Tài liệu Vận dụng quy luật lượng chất vào đổi mới phương pháp dạy học ở nước ta hiện nay

Mục lục Mục lục ii Lời cám ơn iii Kí hiệu, các từ viết tắt trong bài tiểu luận iv 1 Phần mở đầu 1 1.1 Lí do chọn đề tài . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1.2 Mục đích nghiên cứu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1.3 Phương pháp nghiên cứu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1.4 Giới hạn của bài tiểu luận . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 2 Phần nội dung 2.1 2.2 2.3 3 Tìm hiểu về quy luật . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 2.1.1 Khái niệm về quy luật . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 2.1.2 Phân loại quy luật . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Quy luật chuyển hóa từ những sự thay đổi về lượng thành những thay đổi về chất và ngược lại . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 2.2.1 Khái niệm về chất . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 2.2.2 Khái niệm về lượng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 2.2.3 Khái niệm về độ, điểm nút, bước nhảy . . . . . . . . . . . . . 6 2.2.4 Mối quan hệ biện chứng giữa lượng - chất . . . . . . . . . . . 6 2.2.5 Ý nghĩa phương pháp luận . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Vận dụng quy luật lượng - chất trong công tác đổi mới phương pháp dạy học ở nước ta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.1 Thực trạng của công tác đổi mới phương pháp dạy học ở nước ta 2.3.2 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Yêu cầu của công tác đổi mới phương pháp dạy học ở nước ta 11 i 2.3.3 Giải pháp cho việc vận dụng quy luật lượng chất trong việc đổi mới phương pháp dạy học ở nước ta . . . . . . . . . . . . 14 3 Phần kết luận 27 Tài liệu tham khảo 30 ii LỜI CÁM ƠN Để hoàn thành được bài tiểu luận này, tôi xin gởi lời cám ơn chân thành đến TS.Nguyễn Chương Nhiếp và TS.Nguyễn Ngọc Khá bởi những bài giảng của các thầy hết sức cô đọng và súc tích. Đồng gởi lời cám ơn đến các bạn học viên trong lớp đã chia sẽ những suy nghĩ của bản thân về công tác đổi mới phương pháp dạy học ở nước ta hiện nay. Bài tiểu luận này soạn thảo bởi Texmaker trên Texlive2011, mã nguồn có tại website http://violet.vn/thanhansp/ Nguyễn Thành An iii KÍ HIỆU, CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG BÀI TIỂU LUẬN Kí hiệu, từ viết tắt Nội dung của kí hiệu, từ viết tắt CNH Công nghiệp hóa HĐH Hiện đại hóa PPDH Phương pháp dạy học CNTB Chủ nghĩa tư bản TBCN Tư bản chủ nghĩa XHCN Xã hội chủ nghĩa CNXH Chủ nghĩa xã hội NXB CNTT Nhà xuất bản Công nghệ thông tin iv Chương 1 Phần mở đầu 1.1 Lí do chọn đề tài Chúng ta đang bước vào thời đại của "làn sóng văn minh thứ ba", thời đại của sự hình thành và phát triển nền kinh tế tri thức; sự năng động, tích cực, chủ động, sáng tạo của mỗi người có vai trò hết sức quan trọng đối với sự phát triển của xã hội. Việc đào tạo nguồn nhân lực giàu khả năng sáng tạo, nắm bắt được công nghệ mới đang là vấn đề mà tất cả các nước trên thế giới quan tâm. Hơn nữa, đây là thời kì mà nước ta đang thực hiện CNH, HĐH đất nước với mục tiêu đề ra đến năm 2020, nước ta cơ bản trở thành nước công nghiệp. Quá trình thực hiện CNH, HĐH là quá trình thay đổi cơ cấu kinh tế và dần thay đổi nguồn nhân lực. Hơn bao giờ hết, sự nghiệp giáo dục đào tạo cần phải được coi trọng hơn. Chính vì vậy, phương pháp dạy học cần được đổi mới, đáp ứng yêu cầu của thời kì mở cửa và hội nhập, nhằm rút ngắn khoảng cách giữa nước ta với các nước bạn trên thế giới. Nhận thức được tầm quan trọng và cần thiết đó, Đảng và Nhà nước ta trong Nghị quyết TW 2 khóa VII và Đại hội IX đã đề ra các nhiệm vụ cho ngành giáo dục. Trong đó nhấn mạnh việc "tập trung chỉ đạo đổi mới nội dung,chương trình, phương pháp giáo dục theo hướng chuẩn hóa, hiện đại hóa, sử dụng công nghệ thông tin tiếp cận với trình độ tiên tiến của khu vực và quốc tế, gắn bó hơn với cuộc sống xã hội, đáp ứng nhu cầu nguồn nhân lực của đất nước và các địa phương". Trong những năm vừa qua, chúng ta đã cố gắng thực hiện những nhiệm vụ đó, và gặt hái những thành công nhưng cũng còn không ít khó khăn, bất cập, đặc biệt là phong trào đổi mới PPDH. Vấn đề đổi mới PPDH được đặt ra và được thực hiện sôi nổi ở các trường học, các cơ sở đào tạo, bắt đầu từ việc chống "dạy chay học chay", chống cách dạy "đọc chép", thay vào đó là việc xây dựng cách dạy "lấy học sinh làm trung 1 tâm" . . . và hiện nay là phương thức đưa các phương tiện hiện đại vào dạy học đang được áp dụng. Nhiều cuộc hội thảo về đổi mới PPDH đã diễn ra ở các trường học, các cơ sở đào tạo, đặc biệt là các trường sư phạm. Tuy nhiên, hiệu quả giáo dục cho đến nay vẫn còn non kém, phương pháp truyền thống vẫn là cơ bản. Tuy đổi mới PPDH là vấn đề không mới nhưng vẫn mang tính thời sự, đòi hỏi các cấp, các sở đào tạo và mọi người có sự quan tâm chính đáng. Xuất phát từ thực trạng chung của xã hội, của trường sở tại và tính cấp thiết trong công tác giảng dạy của bản thân, tôi chọn đề tài này với mong muốn phát huy vai trò triết học đối với đời sống xã hội, cụ thể đề tài đó là "Vận dụng quy luật lượng - chất trong công tác đổi mới phương pháp dạy học ở nước ta hiện nay". Thiết nghĩ, đề tài này có ý nghĩa thiết thực đối với chúng ta trong bối cảnh ngành giáo dục hiện nay đang ra sức tập trung thay đổi phương pháp dạy và học để đáp ứng cho xã hội. 1.2 Mục đích nghiên cứu Dưới ánh sáng của triết học duy vật biện chứng, nhận thức lại yêu cầu, định hướng của công tác đổi mới PPDH, đánh giá thực trạng đổi mới PPDH trong những năm qua. Từ đó đưa ra giải pháp nhằm thúc đẩy quá trình đổi mới PPDH ở nước ta nhằm đáp ứng về mọi mặt nguồn nhân lực cho xã hội. 1.3 Phương pháp nghiên cứu Để hoàn thành tiểu luận này tôi chủ yếu sử dụng phép biện chứng duy vật. Ngoài ra, còn sử dụng các phương pháp cụ thể như sau: • Phương pháp phân tích. • Phương pháp so sánh, chứng minh. • Phương pháp khái quát, tổng hợp. 1.4 Giới hạn của bài tiểu luận Đây là một bài tiểu luận nhỏ nên chưa thể hiện được đầy đủ nội dung một cách sâu sắc, tổng quát nhưng nó cũng một phần nào đó cho chúng ra thấy được công tác đổi mới phương pháp dạy học ở nước ta hiện nay. 2 Chương 2 Phần nội dung 2.1 Tìm hiểu về quy luật 2.1.1 Khái niệm về quy luật Trong đời sống của con người, các hiện tượng tự nhiên và xã hội diễn ra một cách muôn màu muôn vẽ, dần dần con người nhận thức được tính trật tự và mối liên hệ có tính lặp đi lặp lại của các hiện tượng. Từ đó, hình thành nên khái niệm "quy luật". Quy luật là một phạm trù dùng để chỉ mối liên hệ khách quan, bản chất, tất nhiên, phổ biến và lặp đi lặp lại giữa các mặt, các yếu tố, các thuộc tính bên trong một sự vật nào đó, hay giữa các sự vật, hiện tượng với nhau. Các quy luật của tự nhiên và quy luật xã hội cũng như tư duy con người đều mang tính khách quan chứ không mang tính chủ quan. Bởi vậy, con người chỉ nhận thức và vận dụng nó vào thực tiễn. Còn các quy luật được phản ánh trong khoa học không phải do con người tùy ý sáng tạo ra mà nó được phát hiện ra chính nhờ sự phản ánh của các quy luật khách quan của tự nhiên, xã hội cũng như tư duy của con người. 2.1.2 Phân loại quy luật Các quy luật hết sức đa dạng và phong phú. Chúng khác nhau về mức độ phổ biến, về phạm vi bao quát, về tính chất, về vai trò của chúng đối với quá trình vận động và phát triển của sự vật. Do vậy, việc phân loại quy luật hết sức cần thiết để nhận thức và vận dụng một cách hiệu quả vào hoạt động thực tiễn của con người. Theo lĩnh vực tác động ta có thể phân chia quy luật thành ba dạng là quy luật tự nhiên, quy luật xã hội và quy luật tư duy. Quy luật tự nhiên tồn tại khách quan trong tự nhiên, trong cơ thể con người, nhưng không phụ thuộc vào ý thức của 3 con người. Quy luật xã hội là quy luật hoạt động của chính con người có ý thức, song không phụ thuộc vào ý thức của con người. Quy luật tư duy là quy luật nội tại giữa các khái niệm, phán đoán để biểu đạt của con người về thế giới khách quan. Theo mức độ phổ biến ta có thể phân chia quy luật thành ba dạng là quy luật riêng, quy luật chung và quy luật phổ biến. Quy luật riêng là những quy luật chỉ tác động trong môt phạm vi nhất định của các sự vật, hiện tượng cùng loại. Quy luật chung là những quy luật mà phạm vi tác động rộng hơn quy luật riêng như quy luật bảo toàn năng lượng, bảo toàn khối lượng tác động trong cả quá trình vận động cơ giới, vận động hoá học, vận động sinh học. Quy luật phổ biến là những quy luật tác động trong cả lĩnh vực tự nhiên, xã hội và tư duy. Đây chính là những quy luật của phép biện chứng duy vật. Với tư cách là một khoa học, phép biện chứng duy vật nghiên cứu những quy luật phổ biến, tác động trong tất cả các lĩnh vực tự nhiên, xã hội va tư duy của con người. 2.2 Quy luật chuyển hóa từ những sự thay đổi về lượng thành những thay đổi về chất và ngược lại Bất cứ sự vật, hiện tượng nào cũng bao gồm hai mặt chất và lượng. Hai mặt đó thống nhất hữu cơ với nhau trong sự vật, hiện tượng. Bởi vậy, trong quá trình phát triển của triết học đã có rất nhiều quan điểm khác nhau về khái niệm chất, lượng cũng như quan hệ giữa chúng. Tới khi phép duy vật biện chứng ra đời thì mới có quan điểm đúng đắn về khái niệm chất và lượng. 