 Tõ tríc ®Õn nay, viÖc ®¸nh gi¸ xu híng cøu níc theo con ®êng canh t©n ®Êt níc còng cã nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau. Cã quan ®iÓm cho r»ng ®ã lµ “con ®êng phi thùc tÕ”, nhng còng cã nhiÒu quan ®iÓm cho r»ng ®ã lµ t tëng “®i tríc thêi ®¹i, vît tríc hoµn c¶nh”. Cho nªn, ®i s©u t×m hiÓu xu híng canh t©n ë c¸c níc §«ng Nam ¸ cuèi thÕ kû XIX ®Çu thÕ kû XX sÏ gióp chóng ta cã c¸i nh×n tæng thÓ h¬n, cã c¸ch ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c h¬n vÒ nh÷ng u ®iÓm còng nh nh÷ng h¹n chÕ cña nã. NhÊt lµ trong giai ®o¹n hiÖn nay, khi héi nhËp quèc tÕ vµ khu vùc ®ang trë thµnh xu thÕ tÊt yÕu cña mäi quèc gia, khi ViÖt Nam ®ang thùc hiÖn ®êng lèi më cöa ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi, viÖc t×m hiÓu hoµn c¶nh lÞch sö, néi dung t tëng còng nh nguyªn nh©n thµnh c«ng ë níc nµy, thÊt b¹i ë níc kh¸c khi ®i theo xu híng canh t©n ®Êt níc trong giai ®o¹n cuèi thÕ kû XIX ®Çu thÕ kû XX sÏ cho phÐp chóng ta rót ra nh÷ng bµi häc bæ Ých. ChÝnh v× vËy, chóng t«i chän: “Xu híng canh t©n ë mét sè níc §«ng Nam ¸ (tõ nöa cuèi thÕ kû XIX ®Õn ®Çu thÕ kû XX)“ lµm ®Ò tµi Kho¸ luËn. 2. LÞch sö vÊn ®Ò Liªn quan ®Õn néi dung ®Ò tµi, ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ trong vµ ngoµi níc ®Ò cËp ®Õn. Tuy nhiªn, do cßn h¹n chÕ vÒ ngo¹i ng÷, chóng t«i cha cã ®iÒu kiÖn tiÕp xóc víi tÊt c¶ c¸c tµi liÖu níc ngoµi liªn quan ®Õn ®Ò tµi. Th«ng qua c¸c c«ng tr×nh cña c¸c t¸c gi¶ trong níc vµ c¸c c«ng tr×nh ®· ®îc dÞch thuËt, chóng t«i ®· cè g¾ng tËp hîp t liÖu ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò ®Ò tµi ®Æt ra. “LÞch sö c¸c quèc gia §«ng Nam ¸” cña D.G.E. Hall lµ mét trong nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu ®Ò cËp kh¸ toµn diÖn lÞch sö c¸c quèc gia §«ng Nam ¸ trong thêi kú cËn ®¹i. Trong c«ng tr×nh nµy t¸c gi¶ kh«ng nh÷ng ®Ò cËp kh¸ kü vÒ qu¸ tr×nh x©m nhËp, x©m lîc cña thùc d©n ph¬ng T©y ë §«ng Nam ¸ mµ cßn ®Ò cËp nhiÒu ®Õn phong trµo ®Êu tranh chèng lîc cña nh©n d©n c¸c níc §«ng Nam ¸ còng nh sù biÕn ®æi t×nh h×nh kinh tÕ x· héi cña §«ng Nam ¸ tríc sù t¸c ®éng cña chñ nghÜa thùc d©n. Xu híng c¸ch t©n ®Êt níc ë §«ng Nam ¸ còng ®· ®îc t¸c gi¶ ®Ò cËp ®Õn, nhng chñ yÕu lµ ë Xiªm. “LÞch sö §«ng Nam ¸” cña L¬ng Linh (chñ biªn) - §ç Thanh B×nh -TrÇn ThÞ Vinh lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu lÞch sö §«ng Nam ¸ xuyªn suèt tõ thêi xuÊt hiÖn nhµ níc cho ®Õn thêi kú hiÖn ®¹i. Trong c«ng tr×nh nµy, c¸c t¸c gi¶ còng ®· ®Ò cËp ®Õn c¸c xu híng tiªu biÓu trong phong trµo ®Êu tranh chèng x©m lîc, gi¶i phãng d©n téc cña nh©n d©n c¸c níc §«ng Nam ¸ trong giai ®o¹n cuèi thÕ kû XIX ®Çu thÕ kû XX. 2 Bµi viÕt: “Con ®êng cøu níc trong ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc ë mét sè níc ch©u ¸” trong “Cuéc ®Êu tranh chèng chÝnh s¸ch chia ®Ó trÞ cña thùc d©n ë §«ng D¬ng, M· Lai, Mianma” cña t¸c gi¶ §ç Thanh B×nh ®· x¸c ®Þnh c¸c con ®êng cøu níc, gi¶i phãng d©n téc kh¸c nhau ë mét sè níc ch©u ¸. Trong ®ã, t¸c gi¶ ®¸nh gi¸ cao xu híng canh t©n ®Êt níc ë c¸c níc, nhÊt lµ c¶i c¸ch cña c¸c vua Xiªm. “T tëng c¸ch t©n ®Êt níc díi triÒu NguyÔn” cña c¸c t¸c gi¶ §ç BangTrÇn B¹ch §»ng - §inh Xu©n L©m - Hoµng V¨n L©n - Lu Anh R« - NguyÔn Quang Trung TiÕn - NguyÔn Träng V¨n lµ c«ng tr×nh ®Ò cËp vµ ph©n tÝch kh¸ chi tiÕt hoµn c¶nh lÞch sö, néi dung t tëng còng nh nguyªn nh©n t tëng canh t©n ë ViÖt Nam kh«ng thùc hiÖn ®îc. Ngoµi ra, liªn quan ®Õn néi dung ®Ò tµi cßn cã mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu kh¸c ®Ò cËp ®Õn nh: “Lîc sö §«ng Nam ¸” cña Phan Ngäc Liªn (chñ biªn); “LÞch sö V¬ng quèc Th¸i Lan” cña Vò D¬ng Ninh; “LÞch sö Mianma” cña Vò Quang ThiÖn, v.v… ; vµ mét sè bµi viÕt ®¨ng trªn c¸c T¹p chÝ: Nghiªn cøu §«ng Nam ¸; Nghiªn cøu LÞch sö. Tõ t×nh h×nh nghiªn cøu trªn, chóng t«i cè g¾ng su tÇm, tËp hîp t liÖu ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò ®Ò tµi ®Æt ra. 3. Giíi h¹n ®Ò tµi - VÒ thêi gian : §Ò tµi chñ yÕu tËp trung t×m hiÓu xu híng canh t©n ®Êt níc ë §«ng Nam ¸ tõ nöa cuèi thÕ kû XIX ®Õn nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XX. - VÒ mÆt néi dung: §Ò tµi chñ yÕu ®i s©u t×m hiÓu xu híng canh t©n ë mét sè quèc gia tiªu biÓu nh Xiªm vµ ViÖt Nam. V× cha cã ®iÒu kiÖn t×m hiÓu cô thÓ, nªn xu híng canh t©n ë c¸c níc kh¸c nh PhilÝppin, In®«nªxia hay Mianma chóng t«i chØ ®Ò cËp mét c¸ch kh¸i qu¸t. 4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu §Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn béi dung ®Ò tµi, chóng t«i chñ yÕu sö dông 2 ph¬ng ph¸p: Ph¬ng ph¸p lÞch sö vµ ph¬ng ph¸p l«gic. Ngoµi ra, trong qu¸ tr×nh xö lý t liÖu, chóng t«i kÕt hîp víi mét sè ph¬ng ph¸p kh¸c nh: thèng kª, ®èi chiÕu so s¸nh. 5. Bè côc ®Ò tµi Ngoµi phÇn Më ®Çu, KÕt luËn vµ Tµi liÖu tham kh¶o, néi dung chÝnh cña kho¸ luËn gåm hai ch¬ng. Ch¬ng 1: Kh¸i qu¸t qu¸ tr×nh x©m lîc, cai trÞ vµ bãc lét cña thùc d©n ph¬ng T©y ë §«ng Nam ¸ 3 Ch¬ng 2: Xu híng canh t©n ë mét sè níc §«ng Nam ¸ (tõ nöa cuèi thÕ kû XIX ®Õn ®Çu thÕ kû XX). 