Tài liệu Vấn đề phụ nữ trong một số bài thơ của bạch cư dị và thơ chữ hán của nguyễn du

Lêi c¶m ¬n §Ó hoµn thµnh khãa luËn nµy, ngoµi sù nç lùc, cè g¾ng cña b¶n th©n, t«i cßn nhËn ®îc sù gióp ®ì tËn t×nh chu ®¸o cña thÇy gi¸o NguyÔn V¨n Tri còng nh c¸c thÇy c« trong tæ v¨n häc níc ngoµi, khoa Ng÷ v¨n, sù gãp ý ch©n thµnh cña b¹n bÌ vµ nh÷ng lêi ®éng viªn quý b¸u cña gia ®×nh, ngêi th©n. Nh©n dÞp nµy, cho phÐp t«i ®îc göi tíi c¸c thÇy c« gi¸o vµ toµn thÓ mäi ngêi lêi c¶m ¬n ch©n thµnh, s©u s¾c nhÊt. Vinh, th¸ng 5 n¨m 2004. Sinh viªn: Hå ThÞ HuÕ më ®Çu 1. LÞch sö vÊn ®Ò Khi chóng t«i chän ®Ò tµi nµy, cha cã mét c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu vÒ nã nh mét vÊn ®Ò chuyªn biÖt. Nhng nh thÕ kh«ng cã nghÜa lµ vÊn ®Ò nµy cha ®îc ®Ò cËp tíi mµ Ýt nhiÒu ®· cã nh÷ng nhËn ®Þnh s¬ lîc, kh¸i qu¸t. * VÒ t¸c gi¶ B¹ch C DÞ: - Trong cuèn V¨n häc Trung Quèc (Gi¸o tr×nh - tËp 1) - Tr¬ng ChÝnh (NguyÔn Kh¾c Phi) - Nxb GD - 1987 - trang 226 cã viÕt: "B¹ch C DÞ lµ nhµ 1 th¬ rÊt quan t©m ®Õn sè phËn cña ngêi phô n÷, kh«ng nh÷ng thÕ, «ng cßn cã c¸ch nh×n, c¸ch nghÜ kh¸ míi mÎ". - Trong lêi giíi thiÖu cuèn "Th¬ §êng" (TËp 2) (TuyÓn tËp th¬) - Nxb V¨n häc - H.1987, Gi¸o s Tr¬ng ChÝnh còng ®· ®¸nh gi¸: "B¹ch C DÞ lµ nhµ th¬ ®Ò cËp tíi vÊn ®Ò ngêi phô n÷ mét c¸ch t¬ng ®èi toµn diÖn. ¤ng ®· nãi lªn sù bÊt c«ng cña x· héi phong kiÕn ®èi víi c¸c chÞ em, b¹n g¸i…" - Trong cuèn "DiÖn m¹o th¬ §êng" cña Gi¸o s Lª §øc NiÖm - Nxb V¨n hãa th«ng tin - 1995, t¸c gi¶ nhËn xÐt: "Cã lÏ B¹ch C DÞ lµ ngêi ®Çu tiªn dïng th¬ ca lín tiÕng nªu lªn vÊn ®Ò ngêi phô n÷ trong nhiÒu bµi th¬ víi mét tinh thÇn nh©n ®¹o cao quý". Ngoµi nh÷ng nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ kh¸i qu¸t cña c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu, cßn cã nh÷ng nhËn ®Þnh, ®¸nh gi¸ t¸c phÈm cô thÓ, ch¼ng h¹n: Trêng hËn ca, Tú bµ hµnh… * VÒ t¸c gi¶ NguyÔn Du: - Trong b¸o V¨n nghÖ th¸ng 11/1965, t¸c gi¶ Bïi Xu©n Quý ®· viÕt: "Ngêi ta thêng nãi tíi th¸i ®é cña NguyÔn Du ®èi víi ngêi phô n÷, nhÊt lµ ®èi víi ngêi ca kü - nh÷ng h¹ng ngêi bÞ khinh rÎ nhÊt trong x· héi cò. Kh«ng bao giê NguyÔn Du nh×n thÊy nh÷ng ngêi phô n÷ nh nh÷ng thø ®å ch¬i mµ lu«n lu«n cã th¸i ®é tr©n träng, ®ång t×nh, ®ång ®iÖu víi hä". Nh÷ng bµi: Long thµnh cÇm gi¶ ca, §iÕu La Thµnh ca gi¶, §éc TiÓu Thanh ký… lµ nh÷ng b»ng chøng râ rÖt vµ ®ã chÝnh lµ chç vÜ ®¹i cña NguyÔn Du. - Trong lêi nãi ®Çu cuèn "NguyÔn Du toµn tËp" - Nxb V¨n häc 1996, t¸c gi¶ Mai Quèc Liªn viÕt: ""Long Thµnh cÇm gi¶ ca" lµ mét bµi th¬ tiªu biÓu cho mét lo¹t bµi vÒ sè phËn bi kÞch cña ngêi phô n÷. Nã ®îc viÕt trªn mét c©u chuyÖn cã thùc, theo truyÒn thèng "Tú bµ hµnh" cña B¹ch C DÞ, nhng nã kh¸c "Tú bµ hµnh"…" - Còng nh vËy, trong tËp bµi viÕt nh©n dÞp kû niÖm 200 n¨m ngµy sinh NguyÔn Du - Nxb Khoa häc x· héi - 1967, ®ång chÝ Trêng Chinh ®· kh¼ng ®Þnh: "Cïng víi "TruyÖn KiÒu", "V¨n tÕ thËp lo¹i chóng sinh", th¬ ch÷ H¸n cña NguyÔn Du ®· tè c¸o, ph¶n kh¸ng vµ phª b×nh mét c¸ch s¾c bÐn nh÷ng bÊt c«ng trong x· héi phong kiÕn vµ tá t×nh th¬ng xãt nh÷ng con ngêi bÞ chµ ®¹p, ¸p bøc trong x· héi ®ã, nhÊt lµ ®èi víi phô n÷". 2 Trªn kia, chóng t«i võa míi ®iÓm qua mét sè nhËn ®Þnh kh¸i qu¸t cña c¸c t¸c gi¶ khi nghiªn cøu th¬ ca viÕt vÒ ngêi phô n÷ cña hai t¸c gi¶. MÆc dï vËy, viÖc nghiªn cøu vÊn ®Ò ngêi phô n÷ trong th¬ ca hai ngêi trªn c¸i nh×n so s¸nh mét c¸ch tæng thÓ th× cha ai lµm. Nh×n chung, nh÷ng nhËn ®Þnh kh¸i qu¸t cña c¸c nhµ nghiªn cøu cha ®i s©u so s¸nh vÊn ®Ò ngêi phô n÷ mét c¸ch chuyªn biÖt. Nhng ®©y lµ nh÷ng ý kiÕn t¹o tiÒn ®Ò cho chóng t«i ®i s©u t×m hiÓu, nghiªn cøu s©u réng h¬n vÊn ®Ò ngêi phô n÷ trong th¬ B¹ch C DÞ vµ th¬ ch÷ H¸n NguyÔn Du qua c¸i nh×n so s¸nh mét c¸ch toµn diÖn, trùc tiÕp vµ cã hÖ thèng. 