2.2.1 Khái niệm về chất Chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ tính quy định khách quan vốn có của sự vật, là sự thống nhất hữu cơ của những thuộc tính làm cho sự vật là nó chứ không phải là cái khác. Mỗi sự vật, hiện tượng trong thế giới đều có những chất vốn có, làm nên chính chúng. Nhờ đó chúng mới khác với các sự vật, hiện tượng khác; nhờ đó con người mới có thể phân biệt được các sự vật, hiện tượng. Thuộc tính của sự vật là những tính chất, những trại thái, những yếu tố cấu thành sự vật,...Đó là những cái vốn có của sự vật từ khi sự vật được sinh ra và hình thành trong sự vận động và phát triển của nó. Tuy nhiên những thuộc tính vốn có của sự vật, hiện tượng chỉ được bộc lộ ra thông qua sự tác động qua lại của nó với các cơ quan xúc giác của 4 chúng ta. Mỗi sự vật, hiện tượng có rất nhiều thuộc tính; mỗi thuộc tính lại biểu hiện một chất của sự vật. Do vậy, mỗi sự vật có rất nhiều chất. Chất của sự vật được biểu hiện qua các thuộc tính của nó nhưng không phải bất kỳ thuộc tính nào cũng biểu hiện chất của sự vật. Thuộc tính của sự vật có thuộc tính cơ bản và thuộc tính không cơ bản. Những thuộc tính cơ bản được tổng hợp lại tạo thành chất của sự vật. Chính chúng quy định sự tồn tại, sự vận động và phát triển của sự vật, chỉ khi nào chúng thay đổi hay mất đi thì sự vật mới thay đổi hay mất đi. Những thuộc tính của sự vật chỉ bộc lộ qua các mối quan hệ cụ thể với các sự vật khác. Bởi vậy, sự phân chia thuộc tính thành thuộc tính cơ bản và thuộc tính không cơ bản chỉ mang tính tương đối. Chất của sự vật không những quy định bởi chất của những yếu tố tạo thành mà còn bởi phương thức liên kết giữa các yếu tố tạo thành, nghĩa là bởi kết cấu của sự vật. Từ đó, có thể thấy sự thay đổi về chất của sự vật phụ thuộc cả vào sự thay đổi các yếu tố tạo thành sự vật lẫn sự thay đổi phương thức liên kết giữa các yếu tố ấy. 2.2.2 Khái niệm về lượng Lượng là một phạm trù triết học dùng để chỉ tính quy định vốn có của sự vật về mặt số lượng, quy mô, trình độ, nhịp điệu của sự vận động và phát triển cũng như các thuộc tính của sự vật. Lượng là cái vốn có của sự vật, quy định sự vật ấy là nó. Lượng của sự vật không phụ thuộc vào ý chí, ý thức của con người. Đồng thời lượng tồn tại song song với chất. Do đó, lượng của sự vật cũng có tính khách quan như chất của sự vật. Lượng của sự vật biểu thị kích thước dài hay ngắn, số lượng nhiều hay ít, quy mô lớn hay nhỏ, trình độ cao hay thấp, nhịp điệu nhanh hay chậm,...nên sự phân biệt giữa chất và lượng của sự vật chỉ mang tính tương đối. Điều này phụ thuộc vào từng mối quan hệ cụ thể xác định. Có những tính quy định trong mối quan hệ này là chất của sự vật, song trong mối quan hệ khác lại biểu thị số lượng của sự vật và ngược lại. 5 2.2.3 Khái niệm về độ, điểm nút, bước nhảy Đối với quy luật lượng - chất, ngoài hai phạm trù lượng và chất thì các phạm trù độ, điểm nút và bước nhảy hết sức cần thiết. Bởi đây là ba yếu tố thể hiện được mối liên hệ biện chứng giữa lượng và chất. • Độ là phạm trù triết học dùng để chỉ khoảng giới hạn trong đó sự thay đổi về lượng của sự vật chưa làm thay đổi căn bản chất của sự vật. Sự vật vẫn là nó, mọi sự vật hiện tượng đều tồn tại trong một độ thích hợp khi lượng biến đổi vượt quá giới hạn độ thì sự vật không còn là nó. Trong phạm vi một độ nhất định hai mặt chất và lượng tác động qua lại lẫn nhau làm cho sự vật vận động. Mọi sự thay đổi về lượng đều có ảnh hưởng đến trạng thái chất của sự vật, nhưng không phải những thay đổi về lượng nào cũng dẫn đến thay đổi về chất. Chỉ trong trường hợp khi sự thay đổi về lượng đạt tới mức phá vỡ độ cũ thì chất của sự vật mới thay đổi, sự vật chuyển thành sự vật khác. • Điểm nút là phạm trù triết học dùng để chỉ thời điểm mà tại đó sự thay đổi về lượng đã đủ làm thay đổi về chất của sự vật. Tập hợp những điểm nút gọi là đường nút. • Sự thay đổi căn bản về chất, cái cũ mất đi cái mới ra đời phải thông qua bước nhảy. Bước nhảy là một phạm trù triết học dùng để chỉ sự chuyển hóa về chất của sự vật do sự thay đổi về lượng của sự vật trước đó gây nên. Ta có thể phân chia bước nhảy thành hai loại như sau: – Bước nhảy đột biến là bước nhảy xảy ra trong thời gian ngắn làm thay đổi bản chất của sự vật. Bước nhảy này diễn ra bằng một sự bùng nổ mãnh liệt. Chẳng hạn, như cuộc cách mạng tháng 10 Nga là một bước nhảy đột biến mang tính chất lịch sử. – Bước nhảy dần dần là bước nhảy được thực hiện bằng việc loại bỏ dần những yếu tố, những bộ phận chất cũ xảy ra trong một thời gian dài mới loại bỏ hoàn toàn chất cũ thành chất mới. 2.2.4 Mối quan hệ biện chứng giữa lượng - chất Từ những thay đổi về lượng dẫn đến những thay đổi về chất. Sự thống nhất giữa chất và lượng tồn tại trong một độ nhất định khi sự vật còn là nó chưa trở 6 thành cái khác. Trong mối quan hệ giữa chất và lượng thì chất là mặt tương đối ổn định, còn lượng là mặt biến đổi hơn. Sự vận động và phát triển của sự vật bao giờ cũng bắt đầu từ sự thay đổi về lượng. Song không phải bất kỳ sự thay đổi nào về lượng cũng dẫn đến sự thay đổi về chất ngay tức khắc, mặc dù bất kỳ sự thay đổi nào về lượng cũng ảnh hưởng đến trạng thái tồn tại của sự vật. Chỉ khi nào lượng biến đổi đến một giới hạn nhất định1 thì mới dẫn đến sự thay đổi về chất. Sự thay đổi căn bản về chất được gọi là bước nhảy. Như vậy, khi lựợng biến đổi đến điểm nút thì diễn ra bước nhảy, chất mới ra đời thay thế cho chất cũ, sự vật mới ra đời thay thế cho sự vật cũ, nhưng rồi những lượng mới này lại tiếp tục biến đổi đến điểm nút mới lại xảy ra bước nhảy mới. Cứ như vậy, quá trình vận động, phát triển của sự vật diễn ra theo cách thức từ những thay đổi về lựợng dẫn đến những thay đổi về chất một cách vô tận. Đó là quá trình thống nhất giữa tính tuần tự, tiệm tiến, liên tục với tính gián đoạn, nhảy vọt trong sự vận động, phát triển. Sự tác động trở lại của chất đối với lượng. Khi chất mới ra đời, nó không tồn tại một cách thụ động, mà có sự tác động trở lại đối với lượng, được biểu hiện ở chỗ, chất mới sẽ tạo ra một lượng mới cho phù hợp với nó để có sự thống nhất mới giữa chất là lượng. Sự quy định này có thể được biểu hiện ở quy mô, nhịp độ và mức độ phát triển mới của lượng. 2.2.5 Ý nghĩa phương pháp luận Nghiên cứu quy luật chuyển hóa từ những sự thay đổi về lượng thành những thay đổi về chất và ngược lại, có thể rút ra những kết luận có ý nghĩa sau: Trong nhận thức và hoạt động thực tiễn, con người phải biết tích lũy về lượng để làm biến đổi về chất theo quy luật. Khi đã tích lũy đủ về số lượng phải có quyết tâm để tiến hành bước nhảy, phải kịp thời chuyển những sự thay đổi về lượng thành những thay đổi về chất, từ những thay đổi mang tính chất tiến hoá sang những thay đổi mang tính chất cách mạng. Trong hoạt động nhận thức và thực tiễn, tuỳ theo mục đích cụ thể, cần từng bước tích lũy dần về lượng để có thể làm thay đổi về chất của sự vật; đồng thời có thể phát huy tác động của chất mới theo hướng làm thay đổi về lượng của sự vật. Chống khuynh hướng “tả” khuynh, chủ quan, nóng vội, chưa có sự tích lũy về lượng đó muốn thực hiện bước nhảy về chất. Chống khuynh hướng “hữu” khuynh, 1 ...tới giạn hạn nhất định gọi là điểm nút 7 bảo thủ, trì trệ, ngại khó không dám thực hiện bước nhảy về chất khi đó có đủ tích lũy về lượng. Phải có thái độ khách quan và quyết tâm thực hiện bước nhảy khi hội đủ các điều kiện chín muồi. 2.3 Vận dụng quy luật lượng - chất trong công tác đổi mới phương pháp dạy học ở nước ta 2.3.1 Thực trạng của công tác đổi mới phương pháp dạy học ở nước ta Với những yêu cầu ngày càng cao của xã hội, thực tế trong những năm qua nền giáo dục nước ta đã từng bước sử dụng những phương pháp dạy học mới, gặt hái một số thành công nhưng cũng có không ít những bất cập. Từ các thông tin về đổi mới phương pháp, thực tế dạy học ở địa phương, ở trường sở tại và thực tế giảng dạy của bản thân, tôi xin phép đưa ra một vài nhận định về thực trạng phương pháp và rút ra một số nguyên nhân như sau: a) Thành tựu Hưởng ứng chủ trương đổi mới phương pháp của ngành giáo dục ban hành, những năm qua ngành giáo dục nước ta đã có nhiều cuộc hội thảo về đổi mới phương pháp, những đợt tập huấn thay sách nhằm mục đích đổi mới phương pháp diễn ra ở các cấp. Công tác đổi mới phương pháp đã trở thành một phong trào sôi nổi không chỉ trên mô hình lí luận mà đã được kế hoạch hóa, tổ chức thực hiện bằng các hoạt động thi đua dạy - học theo mô hình phương pháp dạy học mới trong các trường học, cấp học và với bản thân từng giáo viên. Một số phương pháp mới đã được áp dụng như phương pháp nêu vấn đề, phương pháp dạy học động não, phương pháp dạy học báo cáo lại, phương pháp dạy học nghiên cứu trường hợp,...Nhằm phát huy vai trò của chủ thể học, tích cực hóa hoạt động của học viên. Bên cạnh đó, việc đưa các phương tiện hiện đại vào quá trình dạy học cũng được tiến hành như Overhead, projector, multimedia,...Những thành tựu này phần nào cho thấy đổi mới phương pháp đã trở thành mối quan tâm lớn của mọi người, đã nhận thức được tầm quan trọng của nó đối với sự nghiệp cải cách giáo dục. b) Hạn chế 8 Mọi cố gắng đổi mới phương pháp dạy học ở các trường đại học, cao đẳng, trung học phổ thông, trung học cơ sở đều là những biểu hiện tích cực nhưng chỉ mới phát huy