4 Ch¬ng 1 Kh¸i qu¸t qu¸ tr×nh x©m lîc, cai trÞ vµ bãc lét cña thùc d©n ph¬ng T©y ë §«ng Nam ¸ 1.1. T×nh h×nh §«ng Nam ¸ tríc khi bÞ thùc d©n ph¬ng T©y x©m lîc Tõ rÊt sím, c d©n §«ng Nam ¸ ®· x©y dùng cho m×nh mét nÒn v¨n minh mang b¶n s¾c riªng. Còng nh c¸c nÒn v¨n minh ph¬ng §«ng kh¸c, c¬ tÇng cña v¨n minh §«ng Nam ¸ chÝnh lµ nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp trång lóa níc. Tuy nhiªn, v¨n minh §«ng Nam ¸ lµ: “Mét nÒn v¨n minh cã ®ñ s¾c th¸i ®ång b»ng, biÓn, nöa ®åi nói, nöa rõng víi ®ñ c¸c d¹ng kÕt cÊu ®an xen phøc t¹p... nhng mÉu sè chung lµ nÒn v¨n minh n«ng nghiÖp lóa níc, v¨n ho¸ xãm lµng” [ 12;23]. Xem xÐt tiÕn tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö cho chóng ta thÊy c¸c v¬ng quèc cæ §«ng Nam ¸ ra ®êi tõ sím, kho¶ng ®Çu c«ng nguyªn ®Õn thÕ kû X vµ ph¸t triÓn thÞnh ®¹t tõ thÕ kû X ®Õn thÕ kû XV, sau ®ã dÇn suy tho¸i vµ tr ît dµi trªn con ®êng khñng ho¶ng suy vong. MÆc dÇu qu¸ tr×nh suy tho¸i diÔn ra kh«ng ®ång nhÊt vÒ mÆt thêi gian nh C¨mpuchia b¾t ®Çu tõ thÕ kû XIII, Ch¨mpa tõ thÕ kû XV, §¹i ViÖt, MiÕn §iÖn b¾t ®Çu tõ thÕ kû XVI... trong khi ®ã v¬ng quèc Xiªm, Lan Xang l¹i ®ang ë thêi kú hng thÞnh, nhng nh×n chung ®Õn gi÷a thÕ kû XIX hÇu hÕt c¸c quèc gia §«ng Nam ¸ khñng ho¶ng trªn nhiÒu ph¬ng diÖn. VÒ t×nh h×nh kinh tÕ: Tríc khi bÞ thùc d©n ph¬ng T©y x©m lîc c¬ b¶n c¸c quèc gia §«ng Nam ¸ vÉn duy tr× nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp mang tÝnh tù nhiªn, tù cÊp, tù tóc. HÇu nh c d©n §«ng Nam ¸ víi kho¶ng 90% c d©n lao ®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. Víi c«ng cô s¶n xuÊt th« s¬ l¹c hËu dïng cuèc vµ dïng cµy cã sö dông søc kÐo ®éng vËt canh t¸c víi hai h×nh thøc phæ biÕn “du canh vµ ®Þnh canh” trªn c¸c miÒn ®Þa h×nh kh¸c nhau cña khu vùc. H×nh thøc ®Þnh canh ®Þnh c xuÊt hiÖn tõ sím ®èi víi c¸c d©n sinh sèng æ c¸c miÒn ch©u thæ c¸c con s«ng lín, trong ®ã lÊy kinh tÕ n«ng nghiÖp lóa níc lµm chñ ®¹o víi hai ho¹t ®éng c¬ b¶n lµ trÞ thuû vµ thuû lîi. §èi víi nh÷ng c d©n lÊy ®åi nói trung du lµm ®Þa bµn c tró sinh sèng th× h×nh thøc du canh du c g¾n liÒn víi kinh tÕ n¬ng rÉy vµ s¨n b¾n. Nh×n chung c d©n §«ng Nam ¸ cã ®êi sèng kinh tÕ thÊp kÐm, sinh sèng trªn c¸c miÒn ®Þa h×nh ®a d¹ng tõ l©u ®êi nhng cho ®Õn tríc khi thùc d©n ph¬ng T©y x©m lîc so víi c¸c trung t©m v¨n minh kh¸c th× §«ng Nam ¸ vÉn cßn n»m trong t×nh tr¹ng thÊp kÐm cña nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp ¸ §«ng. 5 VÒ chÕ ®é ruéng ®Êt, phæ biÕn ë ph¬ng §«ng nãi chung vµ §«ng Nam ¸ nãi riªng vÉn lµ chÕ ®é së h÷u tèi cao réng ®Êt cña vua chóa phong kiÕn vÒ danh nghÜa bëi sù ngù trÞ l©u dµi cña chÕ ®é “qu©n chñ chuyªn chÕ”. Ruéng ®Êt trong x· héi vÒ danh nghÜa thuéc vÒ nhµ vua, song trªn thùc tÕ ® îc chia lµm hai bé phËn: ruéng ®Êt c«ng vµ ruéng ®Êt t. Mét bé phËn ruéng ®Êt ®îc phong thëng ban cÊp cho c¸c v¬ng hÇu, quý téc, quan l¹i ®Þa chñ phong kiÕn ®Ó khai th¸c, sö dông vµ bãc lét n«ng d©n chñ yÕu b»ng h×nh thøc ph¸t canh thu t«. Mét bé phËn ruéng ®Êt c«ng lµng x· cßn l¹i vÉn chiÕm tØ lÖ ®¸ng kÓ trong c¬ cÊu ruéng ®Êt ®îc chia cho c¸c gia ®×nh canh t¸c vµ nép thuÕ cho Nhµ níc hoÆc ë díi d¹ng qu¶n lý cña lµng x· c«ng x· n«ng th«n. Trong x· héi t×nh tr¹ng bao chiÕm,kiªm tÝmh “chiÕm c«ng vi t ” vÒ ruéng ®Êt diÔn ra phæ biÕn theo xu híng th¾ng thÕ dÇn cña ruéng ®Êt së h÷u t nh©n cña ®Þa chñ phong kiÕn so víi ruéng c«ng lµng x·. Nh vËy chÕ ®é ruéng ®Êt ë §«ng Nam ¸ ë giai ®o¹n nµy chøng tá vÉn cßn duy tr×, tån t¹i nÒn kinh tÕ tiÓu n«ng víi h×nh thøc bãc lét siªu kinh tÕ, cã sù chi phèi s©u s¾c cña nhµ níc chuyªn chÕ. ë ph¬ng §«ng nãi chung vµ §«ng Nam ¸ nãi riªng suèt c¶ thêi kú dµi trung ®¹i cã sù ngù trÞ cña c«ng x· n«ng th«n díi d¹ng lµng, bu«n, sãc, b¶n, mêng... víi tÝnh chÊt ®ãng kÝn b¶o thñ cña nÒn kinh tÕ tù tóc tù cÊp, trong ®ã cã sù kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a kinh tÕ n«ng nghiÖp vµ thñ c«ng nghiÖp truyÒn thèng vµ hÇu nh biÖt lËp víi thÕ giíi bªn ngoµi. Sù tån t¹i l©u dµi dai d¼ng cña nã ®· c¶n trë rÊt lín qu¸ tr×nh giao l u trao ®æi hµng ho¸ gi÷a c¸c vïng miÒn vµ c¸c quèc gia trong khu vùc còng nh bªn ngoµi. MÆc dï bªn c¹nh ®ã mét sè khu vùc, vïng miÒn thuËn lîi mÇm mèng kinh tÕ hµng ho¸ s¶n xuÊt theo híng t b¶n chñ nghÜa ®· xuÊt hiÖn, ®ã lµ vïng ®ång b»ng ven biÓn, h¶i c¶ng lín tËp trung ®«ng d©n c vµ ho¹t ®éng trao ®æi hµng ho¸ víi ngêi Trung Quèc, Ên §é, sau ®ã lµ víi ph¬ng T©y diÔn ra m¹nh mÏ. Nhng kinh tÕ hµng ho¸ ë §«ng Nam ¸ kh«ng cã ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn m¹nh do sù tån t¹i cña quan hÖ s¶n xuÊt phong kiÕn, chÝnh s¸ch “bÕ quan to¶ c¶ng” vµ cña nÒn kinh tÕ tù cÊp, tù tóc chi phèi. Nh thÕ, sù tån t¹i cña nÒn kinh tÕ phong kiÕn khÐp kÝn kÕt hîp víi chÝnh s¸ch b¶o thñ cña giai cÊp thèng trÞ ®· k×m h·m sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ hµng ho¸, ®iÒu ®ã lµm cho t×nh h×nh kinh tÕ phong kiÕn vèn tr× trÖ l¹i cµng khñng ho¶ng trÇm träng h¬n. VÒ chÝnh trÞ -x· héi: Tríc khi ngêi ph¬ng T©y x©m lîc thèng trÞ lªn §«ng Nam ¸ th× c¸c quèc gia khu vùc nµy vÉn duy tr× tån t¹i chÕ ®é qu©n 6 chñ chuyªn chÕ trung ¬ng tËp quyÒn, song ë vµo giai ®o¹n khñng ho¶ng trÇm träng. C¸c cuéc khëi nghÜa cña n«ng d©n diÔn ra liªn tiÕp kh¾p n¬i chèng ®Þa chñ phong kiÕn giµnh ruéng ®Êt. M©u thuÉn c¬ b¶n trong x· héi gi÷a ®Þa chñ phong kiÕn víi n«ng d©n vèn ®îc x¸c lËp tõ tríc nay cµng trë nªn s©u s¾c h¬n vµ kh«ng thÓ ®iÒu