Tài liệu Thế giới nhân vật trong truyện ngắn xuân thiều

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 NGUYỄN THỊ TÌNH THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN XUÂN THIỀU LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM HÀ NỘI, 2016 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 NGUYỄN THỊ TÌNH THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN XUÂN THIỀU Chuyên ngành: Lí luận văn học Mã số: 60 22 01 20 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS. PHAN TRỌNG THƢỞNG HÀ NỘI, 2016 LỜI CẢM ƠN Trước hết, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc nhất tới PGS.TS Phạm Quang Long - người thầy trực tiếp hướng dẫn, tận tâm dìu dắt, chỉ bảo tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô trong tổ Lí luận văn học, các thầy cô giáo khoa Ngữ văn, các thầy cô Phòng Sau đại học Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 đã giảng dạy, hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu. Từ đáy lòng mình, tôi xin được cảm ơn, chia sẻ niềm vui này với gia đình, bạn bè, đồng nghiệp – những người luôn ở bên tôi, giúp đỡ và động viên kịp thời để tôi vững tâm nghiên cứu, hoàn thành luận văn. Mặc dù đã có nhiều cố gắng song do khả năng của bản thân và điều kiện nghiên cứu còn hạn chế nên luận văn không tránh khỏi những thiếu sót, khuyết điểm. Rất mong nhận được những ý kiến đóng góp của quí thầy cô và đồng nghiệp để chúng tôi rút kinh nghiệm và nâng cao hơn nữa trong quá trình học tập và nghiên cứu. Xin trân trọng cảm ơn!. Hà Nội, ngày 26 tháng 11 năm 2016 Tác giả Nguyễn Thị Tình LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan bản luận văn này do chính tôi nghiên cứu và thực hiện dưới sự hướng dẫn trực tiếp của thầy PGS.TS Phạm Quang Long. Những tư liệu được sử dụng trong luận văn là trung thực và chính xác, không sao chép của bất kỳ ai, được trích dẫn và có tính kế thừa, phát triển từ các tài liệu, tạp chí, các công trình nghiên cứu đã được công bố, các Website…với sự trân trọng, biết ơn. Kết quả nghiên cứu này không hề trùng khít với bất kì công trình nghiên cứu nào từng công bố. Nếu sai, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Hà Nội, ngày 26 tháng 11 năm 2016 Tác giả Nguyễn Thị Tình MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................ 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................ 2 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................ 4 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................. 5 5. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 6 6. Dự kiến đóng góp mới ............................................................................... 6 7. Cấu trúc luận văn ....................................................................................... 7 NỘI DUNG ....................................................................................................... 8 Chương 1. QUAN NIỆM VỀ NHÂN VẬT VĂN HỌC VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦA XUÂN THIỀU .................................................................... 8 1.1. Quan niệm về nhân vật văn học .............................................................. 8 1.1.1. Khái niệm nhân vật văn học ............................................................. 8 1.1.2. Các tiêu chí phân loại nhân vật văn học ......................................... 