ảnh hưởng một cách cục bộ. Sự đổi mới phương pháp thiếu sự chỉ đạo đồng bộ để có định hướng chung cho sự đổi mới. Đã có một số chuyên đề bồi dưỡng về đổi mới phương pháp nhưng chưa đáp ứng được những vấn đề thực tiễn bức xúc trong dạy học bộ môn. Các chuyên đề bồi dưỡng còn chủ yếu thiên về nâng cao kiến thức, chú trọng tiềm lực cho giáo viên mà chưa đi vào giải quyết thấu đáo cơ sở khoa học của phương pháp dạy học, hệ thống phương pháp dạy học và bản chất của phương pháp dạy học, khả năng vận dụng phương pháp dạy học,...Vì vậy, khi thực hiện vận dụng phương pháp mới vào quá trình dạy học, giáo viên còn lúng túng, chưa tự tin. Hơn nữa, đổi mới phương pháp chủ yếu sôi nổi, tích cực tại các hội thảo, trong một vài giờ thao giảng, dự giờ lên lớp, một vài đợt phát động thi đua,...Dự hội thảo, lớp bồi dưỡng xong ai cũng gật gù khen phương pháp dạy học mới là hay nhưng về trường không áp dụng được. Ngay cả đội ngũ giáo viên giỏi được coi là xương sống, là nòng cốt cho việc triển khai các phương pháp mới cũng chỉ dạy giỏi trong giờ thao giảng. Còn để áp dụng đại trà thì không thể. Vì có vô số nguyên nhân khách quan lẫn chủ quan. Như vậy, đổi mới phương pháp chưa thực sự diễn ra thường xuyên trong cả quá trình dạy học. Cho nên, tình trạng đọc chép ở một số giờ dạy các môn khoa học xã hội là chuyện thường ngày ở trường. Kết quả là, phương pháp cũ vẫn chiếm ưu thế, chất lượng giáo dục vẫn không tốt hơn. Tất nhiên chúng ta không thể phủ nhận những thành tích thực sự đã đạt được của một số trường, của những giáo viên gương mẫu cố gắng thực hiện tốt công tác đổi mới phương pháp. Hiện tượng bất cập này xảy ra phổ biến ở các trường học, các cơ sở đào tạo thậm chí cả với những giáo viên mà chính họ là những người nghiên cứu đề xuất dạy theo phương pháp dạy học mới, hoặc những giáo viên trực tiếp giảng dạy môn phương pháp dạy học ở các trường đại học, cao đẳng. Hiện tượng phổ biến đến nỗi nếu có một cuộc hội thảo về đổi mới phương pháp nào sắp diễn ra, người ta nhìn nhau tặc lưỡi: lại hội thảo, đổi mới chẳng thấy đâu, chỉ thấy tốn kém!.... Thiết nghĩ, đây là một tình trạng nhức nhối đối với ngành giáo dục chúng ta trong những năm qua và có lẽ sẽ vẫn còn tiếp tục nếu không có biện pháp khắc phục. Có nhiều nhận định đánh giá về chất lượng của giáo dục nước ta trong những năm qua với những thành tựu nhưng cũng không ít những yếu kém, xin nêu ra vài ý kiến sau: 9 • Ý kiến của Trúc Giang - TP. Hồ Chí Minh trong chuyên mục diễn đàn giáo dục báo phụ nữ chủ nhật, số 38 ngày 26-9-t2004 cho rằng: "Hiện nay giáo dục chỉ nhằm phần nhiều đến người tổ chức giáo dục. Được thấy qua hiện tượng thay đổi phương pháp dạy học giáo dục xoành xoạch để thử nghiệm các mô hình lí luận với một bước tiến nhưng cũng kèm theo vài bước lùi. Đó là hiện tượng chạy theo thành tích của một số không nhỏ tổ chức giáo dục để được cái gọi là 100 XS,...Nhưng chất lượng thì ra sao?...Hiện nay nói riêng về giáo dục bậc phổ thông, với sự thay đổi liên tục về phương pháp dạy học giảng dạy, sự áp đặt của nội dung chương trình, sự hời hợt trong việc kiểm tra, định giá chất lượng học tập của học sinh, sự chạy theo thành tích ảo,...Học sinh trở thành con rối, công cụ để thử nghiệm, để người lớn đánh bóng hình ảnh của mình,..." • Tại diễn đàn đổi mới giáo dục đại học và hội nhập quốc tế ngày 22-6-2004. Hội đồng diễn ra đã chỉ ra 6 yếu kém và bất cập cơ bản của giáo dục đại học Việt Nam, trong đó bất cập thứ ba thuộc về chương trình và phương pháp dạy học giảng dạy chậm chuyển đổi, phần lớn vẫn theo những gì vốn có của 20-30 năm về trước, và đặc biệt thiếu sự gắn kết giữa đào tạo với nghiên cứu khoa học. • Còn trong báo cáo về tình hình giáo dục của chính phủ dự kiến trình quốc hội ngày 15-11-2004, có đề cập tới 4 yếu kém, 3 nguyên nhân dẫn đến chất lượng giáo dục thấp. Trong đó, yếu kém đầu tiên được đề cập là chất lượng giáo dục đại trà còn thấp so với yêu cầu, phương pháp dạy học giáo dục chậm đổi mới. Điều này thể hiện ở giáo dục phổ thông vẫn chưa khắc phục được tình trạng thiên về dạy chữ. Trong giáo dục nghề nghiệp và Đại học, người học còn thiếu cố gắng, thiếu trung thực trong học tập nên chất lượng đào tạo thấp. Cách dạy, học trong các nhà trường chủ yếu theo lối truyền thụ kiến thức một chiều, áp đặt. Những ý kiến trên nhìn chung đã phản ánh một thực trạng chất lượng giáo dục thấp. Mà một trong những nguyên nhân dẫn đến chất lượng giáo dục thấp là phương pháp còn quá lạc hậu. c) Nguyên nhân Thứ nhất, về tư tưởng nhận thức, đội ngũ quản lí giáo dục còn quá chủ quan 10 nóng vội trong công tác thực hiện đổi mới phương pháp. Cụ thể là chưa căn