hoµ. Ngay trong néi bé giai cÊp phong kiÕn thèng trÞ còng diÔn ra sù ph©n biÖt gay g¾t, t×nh tr¹ng tranh giµnh quyÒn lùc, ph©n tranh c¸t cø gi÷a c¸c tËp ®oµn phong kiÕn ë trung ¬ng, ®Þa ph¬ng diÔn ra phæ biÕn, tÝnh chuyªn chÕ cña nhµ níc trung ¬ng ngµy cµng suy gi¶m. KÕt côc cña diÔn biÕn x· héi nãi trªn cµng lµm cho §«ng Nam ¸ vèn suy tho¸i kinh tÕ l¹i khñng ho¶ng rèi ren chÝnh trÞ x· héi, ®ång thêi l·nh thæ quèc gia d©n téc bÞ ph©n t¸n ®· lµm gi¶m ®i søc ®Ò kh¸ng cña d©n téc tríc nguy c¬ x©m lîc tõ bªn ngoµi. VÒ v¨n ho¸: C¸c quèc gia §«ng Nam ¸ lµ vïng chÞu ¶nh hëng s©u s¾c cña v¨n ho¸ Ên §é vµ Trung Hoa, cã mét sè ngêi cßn gäi lµ vïng “Ên §é ho¸” hay vïng “Hoa ho¸”. V¨n minh Ên §é, Trung Hoa du nhËp vµo §«ng Nam ¸ tõ sím trªn nhiÒu ph¬ng diÖn cña ®êi sèng x· héi ®Æc biÖt lµ t tëng t«n gi¸o.V¨n minh bªn ngoµi vµo kÕt hîp víi nÒn v¨n ho¸ b¶n ®Þa ®ang “t¾m m×nh trong nÒn v¨n ho¸ d©n gian” ®· h×nh thµnh nªn b¶n s¾c v¨n ho¸ §«ng Nam ¸ thèng nhÊt trong ®a d¹ng vµ ®éc ®¸o mang ®Ëm yÕu tè t«n gi¸o. ë c¸c quèc gia Mianma, Xiªm, Lµo, C¨mpuchia chÞu sù chi phèi cña dßng PhËt gi¸o TiÓu Thõa cã nguån gèc tõ Ên §é vµ ®¹o PhËt ë c¸c níc nµy tùa nh quèc gi¸o. Trªn b¸n ®¶o M·lai vµ quÇn ®¶o In®«nªxia l¹i chÞu ¶nh h ëng s©u s¾c cña Håi gi¸o tõ Trung ¸ qua qua Ên §é trµn xuèng. Riªng ViÖt Nam võa chÞu ¶nh hëng cña PhËt gi¸o §¹i Thõa, l¹i võa chÞu t¸c ®éng s©u s¾c cña c¸c trêng ph¸i t tëng Trung Hoa trong ®ã tiªu biÓu nhÊt lµ Nho gi¸o Khæng - M¹nh. Nh vËy v¨n ho¸ §«ng Nam ¸ vÒ c¬ b¶n vÉn mang xu híng ®ãng kÝn híng néi thñ cùu vµ cha hÒ vît ra khái ph¹m trï cña v¨n ho¸ phong kiÕn. §iÒu nµy nã kh«ng cho phÐp sù du nhËp, n¶y në cña c¸c trµo l u t tëng tiÕn bé tõ bªn ngoµi vµo lµm biÕn ®æi x· héi theo híng ph¸t triÓn. Tãm l¹i, cho ®Õn tríc khi thùc d©n ph¬ng T©y x©m lîc, thèng trÞ th× §«ng Nam ¸ ®ang ë thêi kú khñng ho¶ng suy tµn. NÒn kinh tÕ l¹c hËu tr× trÖ cña quan hÖ s¶n xuÊt phong kiÕn kÕt hîp víi chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i b¶o thñ vµ nh÷ng m©u thuÉn x· héi næi lªn gay g¾t ®· lµm cho nhµ níc chuyªn chÕ kh«ng thÓ duy tr× ®îc trËt tù nh cò tríc sù ph¸t triÓn ®i lªn cña nh©n lo¹i. Bªn c¹nh ®ã nÒn v¨n ho¸ phong kiÕn thñ cùu ®· k×m h·m sù giao lu, 7 n¶y në nh÷ng t tëng tiÕn bé trong lßng x· héi cµng lµm cho bøc tranh kinh tÕ - chÝnh trÞ - v¨n ho¸ x· héi §«ng Nam ¸ ®Õn gi÷a thÕ kû XIX trë nªn ¶m ®¹m. Trong bèi c¶nh ®ã ®Õn thêi kú nµy c¸c níc ¢u Mü ®· hoµn thµnh xong c¸ch m¹ng t s¶n, nhu cÇu trong níc kh«ng thÓ ®¸p øng ®îc sù ®ßi hái cña nÒn s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa buéc hä ph¶i ®i t×m, më réng chinh phôc ra nh÷ng vïng ®Êt míi ë ch©u ¸, Phi, Mü Latinh. ChÝnh v× lÏ ®ã qu¸ tr×nh x©m nhËp, x©m lîc cña thùc d©n ph¬ng T©y vµo §«ng Nam ¸ còng lµ tÊt yÕu cña lÞch sö. 1.2. Kh¸i qu¸t qu¸ tr×nh x©m nhËp, x©m lîc cña thùc d©n ph¬ng T©y ë §«ng Nam ¸ Ngêi ph¬ng T©y ®Çu tiªn cã mÆt ë §«ng Nam ¸ lµ ai? XuÊt hiÖn thêi gian nµo? - §ã lµ nh÷ng c©u hái cha cã lêi gi¶i ®¸p chÝnh x¸c. HiÖn nay, theo mét sè tµi liÖu cßn lu gi÷ ®îc th× c¸c nhµ nghiªn cøu ®· x¸c ®Þnh, ngêi ch©u ¢u ®Çu tiªn cã mÆt ë §«ng Nam ¸ lµ Mac«p«l«. Vµo n¨m 1275, khi cßn lµm quan cho nhµ Nguyªn, «ng ®· cã chuyÕn ®i qua c¸c níc cña §«ng Nam ¸ lôc ®Þa nh MiÕn §iÖn, Lµo, §¹i ViÖt, Ch¨mpa... TiÕp víi môc ®Ých truyÒn ®¹o C¬ §èc vµo §«ng Nam ¸, cã mét linh môc thuéc dßng Phrancis tªn lµ Gi«nm«tª Corvin« cã mÆt t¹i B¾c Kinh ( Trung Quèc), sau ®ã ®Æt ch©n lªn hßn ®¶o In®«nªxia vµo n¨m 1294. §©y lµ sù kiÖn më ®»u cho qu¸ tr×nh truyÒn b¸ C¬ §èc gi¸o vµo §«ng Nam ¸. Sau ®ã ngêi ta cßn biÕt ®Õn mét ngêi ch©u ¢u kh¸c lµ Phrancirs ¤d«ric, tõ 1316 - 1336 «ng ®· ®Õn §«ng Nam ¸ vµ th«ng tin nµy ®îc kh¼ng ®Þnh trong cuèn s¸ch “M« t¶ vÒ ph¬ng §«ng ” do chÝnh «ng viÕt. TiÕp ®Õn, vµo n¨m 1330 cã hai linh môc ch©u ¢u kh¸c tªn lµ Gordarnus vµ G«mmari Goldi ®Æt ch©n lªn §«ng Nam ¸ , hä lµ t¸c gi¶ cña t¸c phÈm “ Nh÷ng kú quan ph¬ng §«ng ” trong ®ã cã nh¾c tíi mét sè ®Þa danh ë §«ng Nam ¸. Theo sau qu¸ tr×nh truyÒn gi¸o vµo §«ng Nam ¸, c¸c th¬ng nh©n ch©u ¢u lÇn lît vît biÓn sang khu vùc nµy vµo c¸c thÕ kû XIV, XV, XVI. §Ó trao ®æi bu«n b¸n vµ ®i ®Çu lµ ngêi Bå §µo Nha, T©y Ban Nha. §Õn ®Çu thÕ kû XVI, vµo n¨m 1511 th¬ng nh©n Bå §µo Nha ®· lËp th¬ng ®iÕm ®Çu tiªn ë §«ng Nam ¸ trªn ®¶o Mal¾cca vµ tõ ®©y ngêi ch©u ¢u kh«ng ngõng më réng ¶nh hëng ra c¸c vïng kh¸c c¶ vÒ th¬ng m¹i lÉn vò lùc x©m lîc. §Õn cuèi thÕ kû XVI trung t©m kinh tÕ ch©u ¢u chuyÓn dÇn tõ biÓn §Þa Trung H¶i lªn ven bê B¾c H¶i nªn Bå §µo Nha, T©y Ban Nha dÇn suy yÕu, trong khi u thÕ thuéc vÒ nh÷ng tªn thùc d©n nh Hµ Lan, Anh, do c¸c n8 íc nµy sím hoµn thµnh c¸ch m¹ng t s¶n trong níc nªn kinh tÕ t b¶n ph¸t triÓn rÊt m¹nh. Hai níc nµy ®· thµnh lËp “C«ng ty §«ng Ên” cña m×nh ®Ó c¹nh tranh víi ngêi Bå §µo Nha vµ c¹nh tranh quyÕt liÖt víi nhau ë §«ng Nam ¸. Víi thÕ m¹nh cña m×nh ngêi Hµ Lan ®· ®¸nh bËt Bå §µo Nha ra khái Mal¾cca vµ x©m lîc In®«nªxia. Sau ®ã Anh næi lªn chiÕm Mal¾cca cña Hµ Lan vµ tiÕn hµnh chinh phôc c¸c tiÓu quèc cña b¸n ®¶o M·lai, råi biÕn Mianma thµnh thuéc ®Þa cña m×nh. TiÕp sau Anh lµ thùc d©n Ph¸p tiÕn vµo x©m lîc ViÖt Nam, Lµo, C¨mpuchia vµ c¹nh tranh víi Anh. §Õn ®Çu thÕ kû XIX, Mü nh¶y vµo g¹t bá ¶nh hëng