10 1.1.3. Chức năng của nhân vật văn học .................................................... 12 1.1.4. Nhân vật truyện ngắn ...................................................................... 15 1.1.5. Vài nét về nhân vật trong truyện ngắn hiện đại .............................. 17 1.2. Hành trình sáng tác của Xuân Thiều ..................................................... 20 1.2.1. Cuộc đời .......................................................................................... 20 1.2.2. Sự nghiệp sáng tác .......................................................................... 22 1.2.3. Quan niệm nghệ thuật về con người trong truyện ngắn Xuân Thiều................................................................................................ 25 Tiểu kết chương 1: ....................................................................................... 32 Chương 2. CÁC KIỂU NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN XUÂN THIỀU ................................................................................................ 34 2.1. Nhân vật nhân cách ............................................................................... 34 2.2. Nhân vật bi kịch .................................................................................... 37 2.3. Nhân vật cô đơn .................................................................................... 42 2.4. Nhân vật tha hóa ................................................................................... 48 Tiểu kết chương 2: ....................................................................................... 51 Chương 3. NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN XUÂN THIỀU .................................................................................... 53 3.1. Nghệ thuật trần thuật ............................................................................. 54 3.1.1. Điểm nhìn trần thuật ....................................................................... 54 3.1.2. Giọng điệu trần thuật ...................................................................... 61 3.2. Nghệ thuật khắc họa nhân vật ............................................................... 71 3.2.1. Nghệ thuật miêu tả ngoại hình nhân vật ......................................... 71 3.2.2. Nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật ................................................. 73 3.2.3. Nghệ thuật khắc họa nhân vật thông qua ngôn ngữ nhân vật ......... 78 Tiểu kết chương 3: ....................................................................................... 87 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 89 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 92 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Nhắc tới thành tựu văn học Việt Nam sau 1945 đặc biệt là mảng văn xuôi, không thể không tới Xuân Thiều và những đóng góp đáng kể của ông với sự phát triển của văn học nước nhà. Là một trong những cây bút xây nền đắp móng cho phong trào sáng tác văn học với đề tài người linh, chiến tranh, hậu chiến tranh, suốt đời cầm bút Xuân Thiều luôn chú ý đến sự sáng tạo nghệ thuật. Trong các trang viết của mình, ông luôn thể hiện như một cây bút già dặn, từng trải và có khả năng quan sát chi tiết đời sống, từ đó phát hiện ra những tình huống truyện hấp dẫn. Ngay từ những sáng tác đầu tay của mình, ông đã dành nhiều tâm huyết cho đề tài người lính, chiến tranh và trọn đời văn của mình ông chung thủy với mảng đề tài chiến tranh đặc biệt là hình ảnh người lính. Và ở mảng đề tài này, Xuân Thiều đạt được thành công và đem đến cho văn học Việt Nam cái nhìn mới về hiện thực chiến tranh và thời hậu chiến tranh. 