2. LÝ do chän ®Ò tµi B¹ch C DÞ vµ NguyÔn Du lµ hai nhµ th¬ lín cña hai ®Êt níc Trung Quèc vµ ViÖt Nam. Th¬ ca cña hä cã t¸c ®éng s©u s¾c tíi t©m hån, t×nh c¶m còng nh nhËn thøc cña ®éc gi¶ trong níc vµ trªn thÕ giíi. B¹ch C DÞ (772 - 846) lµ nhµ th¬ hiÖn thùc lín cña Trung Quèc ®êi §êng. NguyÔn Du (1765 - 1820) lµ ®¹i thi hµo cña d©n téc ViÖt Nam. C¶ hai nhµ th¬ ®Òu lµ nh÷ng "c©y ®¹i thô" cña nÒn th¬ ca mçi níc. Th¬ ca cña hä chøa ®ùng gi¸ trÞ hiÖn thùc, gi¸ trÞ nh©n ®¹o to lín. Mét trong nh÷ng néi dung s¸ng t¸c gãp phÇn t¹o nªn vÞ trÝ xøng ®¸ng cho hai «ng lµ th¬ ca viÕt vÒ ngêi phô n÷. ë nh÷ng t¸c phÈm mang néi dung nµy, c¶ hai «ng ®Òu ®¹t ®îc nh÷ng thµnh c«ng nhÊt ®Þnh. Ch¼ng h¹n khi nh¾c tíi B¹ch C DÞ, kh«ng ai l¹i kh«ng biÕt tiÕng vang cña "Tú bµ hµnh"; nh¾c tíi NguyÔn Du, ngêi ta nghÜ ngay tíi "TruyÖn KiÒu", tíi "§éc TiÓu Thanh ký". Chän ®Ò tµi nµy, tríc hÕt chóng t«i bµy tá sù yªu mÕn vµ ham thÝch th¬ ca cña hai «ng, tõ ®ã mµ t¹o nguån ®éng lùc th«i thóc viÖc t×m hiÓu ®iÓm tiÕn bé trong nh©n sinh quan, thÕ giíi quan vÒ ngêi phô n÷ trong th¬ ca hai «ng. §ång thêi thÊy ®îc chñ nghÜa nh©n ®¹o lµ m¹ch ngÇm th©u suèt néi dung t tëng trong th¬ ca viÕt vÒ ngêi phô n÷ cña hai «ng. H¬n thÕ, chän ®Ò tµi nµy, chóng t«i còng muèn gãp phÇn vµo viÖc nhËn diÖn s¾c th¸i gièng vµ kh¸c, nguyªn nh©n cña sù gièng nhau vµ kh¸c nhau ®ã trong th¬ ca cña B¹ch C DÞ vµ th¬ ch÷ H¸n NguyÔn Du khi ®Ò cËp tíi vÊn ®Ò ngêi phô n÷. §ång thêi, kh¼ng ®Þnh mét c¸ch s¬ lîc sù ¶nh hëng cña th¬ §êng tíi v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam vµ tíi NguyÔn Du. 3 MÆt kh¸c, chóng t«i còng nhËn thÊy r»ng: trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nh÷ng t¸c phÈm viÕt vÒ ngêi phô n÷ ®îc ®a vµo gi¶ng d¹y trong ch¬ng tr×nh v¨n häc phæ th«ng ngµy cµng nhiÒu. §Æc biÖt ®èi víi hai t¸c gi¶, còng ®· cã mét sè t¸c phÈm nh: "Tú bµ hµnh" cña B¹ch C DÞ, "§éc TiÓu Thanh ký", "Long thµnh cÇm gi¶ ca" cña NguyÔn Du. §iÒu ®ã còng ®· chøng tá phÇn nµo gi¸ trÞ t tëng vµ gi¸ trÞ nghÖ thuËt nh÷ng s¸ng t¸c viÕt vÒ ngêi phô n÷ cña hai «ng. Chän ®Ò tµi nµy, chóng t«i còng muèn võa ®i s©u t×m hiÓu tõng t¸c phÈm cô thÓ, võa muèn cã mét c¸i nh×n tæng diÖn, kh¸i qu¸t trong th¬ viÕt vÒ ngêi phô n÷ cña hä ®Ó gióp cho viÖc øng dông gi¶ng d¹y sau nµy. Cuèi cïng, chän ®Ò tµi cha ®îc ai quan t©m nh mét vÊn ®Ò chuyªn biÖt nµy ngoµi viÖc gióp cho b¶n th©n cã sù tÝch lòy vèn liÕng kiÕn thøc, chóng t«i còng ®îc nhËn thøc s©u h¬n mét sè vÊn ®Ò lý luËn nh: gi¸ trÞ hiÖn thùc, gi¸ trÞ nh©n ®¹o, lo¹i v¨n häc, thÓ lo¹i v¨n häc, mét sè vÊn ®Ò vÒ lý thuyÕt, v¨n häc so s¸nh. 3. Giíi thuyÕt vÊn ®Ò §Ò tµi ®· x¸c ®Þnh râ "VÊn ®Ò ngêi phô n÷ trong mét sè bµi th¬ cña B¹ch C DÞ vµ th¬ ch÷ H¸n NguyÔn Du". Nh vËy, trong khu«n khæ nghiªn cøu cña ®Ò tµi nµy, chóng t«i chØ ®Ò cËp tíi mét sè bµi th¬ cã néi dung viÕt vÒ ngêi phô n÷ cña hai t¸c gi¶. ë NguyÔn Du, chóng t«i chØ tiÕn hµnh kh¶o s¸t, nghiªn cøu trong m¶ng th¬ ch÷ H¸n. Cã mét thùc tÕ ®èi víi viÖc thu thËp, gom nhÆt tµi liÖu cña chóng t«i, ®ã lµ: th¬ viÕt vÒ ngêi phô n÷ cña B¹ch C DÞ kh«ng ®îc bè trÝ, s¾p ®Æt tËp trung trong mét t liÖu cô thÓ mµ l¹i n»m r¶i r¸c trong nhiÒu tuyÓn tËp kh¸c nhau, h¬n thÕ, dï s¸ng t¸c kh¸ nhiÒu th¬ vÒ ngêi phô n÷ nhng viÖc dÞch ra tiÕng ViÖt vÉn cha hÕt, chØ h¹n chÕ trong mét sè bµi. MÆc dï vËy, trong khu«n khæ giíi h¹n cña luËn v¨n nµy cïng víi kÕt qu¶ tra kh¶o t×m kiÕm chóng t«i thu thËp thèng kª ®îc mét sè lîng th¬ viÕt vÒ ngêi phô n÷ nh sau: - B¹ch C DÞ: 11 bµi. - NguyÔn Du: 8 bµi 4 DÜ nhiªn, th¬ viÕt vÒ ngêi phô n÷ cña B¹ch C DÞ kh«ng dõng l¹i ë con sè ®ã, vÉn cßn mét sè t¸c phÈm cha ®îc dÞch ra tiÕng ViÖt, hiÖn cßn n»m trong "B¹ch thÞ trêng kh¸nh tËp". Chóng t«i tiÕn hµnh thèng kª kh¶o s¸t trong c¸c tµi liÖu: 1. Th¬ §êng (2 tËp), Nxb V¨n häc, H.1987 2. Th¬ ch÷ H¸n NguyÔn Du (Lª Thíc, Tr¬ng ChÝnh)NXB V¨n häc, 1978 3. Gi¸o tr×nh v¨n häc Trung Quèc - §¹i häc tæng hîp, 1958 * 11 bµi th¬ viÕt vÒ ngêi phô n÷ cña B¹ch C DÞ cô thÓ lµ: 1. HËu cung tõ. 2. MÉu tö biÖt. 3. §¹i m·i t©n n÷ tÆng Ch Kü. 4. TØnh ®Ó dÉn ng©n b×nh. 5. NghÞ h«n. 6. L¨ng viªn thiÕp. 7. Quan nghÖ m¹ch. 8. Phô nh©n khæ. 9. Thîng d¬ng b¹ch ph¸t nh©n. 10. Tú bµ hµnh. 11. Trêng hËn ca. ®èi víi th¬ ch÷ H¸n NguyÔn Du chóng t«i ®· tËp hîp ®îc 8 bµi th¬ trong TuyÓn tËp “Th¬ ch÷ H¸n NguyÔn Du" (Lª Thíc – Tr¬ng ChÝnh), NXB V¨n häc 1978. Cô thÓ lµ: 1. §iÕu La Thµnh ca gi¶. 2. Väng phu th¹ch. 3. Ngé gia ®Ö cùu ca c¬. 