cña T©y Ban Nha ë PhilÝppin vµ th«n tÝnh níc nµy. Nh vËy, ®Õn ®Çu thÕ kû XX lÇn lît c¸c quèc gia §«ng Nam ¸ ®Òu n»m díi ¸ch thèng trÞ cña thùc d©n ph¬ng T©y. Dän ®êng cho qu¸ tr×nh th«n tÝnh §«ng Nam ¸ cña ngêi ph¬ng T©y, ®Çu tiªn b»ng con ®êng truyÒn gi¸o, sau ®ã lµ l¸i bu«n vµ ®¹i b¸c tµu chiÕn. Thùc d©n ®· sö dông mäi thñ ®o¹n kÓ c¶ nh÷ng biÖn ph¸p hÌn h¹ nhÊt ®Ó x©m lîc vïng ®Êt nµy vµ c¹nh tranh quyÕt liÖt víi nhau biÕn c¸c quèc gia trong khu vùc nµy thµnh thuéc ®Þa ®éc chiÕm cña chóng. VÒ qu¸ tr×nh x©m lîc cña thùc d©n ph¬ng T©y ë c¸c níc §«ng Nam ¸, cã thÓ tãm lîc mét sè nÐt chÝnh sau: - Qu¸ tr×nh x©m lîc b¸n ®¶o M·lai : §Õn ®Çu thÕ kû XVI Mal¾cca trë thµnh mét trung t©m quan träng tªn b¸n ®¶o M·lai. ChÝnh ®iÒu nµy ®· thu hót nhiÒu níc thùc d©n ph¬ng T©y ®Õn khu vùc nµy tranh giµnh ¶nh hëng. N¨m 1511, Bå §µo Nha ®· dïng 19 chiÕn thuyÒn, 1400 lÝnh tiÕn c«ng ®¸nh chiÕm vïng nµy. Nh©n d©n M·lai díi sù l·nh ®¹o cña thñ lÜnh Mamua ®· kh¸ng cù quyÕt liÖt, song do chªnh lÖch vÒ lùc lîng, vò khÝ, chiÕn thuËt nªn Bå §µo Nha chiÕm Mal¾cca vµ biÕn n¬i nµy thµnh c¨n cø quan träng cña hä ®Ó më réng ¶nh hëng ra vïng l©n cËn. §©y còng lµ sù kiÖn lµm mèc më ®Çu cho qu¸ tr×nh x©m lîc cña thùc d©n ph¬ng T©y vµo §«ng Nam ¸. Tõ nöa cuèi thÕ kû XVI, Trung t©m kinh tÕ T©y ¢u chuyÓn tõ biÓn §Þa Trung H¶i lªn bê B¾c H¶i nªn Bå §µo Nha suy yÕu dÇn trong khi ®ã Hµ Lan, Anh m¹nh lªn do ®ã ®· diÔn ra cuéc tranh chÊp thuéc ®Þa quyÕt liÖt gi÷a Hµ Lan vµ Bå §µo Nha ë nhiÒu n¬i trong ®ã cã §«ng Nam ¸. Do cã u thÕ nªn ®Õn cuèi thÕ kû XVI ®Çu thÕ kû XVII Hµ Lan ®· giµnh ® îc ¶nh hëng ë Mal¾cca vµ còng tõ ®©y kh«ng ngõng më réng x©m lîc ra c¸c vïng xung quanh. 9 Còng trong kho¶ng thêi gian nµy thùc d©n Anh m¹nh lªn vµ t×m ¶nh hëng cña m×nh ë §«ng Nam ¸. Do Hµ Lan cßn rÊt m¹nh nªn Anh cha thÓ c¹nh tranh ®îc víi Hµ lan do ®ã hä ®· chiÕm mét khu vùc kh¸c ®ã lµ Kª®¾c trªn b¸n ®¶o M·lai vµ tõ ®©y kh«ng ngõng t×m mäi c¸ch më réng ¶nh h ëng cña m×nh ë §«ng Nam ¸ . §Õn sau khi c¸ch m¹ng t s¶n th¾ng lîi, kinh tÕ t b¶n chñ nghÜa Anh ph¸t triÓn cùc m¹nh nªn tõ ®©y hä giµnh ® îc u thÕ trong c¸c cuéc tranh chÊp víi c¸c níc thùc d©n kh¸c. N¨m 1795, Anh ®· g¹t bá ¶nh hëng cña Hµ Lan ë Mal¾cca. §Õn n¨m 1815 t¹i héi nghÞ Viªn (¸o), Anh tho¶ thuËn tr¶ l¹i Mal¾cca cho Hµ Lan nhng hä l¹i lËp tøc chiÕm Xinggapo. Víi mäi thñ ®o¹n Anh ®· chiÕm ®îc vïng nµy vµo n¨m 1824. TiÕp ®ã vµo thñ ®o¹n mua chuéc, dô dç céng vò lùc ngêi Anh ®· chinh phôc ®îc c¸c tiÓu quèc kh¸c ë M·lai nh Sªlang«, Pªlay, Ugi«ng , P«lÝt, Kªlantan ... cho ®Õn 1909 thùc d©n Anh hoµn thµnh viÖc x©m lîc b¸n ®¶o M·lai . - Qu¸ tr×nh x©m lîc PhilÝpin: Ngµy 16/3/152 ®oµn th¸m hiÓm ngêi T©y Ban Nha ®Çu tiªn ®Æt ch©n lªn philÝppin. §Õn th¸ng 2/1521, chÝnh quyÒn T©y Ban Nha ph¸i mét ®¹o qu©n gåm 5 tµu chiÕn cïng 370 binh lÝnh tõ Mªhic« vît biÓn Th¸i B×nh D¬ng ®Õn x©m lîc quÇn ®¶o nµy, nhng bÞ c d©n b¶n ®Þa kh¸ng cù quyÕt liÖt nªn ©m mu x©m lîc PhilÝppin cña T©y Ban Nha lÇn ®Çu thÊt b¹i. Còng chÝnh lÇn tiÕn qu©n nµy ngêi T©y Ban Nha lÊy tªn cña th¸i tö PhilÝp - con trai vua T©y Ban Nha ®Ó ®¹t tªn cho quÇn ®¶o nµy. §Õn n¨m 1564, T©y Ban Nha l¹i ph¸i mét ®éi qu©n ®«ng hä ®îc tæ chøc chÆt chÏ trang bÞ vò khÝ thiÖn chiÕn tÊn c«ng vµo Philippin lÇn thø hai. Do u thÕ vÒ lùc lîng, vò khÝ, tæ chøc nªn ®Õn n¨m 1565 hä chiÕm ®îc ®¶o Xªbu cña PhilÝppin, tiÕp ®ã n¨m 1571 T©y Ban Nha lµm chñ trung t©m Manila. §Õn n¨m 1572 thuéc d©n T©y Ban Nha c¬ b¶n lµm chñ ® îc quÇn ®¶o nµy vµ tõ ®©y còng ®¸nh dÊu sù hoµn thµnh qu¸ tr×nh x©m l îc Philippin cña ngêi T©y Ban Nha. - Qu¸ tr×nh x©m lîc In®«nªxia: Bå §µo Nha lµ níc cã mÆt ®Çu tiªn ë In®«nªxia. N¨m 1511, sau khi chiÕm ®îc MaL¾cca ngêi bå ®· sang x©m lîc ®¶o Anbon. §Õn n¨m 1592 hä l¹i tiÕp tôc chiÕm ph¸o ®µi Tecn¸t - mét vÞ trÝ chiÕn lîc quan träng ë khu vùc nµy, ®ång thêi còng tõ ®ã th¬ng nh©n Bå §µo Nha kh«ng ngõng më réng bu«n b¸n vµ ®éc quyÒn lµm chñ khu vùc nµy. T©y Ban Nha vµ Bå §µo Nha lµ hai tªn ®i ®Çu vµo x©m lîc nh÷ng vÞ trÝ quan träng ë In®«nªxia còng nh §«ng Nam ¸ nªn ®· diÔn ra cuéc tranh 10 chÊp gay g¾t gi÷a hai níc nµy. §Ó gi¶i quyÕt m©u thuÉn hai bªn T©y-Bå ®i ®Õn tho¶ thuËn: Bå §µo Nha båi thêng cho T©y Ban Nha mét sè tiÒn vµ vµng, ®æi l¹i T©y Ban Nha giao toµn bé quyÒn ¶nh hëng cho ngêi Bå ë khu vùc nµy. TiÕp sau Bå §µo Nha lµ thùc d©n Hµ Lan nh¶y vµo tranh giµnh ¶nh hëng ë In®«nªxia. Sau khi c«ng ty §«ng Ên Hµ Lan ra ®êi, chÝnh phñ níc nµy ®· lËp nhiÒu c«ng ty kh¸c, trong ®ã cã c«ng ty viÔn ph¬ng Giava cïng lµm ¨n bu«n b¸n ë In®«nªxia . Tuy nhiªn ®Õn n¨m 1602, c«ng ty §«ng Ên Hµ Lan míi chÝnh thøc ra ®êi (viÕt t¾t V.O.C) vµ n¾m vai trß chñ ®¹o trong viÖc bu«n b¸n, x©m lîc quÇn ®¶o In®«nªxia. BiÓu hiÖn ®Çu tiªn lµ c«ng ty nµy g¹t bá ¶nh hëng cña Bå ë Anbon, sau ®ã hä sö dông nhiÒu biÖn ph¸p kÓ c¶ nh÷ng thñ ®o¹n bØ æi nhÊt ®Ó chiÕm Giacacta, ®ång thêi ®æi tªn trung t©m thµnh thÞ nµy thµnh Batavia vµo n¨m 1619. Sau khi chiÕm ®îc Giacacta, Hµ Lan híng môc tiªu sang x©m lîc tiÓu quèc Bantan vµ Mataram. Trong thêi kú nµy ë Mataram diÔn ra mét cuéc khëi nghÜa do Gi«Gi« l·nh ®¹o vµ ngêi Hµ Lan muèn lîi dông cuéc khëi nghÜa nµy song kÕ ho¹ch bÊt thµnh nªn hä quay sang ñng hé chÝnh quyÒn phong