1.2. Tài năng của Xuân Thiều được khẳng định qua thời gian và được kết tinh rõ rệt qua số lượng sáng tác mà ông để lại cho đời. Sáng tác của ông có nhiều thể loại khác nhau như: tiểu thuyết, truyện ngắn, thơ. Ở thể loại truyện ngắn, nhà văn thể hiện rõ tài năng, thế mạnh của mình trong việc mô tả sinh động chân thực những tấm gương bất khuất, lạc quan của cán bộ chiến sỹ và quần chúng nhân dân nơi khói lửa gian nguy. Nhà văn phản ánh số phận vinh quang và bi tráng của con người trong từng hoàn cảnh. Truyện ngắn được coi là thể loại mạnh nhất làm nên tên tuổi nhà văn. Vì vậy truyện ngắn của Xuân Thiều gây được sự chú ý của giới văn học và đông đảo độc giả. 1.3. Tác phẩm của Xuân Thiều được giới cầm bút đánh giá cao, hai tập truyện ngắn của ông được nhận giải thưởng của Bộ Quốc phòng 1990, tập 2 truyện Gió từ miền cát, giải thưởng Bộ Quốc phòng 1995 và tặng thưởng Ban Quốc phòng an ninh Hội Nhà văn 1996 với tập truyện Xin đừng gõ cửa. Là nhà văn có nhiều đóng góp cho nền văn học hiện đại Việt Nam nói chung và văn học với đề tài chiến tranh giữ nước vĩ đại của dân tộc, chúng tôi nhận thấy đến nay hầu như ít có công trình nghiên cứu nào đi sâu nghiên cứu một cách có hệ thống về truyện ngắn của Xuân Thiều. Thực tế đó gợi ý cho chúng tôi đi sâu nghiên cứu đề tài: “Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Xuân Thiều”. 2. Lịch sử vấn đề Trong hành trình sáng tác của mình, Xuân Thiều đã có những đóng góp đáng ghi nhận cho nền văn học hiện đại Việt Nam. Những sáng tác của ông luôn thu hút được sự quan tâm của khá nhiều nhà văn, nhà nghiên cứu, nhà phê bình văn học và cả những cả bạn đọc yêu văn chương nữa. Đã có nhiều ý kiến bàn luận về sáng tác của Xuân Thiều, có những ý kiến chỉ dừng lại ở sự phác thảo, khái quát, song cũng có những bài nghiên cứu đi sâu phân tích một cách chi tiết và cụ thể, những nhận xét tinh tế về một số truyện ngắn Xuân Thiều. Dưới đây chúng tôi xin điểm lại một số ý kiến liên quan đến đề tài luận văn của chúng tôi về truyện ngắn Xuân Thiều: Trong số những công trình nghiên cứu, các bài viết về Xuân Thiều, cuốn Nhà văn Xuân Thiều như tôi được biết (Nxb Trẻ, Thành phố Hồ Chí Minh ấn hành năm 1999) là một trong những công trình ít ỏi đi sâu tìm hiểu về nhà văn. Tác giả cuốn sách đã thể hiện tình cảm yêu quý, trân trọng của người viết, của bạn đọc đối với nhà văn. Trong bài viết “Chất nhân văn trong truyện ngắn Xuân Thiều về đề tài chiến tranh” ( Tạp chí nhà văn, 2009), tác giả Nguyễn Huy Thông đã có cách nhìn nhận khái quát về đề tài chiến tranh trong các tác phẩm của ông. Bài viết cho người đọc hình dung được các tác phẩm của Xuân Thiều, đặc biệt là thể 3 loại truyện ngắn đã góp phần không nhỏ tạo dựng lại cuộc chiến đấu hi sinh đầy gian khổ nhưng bất khuất, kiên cường của những người lính, của nhân dân ta trong cuộc chiến đấu bảo vệ độc lập tự do của Tổ quốc, đồng thời nêu lên các vấn đề thời sự của cuộc sống thời “hậu chiến” khi hòa bình trở lại. Hay trong cuốn Xuân Thiều - Cuộc đời và sự nghiệp của Nhà xuất bản Lao Động (2012) đã tái dựng được phần nào cuộc đời hoạt động sôi nổi, đam mê văn chương của nhà