cứ những điều kiện cần thiết đáp ứng nhu cầu đổi mới phương pháp dạy học. Cách quản lí thực hiện chủ trương còn nới lỏng, nặng nề hình thức chủ nghĩa, ngụy thành tích. Đội ngũ giáo viên phần đông chưa nhận thức đầy đủ về tầm quan trọng của phương pháp trong việc nâng cao chất lượng đào tạo. Chưa được tập huấn, bồi dưỡng nhiều về phương pháp mới. Một số khác nhận thức được nhưng vì một số lí do nên vẫn không thay đổi cách dạy cũ. Hơn nữa, cách dạy cũ đã thành thói quen ăn sâu vào cách nghĩ, cách làm từ mấy chục năm nay của giáo viên. Học sinh, sinh viên chưa chủ động trong học tập, ý thức tự học chưa cao. Thứ hai, chưa đổi mới phương pháp dạy học đánh giá chất lượng dạy học, kiểm tra, thi cử (tư duy có học có thi). Thứ ba, cơ sở vật chất, thiết bị dạy học chưa đáp ứng yêu cầu đổi mới phương pháp. Thứ tư, đội ngủ giáo viên vẫn còn hạn chế trong việc áp dụng CNTT trong công tác dạy học. Trên đây chỉ là những nguyên nhân nổi bật, việc đổi mới phương pháp chưa đạt hiệu quả cao, tất nhiên còn do nhiều nguyên nhân khác nhưng ở phạm vi của bài tiểu luận nên đây cũng là vấn đề mở đòi hỏi có một hội đồng chuyên môn cao để đánh giá. 2.3.2 Yêu cầu của công tác đổi mới phương pháp dạy học ở nước ta Hiện nay với sự phát triển như vũ bão của khoa học kĩ thuật và công nghệ mới, sự bùng nổ về thông tin trong mọi lĩnh vực khoa học cũng như đời sống, đòi hỏi chúng ta phải thường xuyên cập nhật kiến thức. Điều này dẫn đến nghịch lí về giáo dục là khoảng cách giữa lượng thông tin vũ trụ và giới hạn kiến thức trong nhà trường ngày càng lớn. Con người không thể hạn chế sự học trong phạm vi trường học và sách giáo khoa. Vì vậy, yêu cầu đặt ra là làm thế nào để chuyển tải được nội dung giảng dạy cho học sinh sinh viên một cách sâu sắc hơn mà vẫn không bị tụt hậu trong việc tiếp thu những tri thức mới của nhân loại. Do đó, đổi mới phương pháp dạy học là một việc làm hết sức cần thiết. Mặt khác, ở thế kỉ này người ta thường nói đến thuật ngữ kiến thức phương pháp, tức phương pháp chiếm lĩnh tri thức. Thuật ngữ này làm cho ta nhớ đến câu nói sâu sắc của nhà văn Nga nổi tiếng. L.Tolstoi: "Điều quan trọng không phải biết 11 trái đất tròn mà quan trọng hơn là làm như thế nào để biết trái đất tròn". Nhà văn đã nói đến mối quan hệ giữa kiến thức và phương pháp nắm bắt kiến thức. Trong đó phương pháp quan trọng hơn. Nhiều người còn gọi thế kỉ XXI là thế kỉ của phương pháp, có lẽ cũng xuất phát từ việc đề cao phương pháp. Như vậy, yêu cầu của công tác đổi mới phương pháp là gì? Lâu nay chúng ta quen với lối mòn truyền thụ kiến thức cho học sinh, sinh viên chủ yếu bằng các phương pháp diễn giải, thuyết trình, người thầy lo mang kiến thức đến cho học sinh hơn là tổ chức cho họ tìm tòi, phát hiện tri thức mới. Vì thế năng lực học tập độc lập, sáng tạo của học viên còn hạn chế, kĩ năng thực hành, năng lực nghiên cứu khoa học, năng lực độc lập trong công tác sau khi rời trường gặp nhiều khó khăn, hiệu quả làm việc thấp, chất lượng giáo dục yếu kém. Đã đến lúc chúng ta phải thay đổi cách học theo kiểu này. Thế nhưng thay đổi như thế nào, chưa hẳn mọi người đều hiểu rõ. Có không ít giáo viên còn mù mờ trong quan niệm đổi mới phương pháp. Một số người cho rằng đổi mới phương pháp là thay thế các phương pháp truyền thống bằng những phương pháp mới2 . Một số người khác lại quan niệm đổi mới phương pháp là việc thêm hay bớt một vài thao tác, việc làm của thầy và trò,...Những quan niệm như thế nhìn chung đều phiến diện. Với phép biện chứng duy vật, chúng ta nên nhìn nhận vấn đề một cách khoa học, đúng đắn hơn. Trước hết, đổi mới phương pháp tức là phải đổi mới cách quan niệm về phương pháp dạy học dạy và phương pháp dạy học học, đổi mới cách dạy và học. Về điều này xin dẫn ra quan niệm của hai nhà khoa học, mà bản thân cho là hợp lí. • GS Hồ Ngọc Đại, cho rằng học sinh không phải là cái bình chứa để giáo viên rót kiến thức vào mà học sinh phải là ngọn lửa, thầy giáo là người khơi cho ngọn lửa đó bùng lên. • GS.TS Lâm Quan Thiệp định nghĩa về dạy và học là "Dạy là việc giúp cho người học tự mình chiếm lĩnh kiến thức, kĩ năng, và bồi dưỡng những cảm xúc nhất định". "Học là quá trình tự biến đổi mình bằng cách thu thập và xử lí thông tin từ môi trường xung quanh". Từ những quan niệm trên ta có thể hiểu dạy học là một quá trình biện chứng diễn ra giữa người thầy và người trò. Người học phải tự mình thu thập, xử lí thông 2 Thay thế hoàn toàn hoặc xóa bỏ 12 tin để tự biến đổi bản thân thông qua sự chỉ đạo của người thầy. Trò phải chủ động trong việc học. Người dạy không phải là người truyền thụ kiến thức, càng không phải cung cấp