4. D¬ng phi cè lý. 5. T¹m liÖt miÕu. 6. §éc TiÓu Thanh ký. 7. Së kiÕn hµnh. 8. Long Thµnh cÇm gi¶ ca. 5 MÆt kh¸c, ®i s©u t×m hiÓu ®Ò tµi nµy, chóng t«i kh«ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò lý thuyÕt v¨n häc so s¸nh mµ chØ vËn dông nã nh mét yÕu tè bæ trî cho viÖc nghiªn cøu lµm s¸ng râ ®iÓm gièng nhau vµ kh¸c nhau cña vÊn ®Ò ngêi phô n÷ trong th¬ B¹ch C DÞ vµ th¬ ch÷ H¸n NguyÔn Du. 4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu Nghiªn cøu ®Ò tµi "VÊn ®Ò ngêi phô n÷ trong th¬ B¹ch C DÞ vµ th¬ ch÷ H¸n NguyÔn Du" chóng t«i sö dông nhiÒu ph¬ng ph¸p kh¸c nhau nh ph¬ng ph¸p ®èi chiÕu, so s¸nh, ph©n tÝch, tæng hîp, kh¶o s¸t thèng kª vµ mét sè ph¬ng ph¸p hç trî kh¸c. Trong ®ã, chñ yÕu vÉn lµ ph¬ng ph¸p ®èi chiÕu so s¸nh. néi dung Ch¬ng 1: nh÷ng nÐt t¬ng ®ång cña vÊn ®Ò phô n÷ trong th¬ B¹ch C DÞ vµ th¬ ch÷ h¸n NguyÔn Du 1.1. §èi tîng vµ néi dung ph¶n ¸nh ViÕt vÒ ngêi phô n÷ lµ c¶m høng nh©n v¨n tu«n ch¶y trong thi ca mäi thêi ®¹i, v× thÕ mµ vÊn ®Ò ngêi phô n÷ trë thµnh m¶nh ®Êt quen thuéc, mµu mì ®Ó c¸c t¸c gi¶ tõ §«ng sang T©y, tõ Phôc Hng tíi Ch©u ¢u thÓ hiÖn 6 nhËn thøc, tµi n¨ng, t tëng, th¸i ®é, t×nh c¶m cña m×nh trong nh÷ng s¸ng t¸c viÕt vÒ cuéc ®êi, sè phËn ngêi phô n÷. Tõ th¬ §êng (618 - 907) tíi v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam, nãi hÑp h¬n lµ tõ B¹ch C DÞ tíi NguyÔn Du, m¹ch nguån c¶m xóc ngêi phô n÷ b¸m rÔ tõ hiÖn thùc x· héi, n¶y në thµnh nh÷ng "hoa", nh÷ng "qu¶". §ã chÝnh lµ nh÷ng t¸c phÈm cô thÓ cã gi¸ trÞ. Cuéc ®êi, sè phËn, phÈm chÊt cña ngêi phô n÷ trong th¬ B¹ch C DÞ vµ th¬ ch÷ H¸n NguyÔn Du trë thµnh ®Æc trng, thµnh ®iÓm s¸ng thÈm mÜ trong s¸ng t¸c th¬ ca cña hai «ng. Gãp phÇn lµm nªn ®ãng gãp to lín cña hai «ng ®èi víi th¬ ca mçi níc trªn thÕ giíi. ViÕt vÒ ngêi phô n÷, B¹ch C DÞ vµ NguyÔn Du cïng ®Ò cËp tíi nçi khæ cña hä: Khæ v× ¸p bøc bãc lét giai cÊp, khæ v× chÕ ®é nam quyÒn, khæ v× nh÷ng quy ®Þnh bÊt c«ng, bÊt hîp lÝ trong t×nh yªu vµ h«n nh©n, cã tµi s¾c th× bÞ ruång rÉy, vïi dËp… B¹ch C DÞ ®· kh¸i qu¸t: "Nh©n sinh m¹c t¸c phô nh©n th©n B¸ch niªn khæ l¹c do tha nh©n" (Ngêi ta sinh ra chí nªn lµm con g¸i Tr¨m n¨m síng khæ do ngêi kh¸c quyÕt ®Þnh). Trong "V¨n chiªu hån", mét thi phÈm viÕt b»ng ch÷ N«m næi tiÕng cña NguyÔn Du, còng cã sù kh¸i qu¸t t¬ng tù: "§au ®ín thay phËn ®µn bµ KiÕp sinh ra thÕ biÕt lµ t¹i ®©u". Ngêi phô n÷ trong x· héi phong kiÕn lµ n¹n nh©n, ngêi g¸nh chÞu nÆng nÒ nhÊt tõ biÕn ®éng x· héi tíi nh÷ng quy ®Þnh, luËt lÖ phi lÝ, tµn khèc. Nçi khæ cña nh÷ng ngêi phô n÷ Êy lµ hiÖn thùc ®i vµo trong th¬ B¹ch C DÞ vµ th¬ ch÷ H¸n NguyÔn Du, trë thµnh ®iÓm chung cña lßng nh©n ®¹o vµ gi¸ trÞ tè c¸o s©u s¾c. Trong th¬ B¹ch C DÞ vµ th¬ ch÷ H¸n NguyÔn Du, ®èi tîng ngêi phô n÷ ®îc c¶ hai t¸c gi¶ ®Ò cËp tíi lµ ®èi tîng phô n÷ lao ®éng nghÌo; ®èi tîng phô n÷ lµ cung phi; ®èi tîng phô n÷ lµ ca nhi kÜ n÷. 1.1.1. H×nh tîng phô n÷ lao ®éng nghÌo Hä lµ ngêi chÞu ¶nh hëng trùc tiÕp chÕ ®é bãc lét t« thuÕ, ruéng ®Êt céng víi thiªn tai, mÊt mïa ®Èy hä vµo hoµn c¶nh tóng quÉn, khæ së. 7 B¹ch C DÞ nãi tíi bµ mÑ võa ®Þu con trªn lng, võa lÇm lòi cÆm côi mãt nh÷ng h¹t lóa cßn sãt l¹i trªn ®ång trong c¸i n¾ng nh thiªu nh ®èt vµ trong khung c¶nh lao ®éng vÊt v¶ cña nh÷ng ngêi n«ng d©n. §ã lµ h×nh ¶nh bµ mÑ trong bµi "Quan nghÖ m¹ch": "Phôc h÷u bÇn phu nh©n B·o tö t¹i k× bµng H÷u thñ bØnh di tuÖ T¶ tý huyÒn tuÖ khu«ng". (L¹i cã mét bµ nghÌo BÕ con ®øng bªn c¹nh Tay ph¶i cÇm nh÷ng b«ng lóa mãt ®îc C¸nh tay tr¸i ®eo c¸i giá r¸ch). [13 - 336] C©u chuyÖn ngêi ®µn bµ kÓ kh¾c s©u nçi tñi khæ, sù th¶m th¬ng ®Çy nghÞch lý - bµ r¬i vµo c¶nh ngé Êy lµ v×: "Gia ®iÒn th©u thuÕ tËn ThËp thö sung c¬ trêng" (Ruéng nhµ nép thuÕ hÕt Mçi chót nµy ¨n cho ®ì ®ãi lßng). Trong khung c¶nh lao ®éng cùc nhäc, thÊm th¸p må h«i, t¸c gi¶ ®a vµo h×nh ¶nh bµ mÑ nghÌo ®Þu con ®i mãt lóa khiÕn chóng ta liªn tëng thÊy dÊu vÕt chung trong “Së kiÕn hµnh” cña NguyÔn Du vµ h×nh ¶nh bµ mÑ ¨n xin: “H÷u phô huÒ tam nhi T¬ng t¬ng täa ®¹o bµng TiÓu d¹ t¹i hoµi trung §¹i gi¶ tr× tróc khu«ng” (Mét mÑ cïng ba con L©n la bªn vÖ ®êng §øa bÐ «m trong lßng §øa lín tay mang giá). [15 – 449] Sù xuÊt hiÖn trªn ®êng c¶nh “Mét mÑ cïng ba con” dËt dê, xiªu vÑo, “lÇn phè xin miÕng ¨n” ®Ó råi høa hÑn mét c¸i chÕt th¶m th¬ng n¬i ®Çu s«ng cuèi r·nh t¸c ®éng m¹nh mÏ tíi t©m lÝ, t×nh c¶m cña ngêi ®äc. 8 T¸c gi¶ quan s¸t kü tõ d¸ng ®iÖu ®Õn nÐt mÆt, quÇn ¸o ®Õn chiÕc giá, tÊt c¶ ®Òu gîi lªn mét sù tµn t¹, x¬ x¸c ®Õn khæ së: “Khu«ng trung hµ së thÞnh Lª ho¾c t¹p kú khang NhËt ¸n bÊt ®¾c thùc Y quÇn hµ khu«ng nh¬ng”. (Trong giá ®ùng nh÷ng g× Mí rau lÉn tÊm c¸m Nöa ngµy bông vÉn kh«ng QuÇn ¸o vÎ co dóm). [15 – 449] Ngêi phô n÷ trong bµi th¬ chÞu hËu qu¶ trùc tiÕp cña mÊt mïa, ®ãi kÐm, cã nguyªn nh©n tõ sù bãc lét thËm tÖ cña bän quan l¹i. GÇn cuèi bµi th¬, t¸c gi¶ ®· vÏ l¹i c¶nh tiÖc tïng, ¨n uèng xa xØ cña bän quan l¹i. §ã lµ sù ®èi lËp, t¬ng ph¶n gay g¾t vµ th¶m khèc: “Léc c©u t¹p ng xó M·n tr¸c trÇn t d¬ng Trëng qu©n bÊt h¹ tù TiÓu m«n chØ lîc thêng”. (V©y c¸ hÇm g©n h¬u Lîn dª m©m ®Çy ngót Quan lín kh«ng g¾p qua C¸c thÇy chØ nÕm chót). [15 – 499] DÉn ra sù ®èi lËp ®Õn tµn nhÉn nµy, giäng th¬ trë nªn gay g¾t, thÓ hiÖn sù bÊt b×nh cao ®é: “B¸t khÝ v« cæ tÝch L©n cÈu yÕm cao l¬ng BÊt t quan ®¹o thîng H÷u thö cïng nhi n¬ng”. (Thøc ¨n thõa ®æ ®i Quanh xãm no ®µn chã BiÕt ®©u trªn ®êng quan Cã mÑ con khæ). 9 [15 – 449] Trong “Quan nghÖ m¹ch”, B¹ch C DÞ ®· cã sù liªn hÖ cña b¶n th©n dùa trªn hoµn c¶nh cña bµ mÑ trong bµi th¬. Thùc chÊt, ®ã lµ sù ph¶n ¸nh thùc t¹i vµ lµ sù day døt, b¨n kho¨n vÒ sè phËn con ngêi, ®Æc biÖt lµ ngêi phô n÷. Dêng nh «ng ®· thÊy râ sù v« lý, ®èi xö tµn tÖ cña x· héi ®èi víi ngêi phô n÷ - MÆc dï hä còng lµ lùc lîng lao ®éng quan träng, quanh n¨m b¬n b¶, lam lò, thÕ nhng nh÷ng g× hä thu nhËn ®îc lµ con sè 0, hä r¬i vµo th¶m c¶nh ®ãi khæ. T¸c gi¶ nh còng bÊt b×nh víi thùc tr¹ng v« lý Êy: “Kim ng· hµ c«ng ®øc T»ng bÊt sù n«ng trang L¹i léc tam bÊt thanh TuÕ ¸n h÷u d l¬ng” (Nay m×nh cã c«ng ®øc g× Cha tõng mã tay vµo viÖc n«ng trang ThÕ mµ l¬ng lµm quan ®Õn ba tr¨m th¹ch HÕt n¨m ¨n vÉn cßn thõa”. [13 - 336] Nh vËy, c¶ B¹ch C DÞ vµ NguyÔn Du ®Òu ®· cã sù ®Ò cËp vµ thÓ hiÖn s©u s¾c tíi ®èi tîng ngêi phô n÷ lao ®éng nghÌo. Nhng kh«ng dõng l¹i ë ®Êy, c¶ hai «ng còng ®Òu ®· cã sù tiÕp cËn víi hiÖn thùc cã liªn quan ®Õn ®èi tîng ngêi phô n÷ kh¸c. §ã chÝnh lµ ®èi tîng ngêi cung phi. 1.1.2. H×nh tîng cung phi ViÕt vÒ ®èi tîng phô n÷ nµy, B¹ch C DÞ cã “Trêng hËn ca”, NguyÔn Du cña chóng ta th× viÕt “D¬ng phi cè lý”. TÊt nhiªn cïng nãi tíi mét ®èi tîng cã thËt trong lÞch sö Trung Quèc lµ D¬ng Quý Phi, nhng “D¬ng phi cè lý” l¹i lµ c¶m thøc chñ quan cña NguyÔn Du ®èi víi hiÖn thùc lÞch sö Trung Quèc – hiÖn thùc cã liªn quan tíi nh©n vËt D¬ng Quý Phi. ChÕ ®é x· héi phong kiÕn tËp trung quyÒn lùc cao nhÊt vµo tay mét ngêi. §ã chÝnh lµ «ng Hoµng («ng vua). Díi ngêi Êy cã hµng lo¹t cung tÇn, mÜ n÷. Nh÷ng ngêi phô n÷ ®îc tuyÓn vµo cung gièng nh “c¸ chËu chim lång”, suèt ®êi bÞ trãi buéc trong cung cÊm “cha chÕt th× th©n ch¼ng ®îc ra”. 10 C¶ “Trêng hËn ca” vµ “D¬ng phi cè lý” ®Òu lµ c¸i nh×n míi mÎ, nh©n ®¹o, réng lîng cña B¹ch C DÞ vµ NguyÔn Du ®èi víi ngêi ®µn bµ (D¬ng Quý Phi) tõng bÞ lÞch sö lªn ¸n. C¶ hai t¸c gi¶ ®Òu ®· nh×n thÊy phÇn “®¸ng th¬ng” h¬n “®¸ng téi” cña ngêi phô n÷ nµy: c¸i chÕt cña D¬ng Quý Phi ®îc NguyÔn Du diÔn t¶ trong mèi th¬ng c¶m ngÇm chøa s©u kÝn díi líp vá ng«n tõ: “Lang t¹ ®µn hång v« mÞch xø §«ng phong thµnh h¹ bÊt th¨ng b×nh” (Kh«ng t×m thÊy ®©u nh÷ng c¸nh hoa hång tµn r¬i bõa b·i. Díi thµnh giã thæi t×nh kh«n xiÕt). B¹ch C DÞ viÕt: “UyÓn chuyÓn nga mi m· tiÒn tö Hoa ®iÒn ñy ®Þa v« nh©n thu Thóy KiÒu kim tríc ngäc tao ®Çu” (G¸i mµy ngµi ph¶i qu»n qu¹i chÕt tríc ®Çu ngùa B«ng hoa vµng, cµnh thóy liÔu, h×nh kim tíc vµ tr©m ngäc cµi ®Çu, r¬i r¾c trªn mÆt ®Êt ch¼ng cßn ai nhÆt). [13 – 153] Trong hai t¸c phÈm th¬ nµy, B¹ch C DÞ vµ NguyÔn Du ®· nh×n thÊy nh©n vËt D¬ng Quý Phi kh«ng ph¶i lµ “téi nh©n” mµ lµ n¹n nh©n cña lÞch sö. C¸i chÕt cña D¬ng Quý Phi nh lµ mét nçi oan lín, nh dÊu chÊm than vÒ cuéc ®êi cña mét trang tuyÖt s¾c, lµ dÊu chÊm hái chÜa th¼ng vµo x· héi: “Tù thÞ cö triÒu kh«ng lËp trîng Uæng giao thiªn cæ téi khuynh thµnh” (Tr¸ch kÎ ®Çy triÒu ®å ®øng phçng Oan ai ngh×n thuë théi khuynh thµnh). [15 – 292] Nh vËy, th«ng qua nh©n vËt D¬ng Quý Phi, hai t¸c gi¶ còng ®· phÇn nµo thÓ hiÖn mét c¸ch s©u s¾c th¸i ®é, t×nh c¶m cña m×nh ®èi víi sè phËn cña ngêi phô n÷ mµ t¸c gi¶ cho ®ã lµ ngêi cã “nçi oan thiªn cæ”. Tuy nhiªn, xÐt vÒ ®èi tîng vµ néi dung ph¶n ¸nh, ®Ò cËp tíi h×nh tîng ngêi phô n÷ lµ cung phi cha ph¶i lµ tÊt th¶y cña c¸i chung ®èi víi hai t¸c gi¶ mµ sù gÆp gì cña hai «ng cßn thÓ hiÖn th«ng qua ®èi tîng ngêi phô n÷ lµ ca nhi, kü n÷. 