văn. Nó thể hiện qua các tác phẩm đậm chất hiện thực đời sống, hừng hực hơi nóng của chiến trường khốc liệt trong cuộc đấu tranh giành độc lập, tự do cho Tổ quốc. Cuốn sách gồm ba phần, nội dung chính tập hợp những bài viết của các đồng nghiệp là nhà văn, nhà lí luận phê bình viết về tác phẩm cũng như cuộc đời Xuân Thiều, cùng một số bài trao đổi về kinh nghiệm sáng tác và truyện ngắn tiêu biểu của ông qua các thời kì. Trong Lời bạt cho tập 10 truyện ngắn chọn lọc của nhà xuất bản Thanh niên (2008), Xuân Thiều nhà ngôn ngữ học - Hữu Đạt đã thể hiện cảm nhận sâu sắc về sáng tác của nhà văn, nhất là những sáng tác sau chiến tranh. Tác giả nhận xét “Tính theo thời gian những truyện của Xuân Thiều viết càng về sau càng rất chắc, có độ sâu của sự từng trải cuộc đời, từng trải nghệ thuật trong chừng mười năm gần đây ông đã có một số truyện vừa truyện ngắn gây không ít xao động ở độc giả. Thậm chí còn gây ra những tranh cãi. Đó là truyện “Truyền thuyết quán Tiên”, “Xin đừng gõ cửa”. Điều đó đủ thấy văn Xuân Thiều lúc ở lão niên đã không phai tàn, xuống sức, trái lại vẫn sung sức lì lẫm như những đợt sóng chìm. Nó làm cho người ta phải dè chừng” [40, 3]. Qua “Xuân Thiều và những trang viết về chiến tranh” (Mục chân dung nhà văn, nguồn_http://vanvn.net/chan-dung-van/tac-gia-duoc-de-nghi-giaithuong-ho-chi-minhnha-van-xuan-thieu/316, ngày 30/05/2016), tác giả Lê Thành Nghị đã khẳng định Xuân Thiều là một cây bút xông xáo và linh hoạt, trước hết là ở sự lựa chọn thể loại để biểu hiện thực chiến tranh cùng những 4 vấn đề mà ông đề cập tới. Tác phẩm viết về chiến tranh của nhà văn theo ông, đó là những trang viết “hiền hiền” không có gì nổi bật, đột xuất, mạnh mẽ nhưng lại làm bạn đọc đồng cảm bởi những điều mà ông chọn để nói rất giản dị nhưng mang tính nhân đạo, nhân văn sâu sắc. Đó là những vấn đề rút ra từ cuộc sống, hay nói cách khác đó là kinh nghiệm sống của một đời người. Điểm qua một số bài viết, ý kiến bàn luận xoay quanh truyện ngắn Xuân Thiều, chúng tôi nhận thấy hầu như chưa có tác giả nào đi sâu nghiên cứu một cách hệ thống và toàn diện về thế giới nhân vật trong truyện ngắn Xuân Thiều. Bởi vậy đây là hướng nghiên cứu còn để ngỏ chưa được tìm hiểu thích đáng. Thực tế đó gợi ý cho chúng tôi đi sâu vào nghiên cứu, tìm hiểu đề tài này. Trên cơ sở kế thừa, tiếp thu ý kiến của các nhà nghiên cứu, những người thầy đi trước, qua truyện ngắn Xuân Thiều chúng tôi muốn trình bày cảm nhận riêng của mình về thế giới nhân vật đặc sắc và độc đáo của Xuân Thiều. Chúng tôi luôn coi những ý kiến, bài nghiên cứu đi trước là gợi ý vô cùng quý báu, là cơ sở góp phần mở đường cho người viết khi giải quyết đề tài này. Từ đó, chúng tôi hy vọng luận văn Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Xuân Thiều sẽ đóng góp một phần nhỏ vào quá trình tìm hiểu, đánh giá cũng như tiếp cận truyện ngắn Xuân Thiều. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở khảo sát truyện ngắn của Xuân Thiều, luận văn nhằm tìm hiểu, khám phá, khẳng định thế giới nhân vật phong phú trong truyện ngắn của Xuân Thiều. Luận văn chỉ ra những nét độc đáo, đặc sắc trong nghệ thuật xây dựng nhân vật đồng thời qua đó khẳng định những đóng góp của Xuân Thiều đối với mảng đề tài chiến tranh, hình ảnh người lính nói riêng và văn học hiện thực Việt Nam nói chung. 5 3.1. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích trên, nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn là: Trình bày những vấn đề lý thuyết về thế giới nhân vật. Chỉ ra những đặc điểm nổi bật về thế giới nhân vật đa dạng, phong phú và nghệ thuật xây dựng nhân vật trong truyện ngắn của Xuân Thiều. Từ đó bước đầu khẳng định vị trí của Xuân Thiều trong bức tranh văn học về đề tài chiến tranh, người lính và thời hậu chiến, cũng như đóng góp đáng ghi nhận của ông đối với nền văn học hiện đại Việt Nam. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn tập trung tìm hiểu thế giới nhân vật trong những truyện ngắn của Xuân Thiều. Ngoài ra những vấn đề lý thuyết về thể loại, cá tính sáng tạo, phong cách…cũng được nghiên cứu để bổ sung hoặc làm điểm tựa cho việc triển khai vấn đề chúng tôi quan tâm. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Thực hiện luận văn, chúng tôi tập trung khảo sát, thống kê, phân tích toàn bộ truyện ngắn của Xuân Thiều được in trong các tập truyện: 10 truyện ngắn chọn lọc Khúc hát mở đầu Người mẹ tội lỗi Xin đừng gõ cửa Vì mục đích của luận văn là tìm hiểu thế giới nhân vật trong truyện ngắn Xuân Thiều nên những tài liệu lý luận về thể loại truyện ngắn cũng được khai thác tìm hiểu.Trong khi dành những nội dung chính trong các truyện ngắn, chúng tôi cũng có so sánh với các nhân vật trong tiểu thuyết của ông, khi cần. Trong quá trình khảo sát, chúng tôi sẽ mở rộng thêm một số tác phẩm của các nhà văn cùng thời và các nhà văn thế hệ sau Xuân Thiều cùng viết về 6 đề tài chiến tranh, hình ảnh người lính để làm nổi bật thế giới nhân vật trong truyện ngắn Xuân Thiều. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Thực hiện đề tài chúng tôi thực hiện đồng thời các phương pháp sau: - Phương pháp thống kê - phân loại: Kháo sát, thống kê toàn bộ hệ thống nhân vật trong truyện ngắn của Xuân Thiều, từ đó tiến hành phân loại theo tiêu chí riêng. - Phương pháp phân tích - tổng hợp: tiến hành phân tích cụ thể các khía cạnh về vấn đề nhân vật trong truyện ngắn Xuân Thiều. Từ đó, tổng hợp rút ra những kết luận cần thiết theo yêu cầu của luận văn. - Phương pháp so sánh - đối chiếu: Tiến hành so sánh, đối chiếu giữa các nhân vật trong truyện ngắn của Xuân Thiều với nhân vật trong một số truyện ngắn viết về đề tài chiến tranh, người lính của chính tác giả và một số tác giả khác để thấy những sáng tạo của Xuân Thiều. - Phương pháp loại hình: Vận dụng kiến thức lý luận về thể loại truyện ngắn,lý thuyết về nhân vật và loại hình nhân vật làm tiền đề cho việc nghiên cứu các vấn đề cụ thể về thế giới nhân vật trong truyện ngắn Xuân Thiều. - Phương pháp nghiên cứu tác giả: Luận văn nghiên cứu về thế giới nhân vật của một tác giả nên những kiến thức về nghiên cứu tác giả cũng được vận dụng để lý giải những nội dung trong phạm vi luận văn. 6. Dự kiến đóng góp mới Tìm hiểu thế giới nhân vật truyện ngắn Xuân Thiều chúng tôi mong muốn bước đầu tìm ra những đặc sắc về thế giới nhân vật và nghệ thuật xây dựng nhân vật trong truyện ngắn Xuân Thiều để bước đầu có cái nhìn tương đối hệ thống, toàn diện về một nhà văn. Đánh giá những đóng góp quan trọng của Xuân Thiều ở mảng đề tài vừa có những “lợi thế” vừa có những “chướng ngại” không dễ vượt qua, đề tài 7 “chiến tranh, hình ảnh người lính” nói riêng và văn học hiện đại Việt Nam nói chung. Thông qua đó góp phần khẳng định tài năng và vị trí của Xuân Thiều trong nền văn học Việt Nam. 7. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, phần kết luận và tài liệu tham khảo, phần nội dung của luận văn được triển khai thành 3 chương: Chương 1. Quan niệm về nhân vật văn học và hành trình sáng tác của Xuân Thiều. Chương 2. Các kiểu nhân vật trong truyện ngắn Xuân Thiều. Chương 3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong truyện ngắn Xuân Thiều. 8 NỘI DUNG Chƣơng 1. QUAN NIỆM VỀ NHÂN VẬT VĂN HỌC VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦA XUÂN THIỀU 1.1. Quan niệm về nhân vật văn học 1.1.1. Khái niệm nhân vật văn học Hiểu theo nghĩa rộng,“nhân vật” là khái niệm không chỉ dùng trong văn chương mà còn ở nhiều lĩnh vực khác. Trong tiếng Hi Lạp cổ, “nhân vật” (persona) lúc đầu mang ý nghĩa chỉ cái mặt nạ của diễn viên trên sân khấu. Theo thời gian, chúng ta đã sử dụng thuật ngữ này với tần số nhiều hơn, thường xuyên hơn để chỉ đối tượng mà văn học miêu tả và thể hiện trong tác phẩm. Theo bộ Từ điển Tiếng Việt của viện Ngôn ngữ học do Hoàng Phê chủ biên thì nhân vật là khái niệm được hiểu theo hai nghĩa: Thứ nhất, nhân vật là đối tượng (thường là con người) được miêu tả, thể hiện trong tác phẩm văn học. Thứ hai, nhân vật là người có một vai trò nhất định trong xã hội, đời sống nghệ thuật lẫn đời sống sinh hoạt hàng ngày… Nhưng trong phạm vi nghiên cứu của luận văn, chúng tôi chỉ đề cập tới khái niệm nhân vật theo nghĩa thứ nhất mà bộ Từ điển tiếng Việt định nghĩa, tức là nhân vật trong tác phẩm văn học. Vậy, nhân vật văn học là gì? Theo Từ điển văn học, khái niệm nhân vật văn học được định nghĩa như sau: “Nhân vật là yếu tố cơ bản nhất trong tác phẩm văn học, là tiêu điểm để bộc lộ chủ đề, tư tưởng và đến lượt mình nó lại được các yếu tố có tính chất hình thức của tác phẩm tập trung khắc họa. Nhân vật do đó là nơi tập trung các giá trị tư tưởng nghệ thuật của tác phẩm văn học” [23, tr 86]. Theo định nghĩa trên, chúng ta thấy rằng nhân vật là yếu tố rất quan trọng trong một tác 9 phẩm văn học. Nó vừa là yếu tố của nội dung, vừa là yếu tố thuộc hình thức nghệ thuật. Tiếp đó, trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học (nhóm tác giả Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi chủ biên) đã định nghĩa: “Nhân vật văn học là con người cụ thể được miêu tả trong tác phẩm văn học. Nhân vật văn học có thể có tên riêng (Tấm, Cám, Chị Dậu, Anh Pha) cũng có thể không có tên riêng. Khái niệm nhân vật văn học có khi được sử dụng như một ẩn dụ, không chỉ một con người cụ thể nào cả mà chỉ một hiện tượng nổi bật nào đó trong tác phẩm… [13, tr 235]. Như vậy, nhân vật văn học là một đơn vị đầy tính ước lệ, không thể đồng nhất nó với con người có thật trong đời sống. Trong giáo trình Lí luận văn học do Phương Lựu chủ biên cũng đã nêu ra cách hiểu về nhân vật văn học: “Nói đến nhân vật văn học là nói đến con người được miêu tả, thể hiện trong tác phẩm bằng phương tiện văn học. Đó là những nhân vật có tên như Tấm, Cám, Thạch Sanh… Đó là những nhân vật không tên như thằng bán tơ, một mụ nào đó trong Truyện Kiều của Nguyễn Du… Đó là những con vật trong truyện cổ tích, đồng thoại, thần thoại, bao gồm cả quái vật lẫn thần thánh, ma quỷ, những con vật mang nội dung, ý nghĩa con người.... Nhân vật văn học là một hình tượng nghệ thuật ước lệ, có những dấu hiệu để ta nhận biết” [21, tr 277 - 278]. Còn trong cuốn Lí luận văn học do GS Hà Minh Đức chủ biên, các tác giả lại cho rằng: “Nhân vật văn học là một hiện tượng