kiÕn ®µn ¸p khëi nghÜa. Kh«ng lîi dông ®îc khëi nghÜa Hµ Lan l¹i t×m c¸ch khoÐt s©u m©u thuÉn gi÷a Bantan vµ Mataram, tõng bíc lµm cho c¶ hai tiÓu quèc nµy khñng ho¶ng, suy yÕu cuèi cïng ph¶i thÇn phôc Hµ Lan. TiÕp ®ã thùc d©n Hµ Lan tiÕn hµnh chinh phôc c¸c ®¶o kh¸c vµ vÒ c¬ b¶n ®· hoµn thµnh x©m lîc quÇn ®¶o In®«nªxia vµo cuèi thÕ kû XIX. Cïng víi qu¸ tr×nh chinh phôc cña Hµ Lan, tõ 1814-1815 thùc d©n Anh còng ®a qu©n sang chiÕm ®îc mét sè ®¶o ë In®«nªxia vµ tõng bíc më réng ¶nh hëng trªn quÇn ®¶o nµy. - Qu¸ tr×nh ®éc chiÕm Mianma cña thùc d©n Anh: Theo tµi liÖu cña c¸c nhµ nghiªn cøu th× Mianma lµ níc cã quan hÖ lµm ¨n bu«n b¸n víi ph¬ng T©y sím nhÊt ë §«ng Nam ¸. Tõ thÕ kû XV, c¸c th¬ng nh©n ngêi ý, Nga ®· xuÊt hiÖn ë ®©y, sang thÕ kû XVI cã thªm th¬ng nh©n Anh ®Õn ®©y bu«n b¸n, nhng níc ®i ®Çu x©m lîc Mianma lµ thùc d©n Bå §µo Nha. N¨m 1553, ngêi Bå sö dông ®éi qu©n ®¸nh thuª ®Ó chinh phôc vïng ®ång b»ng ven biÓn cña ngêi MiÕn. Tuy nhiªn trong qu¸ tr×nh chinh phôc MiÕn §iÖn l¹i chñ yÕu diÔn ra tranh chÊp gi÷a thùc d©n Anh víi Ph¸p. Víi ngêi Anh, MiÕn §iÖn ë vÞ trÝ chiÕn lîc hÕt søc quan träng. NÕu chinh phôc ®îc h¹ MiÕn th× lµm chñ ®îc vÞnh Bengan, cßn chinh phôc ®îc Thîng MiÕn sÏ lµm chñ ®îc kho b¸u næi vµ quan träng h¬n lµ ®éc chiÕm ®îc con ®êng 11 vµo T©y Nam Trung Quèc. Víi tÝnh to¸n trªn ngêi Anh ®· huy ®éng lùc lîng lín ®Ó x©m lîc quèc gia nµy song gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n hä ®· ph¶i tiÕn hµnh 3 cuéc chiÕn tranh 61 n¨m míi chinh phôc ®îc vïng ®Êt nµy. Cuéc chiÕn tranh lÇn thø nhÊt (tõ n¨m 1824 ®Õn n¨m 1826): Nguyªn nh©n trùc tiÕp lµ do xÈy ra sù sung ®ét gi÷a lÝnh biªn phßng Anh ë Ên §é víi lÝnh Mianma. LÊy lý do nµy, th¸ng 3/1824 Anh tuyªn chiÕn víi Mianma b»ng mét cuéc tÊn c«ng qu©n sù quy m« lín ë vïng H¹ MiÕn vµ nhanh chãng lµm chñ ®îc vïng nµy. Qu©n ®éi Mianma mÆc dï chiÕn ®Êu dòng c¶m song do chªnh lÖch lùc lîng, vò khÝ trang bÞ, ®Æc biÖt sau khi vÞ tíng tµi ngêi MiÕn lµ Bun®ala tö trËn th× u thÕ th¾ng lîi thuéc vÒ Anh. §Õn n¨m 1826, Mianma buéc chÊp nhËn ký hiÖp íc Iandab« víi Anh víi ®iÒu kho¶n sau: Mianma c¾t cho Anh 2 tØnh giµu cã lµ Aracan vµ Tªn¸t xªrim; ®ång thêi vua MiÕn ph¶i båi thêng cho Anh 1 triÖu b¶ng chiÕn phÝ. Nh thÕ víi cuéc chiÕn nµy mÆc dï Anh dµnh th¾ng lîi song hä còng ph¶i tr¶ gi¸ rÊt ®¾t víi 15 000 quu©n lÝnh bá m¹ng vµ mét khèi lîng vËt chÊt khæng lå cho cuéc chiÕn . Cuéc chiÕn tranh lÇn thø hai (tõ 1852 ®Õn n¨m 1853): Nguyªn cí cña cuéc chiÕn tranh nµy do thèng ®èc tØnh Pªgu ngêi MiÕn ®· ph¹t hai thuyÒn trëng cña tµu Anh 1000 Rupi vÒ téi x©m ph¹m l·nh thæ. ViÖn vµo cí ®ã thùc d©n Anh ®ßi vua MiÕn ph¶i båi thêng 1 triÖu Rupi cho Anh vµ ph¶i c¸ch chøc vÞ tØnh trëng tØnh Pªgu. Tuy nhiªn nh÷ng yªu cÇu ngang ngîc cña Anh ®· bÞ vua MiÕn cù tuyÖt, ngay lËp tøc ngµy 3-4-1852 thùc d©n Anh ph¸t ®éng chiÕn tranh më réng x©m lîc MiÕn §iÖn lÇn hai. Qu©n ®éi MiÕn ®· chiÕn ®Êu rÊt anh dòng song do lùc lîng cña thùc d©n Anh qu¸ hïng hËu nªn hä ®· nhanh chãng chiÕm ®îc R¨nggun, Mataban vµ c¸c vïng cßn l¹i ë H¹ MiÕn. §Õn n¨m 1862, toµn bé nh÷ng vïng Anh chiÕm ®îc ë H¹ MiÕn trë thµnh xø “MiÕn §iÖn thuéc Anh”. Cuéc chiÕn tranh lÇn thø ba diÔn ra n¨m1885. Sau khi lµm chñ H¹ MiÕn thùc d©n Anh l¹i chuyÓn môc tiªu lªn Thîng MiÕn. §Õn n¨m 1867, Anh Ðp vua MiÕn ký hiÖp íc bÊt b×nh ®¼ng, trong ®ã cho phÐp ngêi Anh tù do bu«n b¸n ë khu vùc Thîng MiÕn. Do vïng Thîng MiÕn cã vÞ trÝ chiÕn lîc quan träng, giµu tµi nguyªn nªn ë ®©y diÔn ra cuéc tranh chÊp quyÕt liÖt gi÷a c¸c níc t b¶n nh Ph¸p, §øc, ý, Mü... Tuy nhiªn lo sî nhÊt lµ sù léng hµnh cña Anh nªn vua MiÕn chñ tr¬ng dùa vµo Ph¸p ®Ó ®îc “che chë”. N¨m 1885, mét hiÖp íc gi÷a Mianma víi Ph¸p ®îc tho¶ thuËn, trong ®ã ghi râ: Vua MiÕn nhêng cho Ph¸p nhiÒu u ®·i vÒ trao ®æi bu«n b¸n ë khu vùc nµy; 12 ®æi l¹i thùc d©n Ph¸p c«ng nhËn Mianma lµ níc trung lËp n»m díi sù b¶o hé cña Ph¸p. ChÝnh gi÷a Mianma víi Ph¸p ®· lµm thùc d©n Anh lo sî mÊt vïng ®Êt bÐo bë ë Thîng MiÕn nªn hä ®· tæ chøc hµnh ®éng tríc. Duyªn cí cña cuéc chiÕn lÇn nµy lµ vô triÒu ®×nh MiÕn ph¹t c«ng ty Bom Bay cña Anh 146.666 b¶ng do khai th¸c sè lîng gç tÕch qu¸ quy ®Þnh vµ kh«ng tr¶ l¬ng cho c«ng nh©n ngêi MiÕn. Vµo ngµy 30-10-1885, sø thÇn Anh chuyÓn tèi hËu th yªu cÇu vua MiÕn xem xÐt l¹i vô gç tÕch song bÞ khíc tõ, lÊy cí ®ã ngµy 14-111885 Anh huy ®éng lùc lîng hïng hËu tÊn c«ng lªn Thîng MiÕn. Do lùc lîng chªnh lÖch nªn vua MiÕn nhanh chãng ®Çu hµng vµ bÞ b¾t ®µy sang Cancutta (Ên §é). Ngµy 1-1-1886, Phã v¬ng Anh ë Ên §é tuyªn bè s¸t nhËp Mianma vµo Ên §é vµ tõ ®©y níc nµy thµnh mét tØnh cña Ên §é thuéc anh. Nh thÕ, tr¶i qua 61 n¨m b»ng ba cuéc chiÕn tranh víi nh÷ng nguyªn cí kh¸c nhau n»m trong ©m mu cña kÎ x©m lîc, thùc d©n Anh ®· hoµn thµnh ®éc chiÕm Mianma vµ biÕn níc nµy thµnh thuéc ®Þa cña m×nh ®Ó khai th¸c bãc lét. - Qu¸ tr×nh x©m lîc ViÖt Nam, Lµo, C¨mpuchia cña thùc d©n Ph¸p + §èi víi ViÖt Nam: §Ó dän ®êng cho qu¸ tr×nh th«n tÝnh §¹i Nam, ngay tõ c¸c thÕ kû XVI, XVII, XVIII c¸c gi¸o sÜ ph¬ng T©y trong ®ã s«i næi nhÊt lµ gi¸o sÜ ngêi Ph¸p ®· ®Õn ®©y truyÒn ®¹o. Ngoµi viÖc truyÒn ®¹o vµ bu«n b¸n th¬ng m¹i th× gi¸o sÜ vµ l¸i bu«n ®· bÝ mËt th¨m dß t×nh h×nh ®Ó x©m lîc níc ta trªn