11 1.1.3. H×nh tîng ca nhi, kü n÷ NguyÔn Du ®Ò cËp tíi ®èi tîng phô n÷ nµy trong nhiÒu bµi th¬, nhng tiªu biÓu lµ “Long Thµnh cÇm gi¶ ca”. B¹ch C DÞ còng cã mét “viªn ngäc th¬” tuyÖt t¸c lµ “Tú bµ hµnh”. Bµi th¬ nµy ®îc xem lµ ®Ønh cao cña th¬ ca vµ ®Ønh cao trong lo¹i th¬ viÕt vÒ ngêi phô n÷ cña t¸c gi¶. H×nh tîng ngêi phô n÷ trong bµi th¬ tiªu biÓu cho rÊt nhiÒu nh÷ng ngêi phô n÷ cã hoµn c¶nh t¬ng tù. Trong x· héi phong kiÕn, phô n÷ bÞ khinh rÎ, ca nhi, kü n÷ bÞ coi nh lµ mét thø ®å ch¬i. Khi ®· tµn phai nhan s¾c, hä bÞ vøt ra ngoµi lÒ cuéc sèng, chÞu nh÷ng va ®éng x« ®Èy cña cuéc sèng, sèng trong c¶nh c« ®¬n, l¹nh lÏo. Ngêi phô n÷ trong “Tú bµ hµnh” võa cã tµi, võa cã s¾c, võa cã t×nh. Ngêi nh thÕ ®¸ng lÏ ph¶i ®îc hëng mét cuéc sèng h¹nh phóc nhng x· héi phong kiÕn lµ x· héi “ghÐt tµi, ghÐt ®Ñp, vïi dËp c«ng lý, chÝnh nghÜa” [4 – 123]. Tõ hiÖn thùc tµn nhÉn, phi lý Êy, B¹ch C DÞ ®· x©y dùng thµnh c«ng h×nh tîng ngêi phô n÷ ®¸nh ®µn. Cuéc ®êi t©m sù cña nh©n vËt nµy dêng nh ®îc biÓu thÞ qua tiÕng ®µn vµ râ nhÊt, trùc tiÕp nhÊt qua lêi tù thuËt cña nµng: Xa kia vèn lµ ngêi kÎ chî, tró ë l©n la, häc ®µn tõ thuë 13, n¨m 18 tuæi ®· næi tiÕng: “Khóc b¹i thêng gi¸o thiÖn tµi phôc Trang thµnh mçi bÞ thu n¬ng ®è Ngò l¨ng niªn thiÕu tranh triÒn ®Çu NhÊt khóc hång tiªu bÊt tri sè”. (G· thiÖn tµi sî phen dõng khóc ¶ thu n¬ng ghen lóc ®iÓm t« Ngò L¨ng chµng trÎ ganh ®ua BiÕt bao the th¾m chuèc mua tiÕng ®µn). [13 – 153] Ngêi phô n÷ Êy ®· tõng lµ ngêi næi tiÕng, mua vui cho bao nhiªu kh¸ch nhng l¹i c« ®¬n, l¹nh lÏo lóc vÒ giµ. Nh÷ng ba ®éng cña cuéc ®êi x« ®Èy tíi bíc giang hå lu l¹c: “Khø lai giang khÈu thñ kh«ng thuyÒn NhiÔu thuyÒn minh nguyÖt giang thñy hµn” (ThuyÒn kh«ng ®Ëu bÕn mÆc ai 12 Quanh thuyÒn tr¨ng d·i níc tr«i l¹nh lïng) [13 - 153] Cuéc ®êi, sè phËn cña ngêi kü n÷ trong bµi th¬ lµ thùc t¹i ®îc ph¶n ¸nh. HiÖn thùc ph¶n ¸nh còng quan träng, nhng quan träng h¬n lµ th¸i ®é cña t¸c gi¶ ®èi víi hiÖn thùc Êy. Bµi th¬ lµ nh÷ng nÐt hiÖn thùc s©u s¾c vÒ x· héi phong kiÕn trung §êng. Sè phËn ngêi kü n÷ trong bµi th¬ tiªu biÓu cho líp ca nhi, kü n÷ bÊy giê. §ång thêi t¸c phÈm còng lµ sù thÓ hiÖn t©m t, t×nh c¶m, th¸i ®é cña t¸c gi¶ tríc c¶nh ngé ®¸ng th¬ng cña ngêi kü n÷. T¸c gi¶ NguyÔn Du cña chóng ta còng cã mét thi phÈm cã néi dung ý nghÜa t¬ng tù. §ã lµ bµi “Long Thµnh cÇm gi¶ ca”, bµi th¬ võa kh¸i qu¸t nh÷ng biÕn ®éng x· héi vµ nh÷ng biÕn ®éng trong cuéc ®êi c¶ mét ngêi phô n÷ tµi hoa, võa thÓ hiÖn sù suy ngÉm s©u s¾c cña t¸c gi¶ tríc hiÖn thùc x« ®Èy ngêi phô n÷ vµo hoµn c¶nh Êy. C¸ch cÊu tø ë viÖc x©y dùng h×nh tîng ngêi phô n÷ ®¸nh ®µn cña hai bµi th¬ “Tú bµ hµnh” (B¹ch C DÞ) vµ “Long Thµnh cÇm gi¶ ca” (NguyÔn Du) lµ t¬ng tù nhau. Cã kh¸c nhau ch¨ng chØ lµ ë thêi ®iÓm gÆp gì vµ hoµn c¶nh cô thÓ cña nh©n vËt. Trong lêi tùa, NguyÔn Du viÕt “Ngêi g¶y ®µn ®Êt Long Thµnh Êy kh«ng râ hä tªn lµ g× nghe nãi thuë nhá nµng häc ®µn NguyÔn trong ®éi n÷ nh¹c ë cung vua Lª, qu©n T©y S¬n kÐo ra, c¸c ®éi n÷ nh¹c kÎ chÕt, ngêi bá ®i, nµng lu l¹c ë c¸c chî, «m ®µn h¸t rong”. Ngêi phô n÷ Êy ®· tõng tµi s¾c lõng danh mét thêi nhng sau 20 n¨m gÆp l¹i ngêi con g¸i n¨m xa t¸c gi¶ ®· gÆp nay ®· biÕn ®æi kh¸c h¼n: Tµn phai nhan s¾c, tµn t¹ d¸ng h×nh, ®au ®ín ë chç tån t¹i mµ nh kh«ng tån t¹i: “TÞch m¹t nhÊt nh©n ph¸t b¸n hoa Nhan s¾c thÇn kh« h×nh lîc tiÓu Lang t¹ tµn mi bÊt søc trang Thïy tri, tùu thÞ, ®¬ng thêi thµnh trung ®Ö nhÊt diÖn”. (PhÝa cuèi chiÕu mét ngêi tãc hoa r©m NÐt mÆt vâ vµng, thÇn s¾c kh« khan M«i mµy phê ph¹c kh«ng ®iÓm t« Ai biÕt ®ã lµ ngêi kú diÖu nhÊt bËc kinh thµnh lóc bÊy giê). [15 – 231] 13 H×nh tîng ngêi phô n÷ trong bµi th¬ lµ sù kh¸i qu¸t tõ rÊt nhiÒu ngêi phô n÷ ®¸ng th¬ng nh thÕ. NguyÔn Du ®· ®øng cao h¬n nh÷ng ngêi cïng thêi ë c¸i nh×n nh©n ®¹o ®èi víi ngêi phô n÷. Do ®ã, ®iÓm gÆp gì, t¬ng ®ång cña B¹ch C DÞ vµ NguyÔn Du còng chÝnh lµ ®iÓm gÆp gì cña lßng nh©n ®¹o thèng thiÕt ®èi víi cuéc ®êi, sè phËn cña ngêi phô n÷ trong x· héi phong kiÕn. Nh vËy, ë ®èi tîng vµ néi dung ph¶n ¸nh, hai t¸c gi¶ ®· cã sù nh×n nhËn vµ ph¶n ¸nh chung vÒ c¸c ®èi tîng: Phô n÷ lao ®éng nghÌo, phô n÷ cung phi, ca nhi kü n÷. §Ò cËp tíi nh÷ng ®èi tîng