thông tin đơn thuần mà chủ yếu giúp người học tự mình chiếm lĩnh kiến thức, kĩ năng,...Theo đó, đổi mới phương pháp là làm cho học viên không chỉ là đối tượng chịu sự tác động trực tiếp của giáo viên trong quá trình dạy học mà còn là chủ thể, tự giác tích cực sáng tạo của quá trình ấy. Điều này xuất phát từ quan niệm lấy học sinh làm trung tâm. Không bao giờ đưa kiến thức có sẵn cho học viên mà giáo viên phải thiết kế, tổ chức cho học viên hoạt động để họ tự tìm tòi, phát hiện, khám phá, chiếm lĩnh tri thức. Đó là lối dạy học bằng hoạt động, thông qua hoạt động. Nói cách khác, việc học thông qua làm, học bằng làm, học trong làm, học là học cách tìm kiếm chiếm lĩnh tri thức. Cần sử dụng thích hợp công nghệ dạy học hiện đại vào quá trình học tập. Cùng với sự thay đổi cách học là sự thay đổi cách dạy. Người thầy trong quá trình dạy học này giữ vai trò cố vấn, trọng tài, nhạc trưởng, thiết kế bài giảng, tổ chức hoạt động cho học viên chiếm lĩnh tri thức 3 . Thứ hai, đổi mới phương pháp nghĩa là cần phải hạn chế đến mức các phương pháp dạy học giảng dạy có tính chất thông báo, truyền thụ kiến thức một chiều, tăng cường thêm các hình thức học tập như: thảo luận, semina, bài tập, tiểu luận,...Nên sử dụng phương pháp bằng cách trao đổi, cùng giải quyết vấn đề để tạo ra không khí tranh luận trong giờ học, học viên qua đó tự xây dựng cho mình một cách lĩnh hội kiến thức. Hiện nay nền giáo dục thế giới hiện đại đang áp dụng ba phương pháp mới là phương pháp dạy và học giải quyết vấn đề tức là đưa học sinh tình huống có thật và để người học tự giải quyết; phương pháp nghiên cứu điển hình tức là tìm hiểu các tình huống đã có trong thực tế; phương pháp trao đổi là các bên đưa ra ý kiến tranh luận và người học tự rút ra chân lí cho mình. Đã đến lúc giáo dục nước ta cũng phải làm như thế. Muốn phát huy vai trò chủ động tích cực, độc lập sáng tạo của học sinh thì các phương pháp dạy học trên là cách làm hữu hiệu nhất. Thứ ba, đổi mới phương pháp còn có nghĩa phải sử dụng phương pháp phù hợp với nội dung, mục tiêu, chương trình, tính chất bài học. Người giáo viên phải biết linh hoạt sáng tạo trong việc vận dụng các phương pháp, không áp đặt về cách học, cách dạy. Chúng ta biết rằng, trên thế giới không có một mô hình giáo dục nào 3 Khác với vai trò quan tòa, nhà học giả, nhà tư tưởng như trong phương pháp dạy học diễn giải, thuyết trình 13 được coi là hoàn chỉnh và trong giáo dục không có phương pháp nào là tối ưu nhất. Mỗi phương pháp đều có những ưu nhược điểm riêng. Một phương pháp nào đó tỏ ra có hiệu quả trong điều kiện dạy và học cụ thể lại tỏ ra không phù hợp trong hoàn cảnh khác. Do đó, cần phải hiểu đổi mới phương pháp không có nghĩa là đoạn tuyệt hoàn toàn với phương pháp truyền thống mà cần phải biết phân tích điều kiện thực tế về cơ sở vật chất nhà trường, về đội ngũ giáo viên, về đặc điểm tâm sinh lí học viên và về mục tiêu đào tạo, mục tiêu môn học để xác định chính xác các phương pháp truyền thống có ưu nhược điểm gì và những gì cần phải cải tiến. Nói một cách khái quát, là mọi cải tiến hay đổi mới phương pháp cũng cần phải dựa vào phương pháp dạy học truyền thống, vào đội ngũ giáo viên và cơ sở vật chất phục vụ giảng dạy hiện tại và sẽ có của nhà trường. 2.3.3 Giải pháp cho việc vận dụng quy luật lượng chất trong việc đổi mới phương pháp dạy học ở nước ta Từ yêu cầu và thực trạng của đổi mới phương pháp ở nước ta hiện nay, việc vận dụng quy luật lượng chất có vai trò như thế nào để thúc đẩy nhanh quá trình đổi mới phương pháp? Quy luật lượng - chất đã chỉ ra rằng sự vận động, phát triển của sự vật hiện tượng theo cách thức từ những thay đổi về lượng dẫn đến sự thay đổi về chất và ngược lại thông qua các hình thức bước nhảy. Áp dụng qui luật lượng chất, chúng tôi nhận thấy việc đổi mới phương pháp cần phải theo những định hướng sau: a) Đổi mới phương pháp phải được tiến hành một cách đồng bộ các yếu tố liên quan Vì phương pháp là một trong nhiều yếu tố của quá trình giáo dục - đào tạo. Bản thân nó có mối quan hệ mật thiết, liên quan với các yếu tố khác như nội dung chương trình đào tạo, sách giáo khoa, giáo trình; đội ngũ giáo viên; ý thức, năng lực tự học, tự nghiên cứu của học viên; về cơ sở vật chất, phương tiện dạy học; về kiểm tra đánh giá kết quả đào tạo; về cách thức tổ chức, chỉ đạo của đội ngũ quản lí giáo dục,...Chính sự đa dạng, phức tạp này, buộc chúng ta phải nhận thức đúng đắn về nó. Đổi mới phương pháp nhất thiết phải được tiến hành song song với việc đổi mới nội dung chương trình, sách giáo khoa, đội ngũ giáo viên, học viên,...và việc đổi mới các yếu tố này cũng phải được