quy m« lín. §Õn gi÷a thÕ kû XIX, khi triÒu ®×nh nhµ NguyÔn ®ang l©m vµo khñng ho¶ng s©u s¾c th× thùc d©n Ph¸p ®· næ sóng x©m lîc níc ta vµo ngµy 1-1-1859 t¹i b¸n ®¶o S¬n Trµ- §µ N½ng.ThÊt b¹i ë §µ N½ng, Ph¸p kÐo lùc l îng vµo ®¸nh chiÕm Gia §Þnh vµ sau mét thêi gian giµnh ®îc th¾ng lîi. Trong khi tinh thÇn chèng Ph¸p cña nh©n d©n Nam Kú ®ang d©ng cao th× triÒu ®×nh phong kiÕn l¹i sî h·i vµ ký ®iÒu íc Nh©m TuÊt (5-6-1862) víi Ph¸p. Néi dung cña HiÖp íc Nh©m TuÊt lµ: TriÒu ®×nh nhµ NguyÔn ph¶i c¾t ba tØnh miÒn §«ng Nam Kú (Gia §Þnh, §Þnh Têng, B×nh Hoµ) cho Ph¸p; më cöa biÓn Ba L¹t, §µ N½ng, Qu¶ng Yªn cho th¬ng nh©n Ph¸p tù do bu«n b¸n; triÒu ®×nh nép tiÒn båi thêng chiÕn phÝ 280 v¹n l¹ng b¹c. Sau khi chiÕm ®îc ba tØnh miÒn §«ng, lîi dông sù nhu nhîc cña triÒu ®×nh HuÕ thùc d©n Ph¸p ®· lÊn tíi chiÕm nèt ba tØnh miÒn T©y Nam Kú. §Õn th¸ng 6-1867, “Nam Kú lôc tØnh” ®· r¬i vµo tay thùc d©n Ph¸p, tõ ®©y chóng nhanh chãng cñng 13 cè lùc lîng, lËp bé m¸y cai trÞ ®Ó lµm bµn ®¹p x©m lîc toµn bé l·nh thæ níc ta. Cuèi n¨m 1873 ®Çu n¨m 1874, thùc d©n Ph¸p kÐo qu©n ra x©m lîc B¾c Kú lÇn thø nhÊt nhng bÞ nh©n d©n B¾c Kú kh¸ng cù quyÕt liÖt lµm cho chóng tæn thÊt nÆng nÒ, tiªu biÓu lµ trËn CÇu GiÊy (4-12-1874). Trong khi thùc d©n Ph¸p thiÖt h¹i ®ang lóng tóng th× triÒu ®×nh HuÕ l¹i nhu nh îc, lo sî nªn ®· ký víi chóng ®iÒu íc Gi¸p TuÊt (13-3-1874). §iÒu íc Gi¸p TuÊt ®· c«ng nhËn chñ quyÒn cña Ph¸p ë s¸u tØnh Nam Kú, c«ng nhËn quyÒn ®i l¹i, bu«n b¸n, kiÓm so¸t vµ ®iÒu tra t×nh h×nh cña Ph¸p ë ViÖt Nam. Nh÷ng ®iÒu kho¶n nµy thùc sù lµ mét th¾ng lîi quan träng cña thùc d©n Ph¸p, t¹o ®iÒu kiÖn cho chóng dÇn th©u tãm l·nh thæ níc ta. §Õn n¨m 1882, thùc d©n Ph¸p l¹i kÐo qu©n ra ®¸nh B¾c Kú lÇn 2, còng nh lÇn tríc chóng vÊp ph¶i sù kh¸ng cù m¹nh mÏ cña nh©n d©n vµ bÞ thÊt b¹i liªn tiÕp t¹i trËn CÇu GiÊy lÇn thø hai (19-5-1883). L¹i thªm mét lÇn n÷a triÒu ®×nh HuÕ hÕt søc lo sî vµ ®· cö NguyÔn V¨n Têng ®i ký víi cao uû Ph¸p lµ H¸c m¨ng (Harmand) gäi lµ “HiÖp íc H¸c m¨ng” (25-7-1883). Víi hiÖp íc nµy triÒu ®×nh HuÕ ®· chÝnh thøc thõa nhËn quyÒn b¶o hé cña thùc d©n Ph¸p trªn toµn bé l·nh thæ quèc gia, mäi c«ng viÖc chÝnh trÞ kinh tÕ, ngo¹i giao cña ViÖt Nam ®Òu do Ph¸p n¾m gi÷. TiÕp ®ã ngµy 6-6-1884 thùc d©n Ph¸p ký víi triÒu ®×nh hiÖp íc Pat¬nèt (Pate note) kh¼ng ®Þnh l¹i mét lÇn n÷a sù cai trÞ cña ngêi Ph¸p trªn l·nh thæ ViÖt Nam. Nh thÕ, víi hiÖp íc H¸c m¨ng (1883) vµ Pat¬nèt (1984) kh¼ng ®Þnh sù hoµn thµnh qu¸ tr×nh x©m lîc ViÖt Nam cña thùc d©n Ph¸p. + §èi víi C¨mpuchia: Sau mét giai ®o¹n ph¸t triÓn thÞnh ®¹t d íi thêi ¡ngco (thÕ kû IX-XV), tõ thÕ kû XVI trë ®i C¨mpuchia dÇn suy tho¸i. ë ®©y chÕ ®é phong kiÕn vÉn tån t¹i song tÝnh chuyªn chÕ kh«ng cao. Trªn danh nghÜa quyÒn lùc tèi cao vÉn thuéc vÒ nhµ vua song trªn thùc tÕ ph©n thµnh ba nh¸nh víi ba V¬ng phñ (V¬ng phñ cña Phã v¬ng qu¶n lý 7 tØnh; V¬ng phñ Th¸i tö qu¶n lý 5 tØnh; V¬ng phñ cña Hoµng hËu qu¶n lý 3 tØnh) §Õn thÕ kû XVII, ngêi Ph¸p ®· b¾t ®Çu cã mÆt ë v¬ng quèc nµy, mÆc dï tríc ®ã ngêi Bå §µo Nha, T©y Ban Nha, sau ®ã lµ Hµ Lan ®· th©m nhËp vµo C¨mpuchia nhng cha cã kÕt qu¶, song ®Õn ngêi Ph¸p th× viÖc truyÒn ®¹o, bu«n b¸n dän ®êng cho qu¸ tr×nh x©m lîc ®· thµnh c«ng. Sau khi chiÕm ®îc ba tØnh miÒn §«ng vµ tiÕp tôc më réng ®¸nh chiÕm ba tØnh miÒn T©y Nam Kú (ViÖt Nam) th× thùc d©n Ph¸p ®· ®a qu©n ngîc dßng s«ng Mª K«ng tiÕn vµo Tudon cña C¨mpuchia. MÆc dï C¨mpuchia lóc ®ã ®ang chÞu 14 ¶nh hëng cña Xiªm vµ triÒu ®×nh Xiªm t×m c¸ch ng¨n c¶n song kh«ng ® îc, ngµy 11/8/1863 ®¹i diÖn cña Ph¸p ®· gÆp N«r«®«m ký mét b¶n hiÖp íc b¶o hé víi néi dung sau: C¨mpuchia c«ng nhËn quyÒn b¶o hé cña Ph¸p; hoµng ®Õ Ph¸p cö mét viªn kh©m sø bªn c¹nh nhµ vua C¨mpuchia; mäi viÖc ký kÕt, giao tiÕp ngo¹i giao cña C¨mpuchia víi níc kh¸c ph¶i ®îc Ph¸p ®ång ý; ngêi Ph¸p ®îc quyÒn l·nh sù tµi ph¸n, tù do c tró, ®i l¹i, bu«n b¸n, truyÒn ®¹o... trªn ®Êt C¨mpuchia. §æi l¹i Ph¸p cam kÕt gióp C¨mpuchia chèng ngo¹i x©m, néi ph¶n; c«ng nhËn N«r«®«m lµ Vua, lµ Quèc v¬ng cña C¨mpuchia... B¶n hiÖp íc nªu trªn ®· g©y sù ph¶n øng gay g¾t trong quÇn chóng nh©n d©n vµ quan träng h¬n bÞ triÒu ®×nh phong kiÕn Xiªm ph¶n ®èi. Xiªm ®· t×m mäi c¸ch g©y ¸p lùc vµ buéc N«r«®«m ký mét b¶n hiÖp íc kh¸c víi m×nh. Nhng thùc d©n Ph¸p l¹i t×m c¸ch ng¨n c¶n C¨mpuchia ký víi Xiªm vµ ®e do¹ dïng vò lùc tÊn c«ng C¨mpuchia. Trong hoµn c¶nh ®ã Ph¸p vµ Xiªm ®i ®Õn tho¶ thuËn ký “HiÖp íc Ph¸p -Xiªm” ë B¨ng Cèc n¨m 1867. Víi hiÖp íc nµy Ph¸p ®· g¹t bá ¶nh hëng cña Xiªm ë C¨mphuchia. §©y còng lµ sù kiÖn xem nh thùc d©n Ph¸p vÒ c¬ b¶n ®· hoµn thµnh viÖc chinh phôc C¨mphuchia. + §èi víi Lµo: Tríc khi bÞ thùc d©n Ph¸p x©m lîc th× v¬ng quèc Lang Xang bÞ chia thµnh 3 tiÓu quèc: Viªng ch¨n, Lu«ng pha b¨ng, Ch¨m pa X¾c. §ång thêi 3 tiÓu quèc nµy ®Òu n»m díi ¸ch thèng trÞ cña v¬ng quèc Xiªm (tõ cuèi thÕ kû XVIII ®Õn ®Çu thÕ kû XIX). Tõ gi÷a thÕ kû XIX, ngêi Ph¸p b¾t ®Çu xuÊt hiÖn ë Lµo víi t c¸ch lµ nh÷ng nhµ nghiªn cøu lÞch sö, tù nhiªn vµ truyÒn ®¹o. §Õn n¨m 1865, Ph¸p chÝnh thøc ®a qu©n lªn níc Lµo vµ Pavie ®îc cö lµm Phã v¬ng l·nh sø. N¨m 1886 thùc d©n Ph¸p ®· ph¸i mét ®¹o qu©n tõ Hµ Néi lªn Lai Ch©u qua Th îng Lµo vµ tiÕn vµo Lu«ng pha b¨ng. Còng gièng nh ë C¨mphuchia, Ph¸p ®a qu©n sang Lµo th× m©u thuÉn Ph¸p - Xiªm trë nªn gay g¾t vµ cuéc chiÕn tranh gi÷a hai bªn ®· cËn kÒ. Tuy nhiªn, do kh«ng ®îc Anh ñng hé nªn cuèi cïng Xiªm ph¶i nhîng bé vµ ký hoµ íc víi Ph¸p vµo ngµy 31-10-1893. Theo hoµ íc nµy th× hai bªn lÊy s«ng Mª K«ng lµm ranh giíi: phÝa T©y thuéc quyÒn qu¶n lý cña Xiªm, phÝa §«ng thuéc quyÒn qu¶n lý cña Ph¸p. Víi b¶n hoµ íc nµy thùc d©n Ph¸p ®· chÝnh thøc thiÕt lËp chÕ ®é cai trÞ ë Lµo. - Qu¸ tr×nh x©m nhËp cña thùc d©n ph¬ng T©y vµo v¬ng quèc Xiªm 15 Qu¸ tr×nh x©m nhËp cña thùc d©n ph¬ng T©y vµo Xiªm diÔn ra l©u dµi, dai d¼ng vµ c¬ b¶n ®îc chia lµm hai giai ®o¹n. Giai ®o¹n thø nhÊt (tõ cuèi thÕ kû XVI ®Õn gi÷a thÕ kû XVIII): Xiªm lµ níc cã mÆt hÇu nh c¸c tªn thùc d©n ®Õn tranh giµnh ¶nh hëng, n¨m 1596 thùc d©n Hµ Lan ®· ®Æt ch©n lªn v¬ng quèc nµy vµ lËp tøc giµnh ®îc quyÒn bu«n b¸n ë ®©y. Theo sau ngêi Hµ Lan, ngêi Anh còng cã mÆt ë vïng ®Êt nµy. N¨m 1612, sø thÇn Anh lµ A®an®ent¬n ®Õn B¨ng Cèc vµ th ¬ng nh©n Anh còng b¾t ®Çu ®îc phÐp bu«n b¸n ë ®©y. Tõ ®ã ®· n¶y sinh m©u thuÉn gi÷a thùc d©n Anh víi Hµ Lan, biÓu hiÖn lµ cã sù c¹nh tranh quyÕt liÖt gi÷a c«ng ty §«ng Ên Anh víi c«ng ty §«ng Ên Hµ Lan. Tuy nhiªn, lóc nµy Hµ Lan ®ang rÊt m¹nh nªn hä ®· giµnh th¾ng lîi tríc ngêi Anh ë khu vùc nµy. §ång thêi còng sau sù kiÖn nµy Xiªm ®· thùc hiÖn chÝnh s¸ch “trung lËp”, hä kh«ng ng· vÒ bªn nµo mµ l¹i thùc thi më cöa víi ng êi níc ngoµi vµo bu«n b¸n. Còng tõ chÝnh s¸ch nµy cµng lµm cho thùc d©n ph¬ng T©y quyÕt t©m h¬n trong viÖc x©m lîc Xiªm. N¨m 1656, thùc d©n Bå §µo Nha vµ T©y Ban Nha ®· tiÕn hµnh x©m lîc Xiªm nhng nhê Hµ Lan gióp ®ì nªn Xiªm ®· giµnh th¾ng lîi. Tõ ®©y, Hµ Lan kh«ng ngõng më réng ¶nh hëng lòng ®o¹n ë ®Êt Xiªm. §Ó gi¶m bít sù s¸ch nhiÔu o Ðp cña Hµ Lan, vua Xiªm ®· chñ tr¬ng dùa vµo thùc d©n Anh ®Ó ®îc gióp ®ì. Nhng ngay lËp tøc ngêi Hµ Lan ph¶n ®èi vµ ph¸t ®éng chiÕn tranh nªn Xiªm buéc ph¶i nhîng bé vµ ®i ®Õn mét b¶n hiÖp íc Xiªm-Hµ. HiÖp íc ®îc ký kÕt (1664) víi nh÷ng ®iÒu kho¶n u ®·i cho ngêi Hµ Lan. Sau hiÖp íc nµy, vua Xiªm vÉn theo ®uæi chÝnh s¸ch dùa vµo Anh nhng khi sø thÇn Anh ®Õn Xiªm víi th¸i ®é ngang ngîc, hèng h¸ch nªn bÞ vua Xiªm cù tuyÖt. Sù khíc tõ cña nhµ vua lµm cho Anh tøc giËn vµ hä lªn kÕ ho¹ch x©m lîc níc nµy. §óng lóc nµy, ngêi Ph¸p l¹i xuÊt hiÖn nªn Xiªm l¹i dùa vµo Ph¸p ®Ó gi¶m ¸p lùc tõ phÝa Anh vµ Hµ Lan. §Õn n¨m 1687, hiÖp íc Ph¸p-Xiªm ®îc ký kÕt víi nh÷ng ®Æc quyÒn th¬ng m¹i dµnh cho Ph¸p. Sau khi hiÖp íc nµy ®îc ký kÕt th× mét cuéc khëi nghÜa n«ng d©n ®· næ ra ë ®©y buéc Ph¸p ph¶i rót lui khái Xiªm vµ tõ ®©y Xiªm chñ tr ¬ng tõ chÝnh s¸ch “më cöa” sang “®ãng cöa”. Giai ®o¹n thø hai (tõ cuèi thÕ kû XVIII ®Õn gi÷a thÕ kû XIX): §i ®Çu trong cuéc chinh phôc Xiªm lÇn nµy lµ thùc d©n Anh. N¨m 1822, mét chiÕn h¹m Anh ®· cËp bÕn s«ng Mª Nam nh»m hai môc ®Ých th¬ng thuyÕt vµ ®e däa Xiªm. KÕt côc cña sù kiÖn trªn lµ mét hiÖp íc b×nh ®¼ng Anh-Xiªm ®îc ký kÕt. 16 §Õn n¨m 1824, vua Rama II b¨ng hµ, Rama III lªn ng«i ®· thùc thi chÝnh s¸ch ngo¹i giao kh«n khÐo nªn võa gi÷ ®îc ®éc lËp chñ quyÒn l¹i më réng ®îc l·nh thæ quèc gia. N¨m 1826, vÞ vua nµy chñ tr¬ng ký víi Anh mét b¶n hiÖp íc víi môc ®Ých chñ yÕu lµ ph©n chia khu vùc ¶nh hëng trªn b¸n ®¶o M·lai. §Õn n¨m 1833, Xiªm ®· cã cuéc tiÕp xóc víi Mü vµ ký víi níc nµy mét b¶n hiÖp íc dùa trªn tinh thÇn b×nh ®¼ng nh ®· ký víi Anh n¨m 1822, tiÕp ®ã n¨m 1840 Xiªm l¹i tiÕp tôc chñ ký mét b¶n hiÖp íc t¬ng tù víi thùc d©n Ph¸p. Víi c¸c b¶n hiÖp íc nµy, Rama III ®· b×nh æn ®Êt níc vÒ chÝnh trÞ ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc x©y dùng lùc lîng qu©n sù hïng hËu theo kiÓu ph¬ng T©y, t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ ®Êt níc. Nh÷ng chÝnh s¸ch cøng r¾n cña Rama III ®· g©y ra sù bøc xóc ®èi víi hÇu hÕt c¸c níc ph¬ng T©y vµ hä cµng tá ra quyÕt t©m buéc xiªm ph¶i më cöa bu«n b¸n. Còng ®óng lóc nµy Rama IV lªn ng«i vµ cã thay ®æi mét sè chÝnh s¸ch ngo¹i giao cña Xiªm theo híng nhîng bé th©n ph¬ng T©y. Rama IV ®· chñ tr¬ng ký mét lo¹t hiÖp íc bÊt b×nh ®¼ng víi Anh (1855), víi Ph¸p (1856), §an M¹ch (1858), víi Mü (1859), Hµ Lan (1860) vµ víi Phæ (1862)... Môc tiªu cña Rama IV (M«ngcót) lµ chñ tr¬ng thùc hiÖn c¶i c¸ch ®Êt níc vµ c¶i c¸ch Êy ®îc c¸c vua ®êi sau Rama V, Rama VI tiÕp tôc hëng øng. Nh÷ng cè g¾ng trong chÝnh s¸ch ngo¹i giao cña c¸c vua Xiªm ®· gióp ®Êt níc nµy gi÷ ®îc ®éc lËp, tuy nhiªn nÒn ®éc lËp cña ®Êt níc nµy còng chØ mang tÝnh chÊt h×nh thøc. Tãm l¹i, c¸c níc t b¶n ph¬ng T©y ®· vît xa h¬n h¼n vµ ®øng trªn c¸c quèc gia phong kiÕn §«ng Nam ¸ mét ph¬ng thøc s¶n xuÊt tiÕn bé cña lÞch sö. Víi nh÷ng thÕ m¹nh u viÖt cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt Êy, cho ®Õn cuèi thÕ kû XIX, c¸c tªn thùc d©n ph¬ng T©y ®· më réng ®îc tÇm ¶nh hëng vµ c¬ b¶n ®Æt ®îc ¸ch thèng trÞ lªn hÇu hÕt c¸c níc §«ng Nam ¸ . Còng tõ ®©y x· héi phong kiÕn §«ng Nam ¸ vèn ®· tån t¹i m©u thuÉn giai cÊp gi÷a ®¹i ®a sè n«ng d©n víi ®Þa chñ phong kiÕn mang l¹i cã thªm m©u thuÉn gi÷a c¸c d©n téc §«ng Nam ¸ bÞ ¸p bøc víi chñ nghÜa thùc d©n x©m lîc. Bëi thÕ nhiÖm vô ®Æt lªn vai c¸c thÕ hÖ yªu níc §«ng Nam ¸ lóc nµy lµ t×m ra con ®êng tho¸t khái lÖ thuéc, giµnh ®éc lËp d©n téc vµ ®a ®Êt níc ®i lªn tù cêng giµu