nµy, hai «ng tuy ë hai thêi ®¹i, hai ®Êt níc kh¸c nhau, song còng ®· cã c¸i nh×n, quan ®iÓm tiÕn bé thÓ hiÖn trong viÖc m« t¶, bµy tá t×nh c¶m th¸i ®é ®èi víi cuéc ®êi, sè phËn cña nh÷ng ngêi phô n÷ bÞ x· héi chµ ®¹p, vïi dËp mét c¸ch kh«ng th¬ng tiÕc. Song ®iÓm t¬ng ®ång cña hai t¸c gi¶ khi ®Ò cËp tíi vÊn ®Ò phô n÷ kh«ng dõng l¹i ë ®ã. 1.2. NghÖ thuËt biÓu hiÖn VÊn ®Ò h×nh thøc (nghÖ thu©t) thÓ hiÖn néi dung lµ vÊn ®Ò cã liªn quan tíi tµi n¨ng, c¸ tÝnh s¸ng t¹o cña nhµ v¨n. Trong mét t¸c phÈm nghÖ thuËt bao giê còng tån t¹i hai ph¬ng diÖn: néi dung vµ h×nh thøc v× “néi dung vµ h×nh thøc lµ mét cÆp ph¹m trï c¬ b¶n cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, ë nh÷ng t¸c phÈm v¨n häc ch©n chÝnh, cã gi¸ trÞ thÈm mü cao, h×nh thøc vµ néi dung cã sù thèng nhÊt hµi hoµ cao ®é. Mèi liªn hÖ biÖn chøng ®Ých thùc gi÷a néi dung vµ h×nh thøc vÉn lµ mét mèi t¬ng quan c¬ b¶n nhÊt cña t¸c phÈm v¨n häc” [12 – 249]. Trªn kia, chóng t«i ®· xÐt ®iÓm t¬ng ®ång vÒ ®èi tîng vµ néi dung ph¶n ¸nh trong th¬ cña hai t¸c gi¶. Bªn c¹nh ®ã, xÐt vÒ h×nh thøc biÓu hiÖn, th¬ viÕt vÒ ngêi phô n÷ cña hai «ng còng cã nh÷ng ®iÓm t¬ng ®ång. Còng ph¶i thÊy r»ng, h×nh thøc cña t¸c phÈm v¨n häc lµ mét ph¹m trï réng lín vµ phæ qu¸t, tuy nhiªn ®iÓm t¬ng ®ång cô thÓ vµ râ nhÊt trong nghÖ thuËt biÓu hiÖn cña hai t¸c gi¶ nµy khi ®Ò cËp tíi vÊn ®Ò ngêi phô n÷ lµ: H×nh thøc ng«n ng÷, thÓ th¬, ph¬ng thøc ph¶n ¸nh. 1.2.1. H×nh thøc ng«n ng÷ Cã mét ®iÒu ®· râ r»ng: c¶ hai «ng ®Òu viÕt b»ng thø ch÷ truyÒn thèng cña d©n téc Trung Quèc lµ ch÷ H¸n. NguyÔn Du ®· sö dông thø ch÷ 14 nµy nhuÇn nhuyÔn kh«ng kÐm B¹ch C DÞ. V¨n ho¸ Trung Quèc nãi chung, ch÷ H¸n nãi riªng ¶nh hëng rÊt s©u ®Ëm vµo x· héi ViÖt Nam thêi phong kiÕn nhng ®ã lµ vÊn ®Ò mµ chóng t«i sÏ tr×nh bµy ë ch¬ng 3. §iÒu cÇn nãi tríc hÕt ë ®©y dã lµ: NguyÔn Du cïng víi mét sè t¸c gi¶ kh¸c cña ViÖt Nam ®· tiÕp thu nÒn v¨n häc viÕt b»ng ch÷ H¸n cña Trung Quèc víi tinh thÇn m¹nh d¹n, ®Êu tranh chèng l¹i n¹n ®ång ho¸, dÞ biÖt ®Ó x©y dùng nÒn v¨n häc d©n téc ®Ëm ®µ mµu s¾c truyÒn thèng. 1.2.2. ThÓ th¬ Nãi tíi th¬ §êng lµ nãi tíi lo¹i th¬ s¸ng t¸c ®êi §êng. §ã lµ lo¹i th¬ cã ng«n ng÷ nh×n chung trong s¸ng tinh luyÖn. Nhµ th¬ NguyÔn Du ®· tiÕp thu s¸ng t¹o thÓ th¬ nµy, thæi nªn “phÇn hån” cho nh÷ng tø th¬ cã gi¸ trÞ hiÖn thùc “rÊt ViÖt Nam”. Qua viÖc kh¶o s¸t, thèng kª, chóng t«i nhËn thÊy r»ng: Khi ®Ò cËp tíi vÊn ®Ò phô n÷ trong th¬ cña m×nh, hai t¸c gi¶ B¹ch C DÞ vµ NguyÔn Du ®· sö dông c¶ hai thÓ th¬: Th¬ Cæ phong vµ th¬ §êng luËt. Th¬ Cæ phong (cßn gäi lµ Cæ thÓ) lµ tªn gäi thÓ lo¹i th¬ ra ®êi tríc, trong vµ sau ®êi §êng, kh«ng chÞu sù quy ®Þnh nh th¬ §êng luËt. §Æc ®iÓm næi bËt cña th¬ Cæ Phong lµ kh«ng chÞu sù gß bã, trãi buéc vÒ sè ch÷, niªm, vÇn, luËt. ThÓ th¬ nµy rÊt cã u thÕ trong viÖc ph¶n ¸nh hiÖn thùc cuéc sèng vµ gi¶i bµy t©m t t×nh c¶m cña con ngêi. Th¬ §êng luËt lµ thuËt ng÷ thi häc Trung Quèc thÓ lo¹i th¬ c¸ch luËt ®îc ®Þnh h×nh vµ hoµn thiÖn ë thêi §êng (còng ®ù¬c gäi lµ th¬ cËn thÓ ®Ó ph©n biÖt víi th¬ cæ thÓ), cã quy ®Þnh, luËt lÖ nghiªm ngÆt vÒ c©u ch÷, vÇn, luËt. B¹ch C DÞ vµ NguyÔn Du ®Òu ®· sö dông tèi u hai h×nh thøc thÓ lo¹i nµy trong viÖc ®Ò cËp, ph¶n ¸nh hiÖn thùc. Nãi c¸ch kh¸c, ®Ò cËp tíi nh©n vËt phô n÷ trong th¬ ca cña m×nh, hai t¸c gi¶ ®· sö dông nhuÇn nhôy hai thÓ th¬: Th¬ Cæ Phong vµ th¬ §êng luËt, ch¼ng h¹n nh c¸c bµi “HËu cung tõ”, “§¹i m·i t©n n÷ tÆng ch kü” cña B¹ch C DÞ lµ viÕt theo thÓ lo¹i th¬ §êng luËt (ThÊt ng«n tø tuyÖt). C¸c bµi “Quan nghÖ m¹ch”, “L¨ng viªn thiÕp”…l¹i ®îc viÕt theo thÓ th¬ Cæ Phong. §èi víi t¸c gi¶ NguyÔn Du, nh÷ng t¸c phÈm viÕt theo thÓ th¬ §êng luËt “Tam liÖt miÕu”, “Väng phu th¹ch”…Bªn c¹nh ®ã còng cã mét sè t¸c 15 phÈm viÕt theo thÓ lo¹i th¬ Cæ Phong nh “Së kiÕn hµnh”, “Long Thµnh cÇm gi¶ ca”. Nh vËy, xÐt vÒ h×nh thøc biÓu hiÖn hai t¸c gi¶ ®· cïng cã nh÷ng ®iÓm t¬ng ®ång vÒ viÖc sö dông h×nh thøc ng«n ng÷ vµ h×nh thøc thÓ lo¹i. Kh«ng nh÷ng thÕ, hai «ng cßn gÆp nhau trªn c¶ b×nh diÖn ph¬ng thøc ph¶n ¸nh. 1.2.3. Ph¬ng thøc ph¶n ¸nh C¸c kh¸i niÖm tù sù, tr÷ t×nh trong lý luËn v¨n häc lµ dïng ®Ó chØ c¸c lo¹i v¨n häc. “Tù sù lµ kh¸i niÖm chØ lo¹i v¨n häc ph¶n ¸nh hiÖn thùc b»ng c¸ch kÓ l¹i sù viÖc th«ng qua mét cèt