nghệ thuật mang tính ước lệ, đó không phải là sự sao chụp đầy đủ một chi tiết, biểu hiện đầy đủ của con người mà chỉ là sự thể hiện con người qua những đặc điểm điển hình về tiểu sử, nghề nghiệp, tính cách… và cần chú ý thêm một điều: thực ra khái niệm nhân vật thường được quan niệm với một phạm vi rộng lớn hơn nhiều, đó không chỉ là những con người, những con người có tên và không tên, được khắc họa sâu đậm hoặc chỉ xuất hiện thoáng qua trong tác phẩm, mà còn có 10 thể là sự vật, loài vật khác ít nhiều manh bóng dáng, tính cách con người… Cũng có khi đó không phải là những con người, sự vật cụ thể mà chỉ là một hiện tượng về con người hoặc liên quan tới con người, được thể hiện nổi bật trong tác phẩm” [11, tr 126]. Trên đây là một số cách hiểu khác nhau về khái niệm nhân vật văn học. Nhưng dù có hiểu theo cách nào thì các định nghĩa ấy đều gặp nhau ở những nội hàm không thể thiếu của khái niệm này. Thứ nhất, nhân vật phải là đối tượng mà văn học miêu tả và thể hiện bằng phương tiện văn học. Thứ hai, nó có thể là con người hoặc động vật, con vật, hiện tượng mang linh hồn con người, đó là những hình ảnh ẩn dụ về con người. Thứ ba, nhân vật là đối tượng mang tính ước lệ và có tính cách điệu so với đời sống hiện thực bởi nó được khúc xạ qua lăng kính chủ quan của người nghệ sĩ. Do đó, nghiên cứu về tác phẩm văn chương cần phải tiếp cận từ góc độ nhân vật để có thể chỉ ra cái mới trong ngòi bút nhà văn. 1.1.2. Các tiêu chí phân loại nhân vật văn học Nhân vật văn học là một hiện tượng hết sức đa dạng. Các nhân vật được xây dựng thành công từ xưa đến nay bao giờ cũng là những sáng tạo độc đáo, không lặp lại của các nhà văn tài năng. Tuy nhiên, xét về mặt nội dung, tư tưởng, kết cấu,... có thể thấy những hiện tượng lặp đi lặp lại tạo thành các loại nhân vật không giống nhau. Ðể nắm bắt được thế giới nhân vật đa dạng, phong phú ấy, chúng ta có thể tiến hành phân loại chúng ở nhiều góc độ khác nhau. 1.1.2.1. Dựa vào vị trí, vai trò của nhân vật trong kết cấu tác phẩm văn học người ta chia nhân vật thành: nhân vật chính, nhân vật phụ, nhân vật trung tâm. Nhân vật chính là nhân vật đóng vai trò then chốt trong truyện. Đó là những con người liên quan đến các sự kiện chủ yếu của tác phẩm, là cơ sở để tác giả triển khai đề tài cơ bản của tác phẩm. Ví dụ: nhân vật Thúy kiều, Kim 11 Trọng, Từ Hải,... trong Truyện Kiều của Nguyễn Du, nhân vật người vợ trong tác phẩm Vợ nhặt của Kim Lân,... Nhân vật phụ là nhân vật mang các tình tiết, sự kiện, tư tưởng có tính chất phụ trợ, bổ sung nhưng không thể coi nhẹ. Nhân vật phụ có nhiệm vụ soi sáng cho nhân vật trung tâm, vấn đề trung tâm của tác phẩm, góp phần thể hiện sự đa dạng, sinh động trong bức tranh của đời sống hiện thực. Ví dụ: nhân vật Thúy Vân, Vương Quan, Mã Giám Sinh,... trong Truyện Kiều. Nhân vật trung tâm là loại nhân vật quy tụ các mối mâu thuẫn của tác phẩm, là nơi thể hiện vấn đề trung tâm có ý nghĩa xuyên suốt từ đầu đến cuối. Ví dụ: nhân vật Chí Phèo trong tác phẩm cùng tên của Nam Cao, nhân vật Giăng Vangiăng trong Những người khốn khổ của Victo Huygo,... 