m¹nh. 1.3. ChÝnh s¸ch cai trÞ vµ bãc lét cña thùc d©n ph¬ng T©y ë c¸c níc §«ng Nam ¸ (cuèi thÕ kû XIX ®Çu thÕ kû XX) 17 Sau khi chiÕm ®îc c¸c quèc gia §«ng Nam ¸, ®Ó thèng trÞ vµ v¬ vÐt thuéc ®Þa cã hiÖu qu¶, c¸c níc thùc d©n ®Òu tiÕn hµnh x©y dùng ngay bé m¸y cai trÞ. Tuy møc ®é, h×nh thøc bé m¸y cai trÞ thuéc ®Þa cña mçi tªn thùc d©n cã sù kh¸c nhau ë mçi thuéc ®Þa song nh×n chung chñ nghÜa thùc d©n ®· ¸p dông ë §«ng Nam ¸ hai h×nh thøc cai trÞ c¬ b¶n: trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp. Bëi vËy dï hai h×nh thøc cai trÞ kh¸c nhau hoµn toµn song chóng ®Òu cã ®iÓm chung lµ gièng nhau vÒ b¶n chÊt. Xem xÐt qu¸ tr×nh x©m lîc, thèng trÞ cña thùc d©n ph¬ng T©y ë §«ng Nam ¸ th× Bå §µo Nha, T©y Ban Nha, ®Æc biÖt lµ Hµ Lan vµ Ph¸p, trong thêi kú ®Çu c¸c tªn thùc d©n nµy ®Òu ¸p dông h×nh thøc x©m l îc, cai trÞ cña c¸c c«ng ty th¬ng m¹i viÔn ph¬ng. BiÓu hiÖn lµ sù xuÊt hiÖn cña hµng lo¹t c«ng ty §«ng Ên vµ th«ng qua c¸c c«ng ty nµy chÝnh phñ c¸c níc t b¶n ph¬ng T©y ®· thèng trÞ vµ bãc lét c¸c níc §«ng Nam ¸. Nhng sau khi c¸c c«ng ty viÔn ph¬ng hÕt vai trß cña m×nh th× chÝnh phñ c¸c níc thùc d©n trùc tiÕp ®iÒu hµnh quyÒn x©m lîc, thèng trÞ vµ bãc lét c¸c níc thuéc ®Þa. Nh thÕ, h×nh thøc “gi¸n tiÕp” ë ®©y ®îc hiÓu theo hai gãc ®é lµ: C¸c níc thùc d©n th«ng qua c¸c c«ng ty th¬ng m¹i viÔn ph¬ng ®Ó cai trÞ, bãc lét vµ c¸c níc thùc d©n sö dông chÝnh quyÒn phong kiÕn tay sai b¶n xø ®Ó cai trÞ thuéc ®Þa. Víi h×nh thøc cai trÞ gi¸n tiÕp, chÝnh quyÒn thùc d©n thêng cö ®¹i diÖn cña m×nh bªn c¹nh chÝnh quyÒn tay sai b¶n xø ®Ó n¾m t×nh h×nh víi c¸c tªn gäi nh: Cè vÊn, C«ng sø, Kh©m sø, Thèng sø... Cïng víi chÝnh s¸ch cai trÞ gi¸n tiÕp th× chñ nghÜa thùc d©n còng ¸p dông chÕ ®é cai trÞ trùc tiÕp ë §«ng Nam ¸ b»ng hÖ thèng quan chøc thùc d©n tõ trung ¬ng ®Õn hµng tØnh. §øng ®Çu thuéc ®Þa lµ mét viªn toµn quyÒn, díi ®ã lµ c¸c viªn Thèng ®èc vµ díi n÷a lµ c¸c quan l¹i thùc d©n hµng tØnh. Sau khi chiÕm xong c¸c níc §«ng Nam ¸, ®Ó n¾m gi÷ chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng th× bän thùc d©n cha ®ñ søc nªn chóng vÉn duy tr× chÝnh quyÒn phong kiÕn tay sai, ®Æc biÖt lµ tõ cÊp huyÖn ®Õn lµng x·, th«n xãm. Bªn c¹nh ®ã, bän thùc d©n cßn thùc thi chÝnh s¸ch “chia ®Ó trÞ”, chia rÏ khèi ®oµn kÕt gi÷a c¸c d©n téc, t«n gi¸o, vïng miÒn, c¸c ®Þa ph ¬ng vµ truyÒn thèng cã tõ l©u nh»m lµm suy yÕu phong trµo yªu n íc gi¶i phãng d©n téc. Tiªu biÓu cho thñ ®o¹n nµy lµ thùc d©n Ph¸p: “Chóng thùc hiÖn ©m mu chia ®Ó trÞ gi÷a c¸c d©n téc, lËp ra c¸c vïng cã chÕ ®é chÝnh trÞ kh¸c nhau nh: ViÖt Nam, chóng ph©n chia lµm ba kú, Lµo bÞ chia thµnh hai miÒn (B¾c Lµo vµ H¹ Lµo), lËp ra c¸c khu theo chÕ ®é qu©n qu¶n. ë vïng nói ViÖt Nam vµ Lµo, dïng d©n téc nµy ®µn ¸p d©n téc kia” [9; 24]. 18 §Ó cai trÞ xø thuéc ®Þa phôc vô ®¾c lùc cho môc ®Ých bãc lét v¬ vÐt cña c¶i, tµi nguyªn vµ lao ®éng th× bän thùc d©n ®· kh«ng tõ mét thñ ®o¹n nµo, tõ chç chia rÏ d©n téc chóng cßn khoÐt s©u m©u thuÉn trong néi bé mçi níc gi÷a c¸c vïng, miÒn.ë Mianma, thùc d©n Anh thùc hµnh chÝng s¸ch “vïng ®ång b»ng víi d©n sè ®«ng ®¶o lµ ngêi MiÕn th× ph¶i chÞu chÕ ®é trùc trÞ, nhng ë vïng ®Êt cao, c¸c vïng ®Êt cã nhêi thiÓu sè sinh sèng th× thùc d©n Anh ¸p dông chÕ ®é cai trÞ gi¸n tiÕp”. HËu qu¶ lµ sù chia rÏ vµ ®Èy m©u thuÉn gi÷a ngêi MiÕn víi c¸c d©n téc thiÓu sè bïng ph¸t. M©u thuÉn gi÷a chÜa vµo ngêi Anh gi¶m” [14; 234]. Song song víi chÝnh s¸ch chia rÏ d©n téc, vïng miÒn bän thùc d©n cßn thùc thi chÝnh s¸ch chia rÏ s¾c téc, t«n gi¸o vµ sö dông nã nh mét thø c«ng cô ®Ó thèng trÞ thuéc ®Þa. ë PhilÝppin, thùc d©n T©y Ban Nha nhanh chãng cai trÞ ®îc vïng nµy nhê mèi quan hÖ gi÷a chÝnh quyÒn thùc d©n víi nhµ thê. C¸c linh môc, tu sÜ cña ®¹o C¬ §èc ®îc ph¸i vÒ c¸c miÒn quª truyÒn ®¹o. B»ng nh÷ng m¸nh khoÐ l«i kÐo, b¾t Ðp, cìng bøc th× gi¸o lý cña ®¹o C¬ §èc ®· nhanh chãng ¨n s©u, b¸m rÔ trªn m¶nh ®Êt nµy. §ång thêi chÝnh quyÒn T©y Ban Nha ®· sö dông C¬ §èc gi¸o ®Ó chèng l¹i Håi gi¸o ë Min®anao g©y ra cuéc xung ®ét t«n gi¸o kÐo dµi dai d¼ng ë ®©y. §èi víi c¸c céng ®ång ngêi trªn b¸n ®¶o M·lai vµ Singapo, chÝnh quyÒn thùc d©n võa ®ñ m¹nh chia rÏ s¾c téc (Melaya-Hoa-Ên) võa t¨ng cêng chia rÏ t«n gi¸o (Håi gi¸o-PhËt gi¸o-Hin®u gi¸o) mµ kÕt côc cña nã ®· lµm cho t×nh h×nh s¾c téc, t«n gi¸o ë ®©y v« cïng phøc t¹p, hçn ®én. Nh vËy, víi ©m mu cña kÎ thèng trÞ thuéc ®Þa bän thùc d©n ph¬ng T©y ®· thùc thi nh÷ng chÝnh s¸ch cai trÞ hÕt søc th©m ®éc, tµn b¹o ë c¸c quèc gia §«ng Nam ¸. Víi nh÷ng h×nh thøc cai trÞ kh¸c nhau chÝnh quyÒn thùc d©n ®· lîi dông triÖt ®Ó bé m¸y cai trÞ cña chÝnh quyÒn phong kiÕn b¶n xø, biÕn chÝnh quyÒn nµy thµnh c«ng cô tay sai cña chóng. HËu qu¶ cña nh÷ng chÝnh s¸ch chia rÏ d©n téc, s¾c téc, t«n gi¸o, kh«ng nh÷ng g©y nªn sù x¸o ®éng phøc t¹p ®èi víi x· héi ®¬ng thêi mµ cßn ®Ó l¹i ¶nh hëng s©u s¾c l©u dµi ë c¶ giai ®o¹n sau vµ ®Õn c¶ h«m nay. Môc tiªu ®Çu tiªn vµ lµ chñ yÕu cña thùc d©n ph¬ng T©y lµ v¬ vÐt, bãc lét tµi nguyªn vµ nh©n c«ng cña c¸c níc §«ng Nam ¸. C¸c níc ®Õ quèc ®· b»ng mäi c¸ch, mäi thñ ®o¹n biÕn §«ng Nam ¸ thµnh n¬i cung cÊp nguyªn liÖu cho nÒn kinh tÕ chÝnh quèc, lµ thÞ trêng tiªu thô hµng ho¸ vµ xuÊt khÈu t b¶n mang vÒ nh÷ng mãn lêi kÕch xï cho chóng. 19