truyÖn t¬ng ®èi hoµn chØnh” (Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt). “Tr÷ t×nh lµ kh¸i niÖm chØ lo¹i v¨n häc ph¶n ¸nh hiÖn thùc b»ng c¸ch biÓu hiÖn nh÷ng ý nghÜ, c¶m xóc, t©m tr¹ng riªng cña con ngêi , kÓ c¶ b¶n th©n ngêi nghÖ sÜ tríc cuéc sèng” (Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt). ë ®©y, chóng t«i chØ xÐt ®Õn hai kh¸i niÖm tù sù, tr÷ t×nh nh lµ nh÷ng yÕu tè thuéc tÝnh cña lo¹i v¨n häc tù sù, tr÷ t×nh. HiÖn thùc vÒ sè phËn hoµn c¶nh, cuéc ®êi cña ngêi phô n÷ trong x· héi phong kiÕn lµ bøc tranh ¸m ¶nh t©m thøc ®èi víi nh÷ng tÊm lßng nh©n ®¹o réng lín nh B¹ch C DÞ, NguyÔn Du. Hai t¸c gi¶ ®· cã sù ®Ò cËp, ph¶n ¸nh ch©n thùc sinh ®éng nh÷ng ý nghÜa, s¾c th¸i phong phó, ®a d¹ng cña hiÖn thùc cã liªn quan tíi ngêi phô n÷. B¹ch C DÞ vµ NguyÔn Du ®Òu ®· sö dông h×nh thøc tù sù trong th¬ mét c¸ch linh ho¹t. Kh«ng chØ ph¶n ¸nh hiÖn thùc hai «ng cßn trùc tiÕp béc lé, bµy tá c¶m xóc, cã khi lµ cña nh©n vËt, cã khi lµ cña chÝnh b¶n th©n. Ph¶i nãi r»ng, sù kÕt hîp yÕu tè tù sù, tr÷ t×nh còng lµ ®iÓm chung kh¸ râ vÒ nghÖ thuËt biÓu hiÖn cña hai t¸c gi¶ khi hä ®Ò cËp tíi vÊn ®Ò phô n÷ trong th¬ ca cña m×nh. Sù kÕt hîp yÕu tè tù sù, tr÷ t×nh kh«ng nh÷ng lµ ®Æc trng nghÖ thuËt trong th¬ cña hai t¸c gi¶ mµ cßn lµ yÕu tè dÉn tíi thµnh c«ng, gãp phÇn kh¼ng ®Þnh tµi n¨ng, vÞ trÝ cña hä trong lÞch sö v¨n häc cña mçi níc. Nãi tíi sù kÕt hîp ®¹t tíi møc chuÈn mùc, hai yÕu tè tù sù, tr÷ t×nh, chóng ta kh«ng thÓ kh«ng nãi ®Õn c¸c thi phÈm: "Trêng hËn ca", "Tú bµ hµnh" cña B¹ch C DÞ; "Long Thµnh cÇm gi¶ ca", "§éc TiÓu Thanh ký" cña NguyÔn Du. "Trêng hËn ca" (viÕt n¨m 806) lµ t¸c phÈm viÕt vÒ mèi t×nh gi÷a §êng 16 Minh Hoµng vµ D¬ng Quý Phi. §ã lµ thiªn t×nh sö ®· ®i vµo truyÒn thuyÕt d©n gian vµ ®îc truyÒn tông réng r·i. Tõ hiÖn thùc cã thËt trong lÞch sö, B¹ch C DÞ kh¸i qu¸t l¹i thµnh bi kÞch t×nh yªu gi÷a §êng Minh Hoµng vµ D¬ng Quý Phi - trong ®ã, t¸c gi¶ ®Æc biÖt thÓ hiÖn lßng c¶m th¬ng s©u s¾c ®èi víi nh©n vËt D¬ng Quý Phi. Nhng tríc hÕt lµ hiÖn thùc lÞch sö g¾n liÒn víi nh©n vËt. T¸c gi¶ kÓ l¹i thiªn t×nh sö, ®ång thêi ®Ó cho nh©n vËt trùc tiÕp bµy tá t×nh c¶m cña m×nh, cô thÓ trong bµi th¬ lµ t©m tr¹ng nhí nhung, th¬ng xãt cña §êng Minh Hoµng víi nµng D¬ng Quý Phi: “Qu©n thÇn t¬ng cè tËn triªm y §«ng väng ®« m«n tÝn m· quy Quy lai tr× uyÓn giai y cùu Phï dung nh diÖn liÔu nh mi”. (§Çm v¹t ¸o vua t«i giät lÖ Giãng d©y c¬ng ngùa tÕ vÒ ®«ng C¶nh xa d¬ng liÔu phï dung VÞ c¬ng, th¸i dÞch hå cung vÖn mêi). Nãi theo thi ph¸p häc hiÖn ®¹i: lèi kÓ chuyÖn (h×nh thøc tù sù) trong bµi th¬ tu©n theo mét kÕt cÊu nhÊt ®Þnh, ®ã lµ kÕt cÊu tuyÕn tÝnh. DiÔn biÕn cña thiªn t×nh sö ®Ém lÖ Êy cã thÓ kh¸i qu¸t thµnh c¸c chÆng: yªu  ch¹y lo¹n  chia biÖt b»ng c¸i chÕt cña D¬ng Quý Phi  §êng Minh Hoµng nhí nhung, th¬ng xãt. Bªn c¹nh yÕu tè tù sù cã ý nghÜa dµn dùng bé khung cho t¸c phÈm, t¸c gi¶ cßn kÕt hîp hßa quyÖn s¾c th¸i tr÷ t×nh. §ã chÝnh lµ phÇn “hån” cña t¸c phÈm. §an kÕt hai yÕu tè nµy ®Ó ngêi ®äc võa nhËn biÕt mét c¸ch cô thÓ sù viÖc (tri gi¸c), võa c¶m xóc trùc tiÕp tíi nh©n vËt (xóc gi¸c). YÕu tè tr÷ t×nh cña bµi th¬ võa lµ c¶m xóc cña nh©n vËt, võa lµ th¸i ®é t×nh c¶m, c¶m xóc cña t¸c gi¶. Ch¼ng h¹n, khi t¸c gi¶ bµy tá hoµn c¶nh chia biÖt cña hai ngêi vµ nçi ®au trong c¶nh chia biÖt: “NhÊt biÖt ©m dung lìng diÓu mang Chiªu D¬ng ®iÖn lý ©n ¸i tuyÖt Bång lai cung trung nhËt nguyÖt trêng Håi ®Çu h¹ väng nh©n hoµn xø BÊt kiÕn Trêng An kiÕn trÇn vò” 17 (Mét lÇn tõ biÖt ®«i ng¶ c¸ch mÆt khuÊt lêi T×nh ©n ¸i ë ®iÖn Ch©u D¬ng thÕ lµ ®o¹n tuyÖt Ngµy th¸ng trong cung bång lai dµi ®»ng ®½ng Ngo¶nh mÆt nh×n xuèng câi ®êi Kh«ng thÊy Trêng An chØ thÊy bôi trÇn mï mÞt) [13 – 359] Sù th¬ng c¶m, ®ång t×nh cña t¸c gi¶ lµ c¶m høng chung th©u suèt bµi th¬: Tõ nh÷ng lêi th¬ ®Ñp ®Ï ca ngîi mèi t×nh chung thñy cña hä tíi c¶ nh÷ng c©u th¬ nh khãc, nh than cho sè phËn bi th¬ng cña nµng D¬ng Quý Phi. §ã lµ nh÷ng yÕu tè mang l¹i mµu s¾c tr÷ t×nh cho thiªn “Trêng hËn ca” nµy. Bªn c¹nh “Trêng hËn ca”, “Tú bµ hµnh” cña B¹ch C DÞ còng ®îc xem lµ bµi th¬ hay nhÊt, ®¹t tíi møc tinh luyÖn vÒ nghÖ thuËt kÕt hîp tù sù vµ tr÷ t×nh. YÕu tè tù sù cña “Tú bµ hµnh” thÓ hiÖn tríc hÕt ë viÖc x©y dùng hai c©u chuyÖn. C©u