thực hiện một cách đồng bộ, liên tục. Đổi mới các yếu tố trên là quá trình từng bước giải quyết các 14 mâu thuẫn nội tại trong bản thân từng yếu tố đó tức là đổi mới về chất của các yếu tố, coi đó là quá trình tích lũy về lượng để dẫn đến bước đột phá trong việc áp dụng phương pháp mới. Việc đổi mới phương pháp có thành công hay không phụ thuộc vào việc chuẩn bị các yếu tố trên. Chẳng hạn: • Về đội ngũ giáo viên Đây là yếu tố quyết định thành bại trong sự nghiệp đổi mới phương pháp. Vì vậy, chúng ta phải chuẩn bị tốt đội ngũ giáo viên đạt trình độ chuyên và có phương pháp sự phạm vững vàng với những phương pháp tối ưu phù hợp với từng đối tượng học sinh và cơ sở vật chất của trường sở tại. Nên có thể thấy rằng đổi mới phương pháp là đổi mới cách dạy, tư tưởng của thầy. Hiện nay chúng ta có một đội ngũ giáo viên các cấp tương đối đông và đa dạng về trình độ, song chất lượng vẫn còn nhiều bất cập. Một bộ phận giáo viên có trình độ đào tạo ban đầu chưa cao, đa dạng về nguồn gốc đào tạo, tỉ lệ chưa đạt chuẩn đào tạo theo luật giáo dục còn nhiều, một bộ phận được đào tạo theo các hệ không thuộc sư phạm. Một bộ phận giáo viên dạy các trường ĐH, CĐ, THCN có kinh nghiệm, kiến thức uyên thâm nhưng phương pháp dạy học dạy truyền thống ăn sâu vào cách nghĩ, cách làm của họ rất khó có thể thay đổi. Chính điều này dẫn đến tình trạng thiếu giáo viên có đủ trình độ để đáp ứng yêu cầu đổi mới phương pháp. Qui luật lượng chất đã chỉ ra rằng cần phải thay đổi các yếu tố cấu thành nên nó, có ý nghĩa tăng lên hay giảm đi về chất của các yếu tố. Khắc phục tình trạng này bằng cách đào tạo lại, đào tạo nâng chuẩn, bồi dưỡng thường xuyên về đổi mới phương pháp. Bên cạnh đó, chúng ta sẽ có một đội ngũ giáo viên tương lai từ các trường sư phạm. Vì vậy, nhiệm vụ của các trường sư phạm là phải chú trọng cung cấp cho giáo sinh tri thức, kĩ năng vận dụng phương pháp mới, giúp họ nắm bắt kịp thời và có ý thức đón đầu, cập nhật nội dung chương trình đổi mới ở phổ thông. Nếu có quan tâm đúng mức, chúng ta sẽ có một đội ngũ giáo viên hùng hậu, năng động, có khả năng vận dụng tốt những phương pháp mới. Bên cạnh việc nâng cao kiến thức, kĩ năng vận dụng phương pháp mới, cần phải thường xuyên bồi dưỡng tư tưởng về đổi mới phương pháp cho 15 đội ngũ giáo viên. Đổi mới tư tưởng về đổi mới phương pháp cũng quan trọng như việc bồi dưỡng cho họ về trình độ chuyên môn nghiệp vụ. Cha ông ta thường nói tư tưởng không thông, bình tong đeo không nổi. Đổi mới tư tưởng làm cho giáo viên nhận thức rõ tính tất yếu của quá trình đổi mới phương pháp dạy học, chấp nhận nó như là những thách thức khiến họ phải từ bỏ những thói quen nghề nghiệp xưa cũ, và phải chịu vất vả thêm để điều chỉnh hệ thống kĩ năng theo một hướng mới. Làm cho họ thấy được đổi mới phương pháp là trọng tâm công tác trước mắt và lâu dài của nhà trường, của ngành giáo dục; Đổi mới và hiệu quả của đổi mới phương pháp là tiêu chuẩn thi đua, là thước đo năng lực của người giáo viên. Đổi mới phương pháp không còn tự phát như trước đây mà trở thành nghĩa vụ công dân của mọi thế hệ giáo viên. Phải giúp họ nhận thức việc đổi mới phương pháp thường xuyên là lẽ sống, là trách nhiệm, lương tâm và danh dự của người thầy vì một nền giáo dục tiên tiến,...thì việc đổi mới phương pháp dạy học mới bắt đầu có đời sống thực tiễn. Đồng thời, cần phải giúp giáo viên hiểu rõ định hướng và yêu cầu đổi mới phương pháp để họ có thể vận dụng linh hoạt, sáng tạo các phương pháp dạy học dạy vào công tác của mình. Điều này giúp giáo viên luôn tự tin, tránh được tư tưởng chủ quan, áp đặt, cứng nhắc trong việc sử dụng phương pháp mới. Chuẩn bị tốt đội ngũ giáo viên có trình độ chuyên môn cao, kĩ năng vận dụng phương pháp dạy học mới vào công tác dạy học,...xem như đã chuẩn bị một trong những mắc khâu cơ bản của quá trình dạy học, là chuẩn bị được một yếu tố lượng để dẫn đến sự thay đổi về chất sau này. • Về học viên Cần chuẩn bị cho học viên tư tưởng tự học, tự nghiên cứu. Học sinh, sinh viên hiện nay, nói chung còn rất thụ động trong việc học. Nguyên nhân là do phần lớn họ chưa xác định rõ mục đích, mục tiêu học tập4 , dẫn đến không biết cách "Học như thế nào?"; Mặt khác, lối truyền thụ kiến thức một chiều, thói quen ghi chép theo thầy, làm theo thầy đã ăn sâu vào suy nghĩ, cách làm của họ ngay từ khi ở những cấp học dưới, lối dạy cũ đã tạo cho học viên tư tưởng ỷ lại, lười động não, lười suy nghĩ, quen với việc khó hỏi thầy; không biết hỏi thầy. Dạy học theo phương pháp dạy học mới không thể chấp nhận lối tư duy cũ kĩ lạc hậu này. Muốn đổi mới phương pháp thành 4 Học cho ai? Học để làm gì? 16