chuyÖn thø nhÊt kÓ vÒ cuéc gÆp gì cña t¸c gi¶ vµ ngêi kü n÷ ch¬i ®µn tú bµ, c©u chuyÖn thø hai lµ c©u chuyÖn vÒ cuéc ®êi cña ngêi kü n÷. Th«ng qua hai c©u chuyÖn ®ã, t¸c gi¶ ®· khÐo lÐo kÕt hîp yÕu tè: t©m t, t×nh c¶m cña nh©n vËt vµ cña chÝnh m×nh. Sù tinh tÕ tíi møc tµi t×nh cña t¸c gi¶ cßn thÓ hiÖn ë viÖc th«ng qua hoµn c¶nh, t©m sù cña nh©n vËt mµ bµy tá t©m sù cña m×nh, t¹o thµnh mét mèi ®ång c¶m s©u xa thËt ®¸ng tr©n träng. Sù kÕt hîp yÕu tè tù sù, tr÷ t×nh cßn thÓ hiÖn ë c¸ch miªu t¶ ngo¹i c¶nh g¾n víi néi t©m. C¶nh thiªn nhiªn: tr¨ng, s«ng níc mªnh m«ng, trÇm l¾ng ®a con ngêi vµo thÕ giíi kú ¶o, c« qu¹nh, mªnh m«ng: - “Phong diÖp ®Þch hoa thu s¾t s¾t” (Qu¹nh h¬i thu lau l¸ch ®×u hiu). - “BiÖt thêi mang mang giang tÈm nguyÖt” (Níc mªnh m«ng ®îm vÎ g¬ng trong). - “§«ng thuyÒn t©y ph¶ng tiÔu v« ng«n Duy kiÕn giang t©m thu nguyÖt b¹ch” (ThuyÒn mÊy l¸ ®«ng t©y lÆng ng¾t Mét vÇng tr¨ng trong v¾t lßng s«ng) 18 - “Khø lai giang khÈu thñ kh«ng thuyÒn NhiÔu thuyÒn minh nguyÖt giang thñy hµn” (ThuyÒn kh«ng ®Ëu bÕn mÆc ai Quanh thuyÒn tr¨ng d·i níc tr«i l¹nh lïng). [4 – 359] TiÕng ®µn vµ t©m sù vÒ cuéc ®êi cña ngêi kü n÷ lµ mèi ®ång c¶m s©u s¾c ®èi víi t¸c gi¶ - chñ thÓ tr÷ t×nh cña bµi th¬. §ã chÝnh lµ sù “®ång thanh t¬ng øng, ®ång khÝ t¬ng cÇu”. T¸c gi¶ ®· kÕt hîp mét c¸ch uyÓn chuyÓn, hµi hßa hai yÕu tè tù sù, tr÷ t×nh: kÓ ®Ó råi béc lé t×nh c¶m, miªu t¶ ®Ó råi bµy tá trùc tiÕp mèi th¬ng t©m cña m×nh ®èi víi nh©n vËt. nh÷ng giät níc m¾t cuèi bµi th¬ chÝnh lµ sù héi ngé cña nh÷ng ngêi “tri ©m, tri kû”, nh÷ng giät níc m¾t tõ mét cuéc tri ngé kh«ng hÒ cã sù ph©n biÖt kÎ thø, trªn, díi nh sù quy ®Þnh, cña x· héi phong kiÕn: “Thª thª bÊt tù híng tiÒn thanh M·n täa trïng v¨n giai yÓm khÊp Täa trung khÊp h¹ thïy tèi ®a? Giang Ch©u T m· thanh xan thÊp”. (§iÖu ®µn sÇu ai kh«ng gièng nh ban n·y n÷a Nh÷ng ngêi nghe thÊy ®Òu bng mÆt Níc m¾t cña ai trong ®¸m ®ã nhiÒu nhÊt Ta – T m· Giang Ch©u v¹t ¸o xanh ít ®Ém níc m¾t). [4 – 153] Trªn kia, chóng t«i ®· võa lµm s¸ng tá bót ph¸p kÕt hîp tù sù, tr÷ t×nh ®¹t tíi møc ®iªu luyÖn, hµi hßa cña t¸c gi¶ B¹ch C DÞ. §Ó thÊy ®îc r»ng: trong th¬ ch÷ H¸n viÕt vÒ ngêi phô n÷, NguyÔn Du lµ bËc thÇy trong viÖc sö dông, kÕt hîp nhuÇn nhuyÔn, khÐo lÐo vµ cã hiÖu qu¶ hai yÕu tè tù sù, tr÷ t×nh, chóng ta kh«ng thÓ kh«ng nh¾c tíi nh÷ng t¸c phÈm “Long Thµnh cÇm gi¶ ca” vµ “§éc TiÓu Thanh ký” cña «ng. DÜ nhiªn, bót ph¸p nµy kh«ng dõng l¹i ë sè Ýt bµi th¬ nh vËy mµ chóng t«i chØ muèn ®a ra nh÷ng minh chøng tiªu biÓu nhÊt ®Ó cã thÓ thÊy râ nhÊt ®iÓm chung, sù t¬ng ®ång cña hai t¸c gi¶ vÒ bót ph¸p kÕt hîp tù sù, tr÷ t×nh. §ång thêi, kh¼ng ®Þnh tµi n¨ng, vÞ trÝ cña c¶ hai t¸c gi¶ mét c¸ch cô thÓ h¬n. T¸c phÈm “Long thµnh cÇm gi¶ ca” cña NguyÔn Du cã cÊu tø gÇn gièng “Tú bµ hµnh” 19 cña B¹ch C DÞ, tuy nhiªn sù viÖc, hay nãi c¸ch kh¸c, hiÖn thùc ph¶n ¸nh trong bµi th¬ nµy lµ hiÖn thùc cña ViÖt Nam. YÕu tè tù sù (c©u chuyÖn vÒ sù biÕn ®æi cña thêi cuéc, cña cuéc ®êi nh©n vËt c« CÇm) kÕt hîp yÕu tè tr÷ t×nh (sù bµy tá mèi ®ång c¶m s©u s¾c cña t¸c gi¶ ®èi víi ngêi phô n÷ ®¸nh ®µn sau 20 n¨m gÆp l¹i). Yªó tè tù sù cña t¸c phÈm chÝnh lµ c©u chuyÖn vÒ cuéc gÆp gì gi÷a t¸c gi¶ sau 20 n¨m víi ngêi ®¸nh ®µn tµi danh mét thêi, xoay quanh trôc gÆp gì Êy, hµng lo¹t sù kiÖn, vÊn ®Ò ®îc kÓ ra: sù biÕn ®éng cña cuéc ®êi nh©n vËt g¾n liÒn víi sù sù biÕn ®éng cña thêi cuéc. §äc bµi th¬ chóng ta b¾t gÆp nh÷ng c©u th¬ giµu mµu s¾c tù sù: “Long Thµnh giai nh©n TtÝnh thÞ bÊt kú thanh §éc thiÖn NguyÔn cÇm Cö thµnh chi nh©n dÜ cÇm danh” (§Êt Long Thµnh kh¸ch giai nh©n nä Kh«ng nhí ra tªn hä lµ g×. NguyÔn cÇm næi tiÕng ®¬ng th× Tªn cÇm mîn cña ®µn kia gäi ngêi). HoÆc lµ nh÷ng c©u: “Thö tÞch håi ®Çu nhÞ thËp niªn T©y S¬n b¹i hËu d nam thiªn” (Hai m¬i n¨m tiÖc qua nhanh T©y s¬n sôp ®æ th× m×nh vÒ nam). Cuèi bµi th¬ còng lµ nh÷ng giät níc m¾t khãc cho tµi n¨ng, s¾c ®Ñp bÞ hñy diÖt mét c¸ch nhanh chãng: “ThuÊn tøc b¸ch niªn n¨ng kû thi Th¬ng t©m v·ng sù lÖ triªm y Nam Hµ quy lai ®Çu tËn b¹ch Qu¸i ®Ó giai nh©n nhan søc quy Song nh·n trõng trõng kh«ng tëng tîng Kh¶ liªu ®èi diÖn bÊt t¬ng tri”. (NgÉm tr¨m n¨m th× giê chîp m¾t LÖ th¬ng t©m ít v¹t tµ Nam vÒ ®Çu b¹c ngÉm ta Tr¸ch g× h¬ng phÊn b«ng hoa ch¼ng t×m 20