1.1.2.2. Xét về phương diện tư tưởng, về quan hệ thuận - nghịch đối với lí tưởng, có thể chia nhân vật thành: nhân vật chính diện và nhân vật phản diện Nhân vật chính diện (nhân vật tích cực) là nhân vật thể hiện những giá trị tinh thần, những phẩm chất đẹp đẽ, những hành vi cao cả của con người được nhà văn miêu tả, khẳng định, đề cao trong tác phẩm theo một quan điểm, một tư tưởng xã hội thẩm mĩ nhất định. Ví dụ: nhân vật Lục Vân Tiên, Kiều Nguyệt Nga trong truyện Nôm Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu,... Nhân vật phản diện (nhân vật tiêu cực) là nhân vật mang tính cách xấu xa, trái với đạo lí và lí tưởng của con người, được nhà văn miêu tả với thái độ chế giễu, lên án, phủ định. Ví dụ: Mẹ con dì ghẻ trong truyện Tấm Cám,... 1.1.2.3. Dựa theo hình thức cấu trúc nhân vật, người ta chia nhân vật văn học thành các dạng thức sau Nhân vật chức năng (mặt nạ) là loại nhân vật chủ yếu xuất hiện trong văn học cổ trung đại (nhất là ở truyện cổ tích), được giao nhiệm vụ thực hiện một chức năng cố định nào đó trong tác phẩm và trong phản ánh đời sống. Ví dụ: nhân vật bà Tiên, ông Bụt trong truyện cổ tích thường thực hiện chức năng là lực lượng phù trợ cho cái thiện,... 12 Nhân vật loại hình là nhân vật có thể đứng ra làm đại diện cho một loại người nhất định trong đời sống, do chỗ nó thể hiện được những nét đặc trưng, ổn định và bất biến ở phẩm chất xã hội, đạo đức, tính cách của một loại người nào đó trong xã hội. Ví dụ: nhân vật Acpagong - kẻ hà tiện, nhân vật Tactuyp - kẻ đạo đức giả,... Nhân vật tính cách là loại nhân vật được khắc họa, ngắm nhìn trên nhiều bình diện, đưa tới cho độc giả cảm tưởng “thực”, mang sức hấp dẫn của chính cuộc sống. Nhân vật tính cách thường đa diện, chứa đầy mâu thuẫn, nó luôn vận động và đôi khi làm bất ngờ cho cả người sáng tạo ra nó. Ví dụ: nhân vật Chí Phèo của nhà văn Nam Cao, Anna Karenina của Tônxtôi,... Nhân vật tâm lí là một hình thái cụ thể của nhân vật tính cách. Với loại nhân vật này, tâm lực nhà văn dồn vào việc tái hiện “hiện thực tâm lí”, vào những hành động bên trong chứ không phải hành động bên ngoài của nhân vật. Nhân vật tư tưởng là loại nhân vật có nhiều điểm tương đồng với nhân vật chức năng và có hạt nhân cấu trúc là một tư tưởng, một ý thức. Ví dụ: nhân vật Tôn Ngộ Không, Đường Tăng, Trư Bát Giới, Sa Tăng trong Tây du kí của Ngô Thừa Ân,... 1.1.2.4. Căn cứ vào thể loại văn học có thể phân chia nhân vật thành: Nhân vật tự sự, nhân vật trữ tình, nhân vật kịch. 1.1.2.5. Căn cứ vào phương pháp sáng tác có nhân vật cổ điển, nhân vật lãng mạn và nhân vật hiện thực. Sự phân loại nhân vật trên chỉ có ý nghĩa tương đối. Mỗi loại nhân vật đều có sức hấp dẫn riêng của nó. Vậy nên, không thể đem tiêu chí của nhân vật này để đánh giá khiên cưỡng nhân vật kia và ngược lại cũng vậy. 1.1.3. Chức năng của nhân vật văn học Trong tác phẩm văn học, nhân vật đóng vai trò là tâm điểm giúp nhà văn để thể hiện đời sống. Nhân vật không chỉ là “tiêu điểm để bộc lộ chủ đề” mà còn là nơi “tập trung giá trị nghệ thuật tư tưởng của tác phẩm”. 13 Nhà nghiên cứu G. N. Poselov đã nhấn mạnh nhân vật là phương tiện có tính quan trọng nhất trong hình thức tác phẩm. Nó quyết định phần lớn vừa cốt truyện, vừa lựa chọn chi tiết, vừa ngôn ngữ, vừa kết cấu. Nhân vật là yếu tố vừa thuộc về nội dung, vừa thuộc về hình thức của tác phẩm. Nó là yếu tố chi phối mạnh mẽ tới sự thành công hay thất bại của tác phẩm nghệ thuật. Do đó, nhân vật có vai trò vô cùng quan trọng trong tác phẩm văn học. Đầu tiên, nhân vật là phương tiện không thể thiếu để nhà văn khái quát hiện thực đời sống. Hiện thực đời sống được tái hiện thông qua thế giới nghệ thuật của người nghệ sĩ. Nhân vật là điều kiện đảm bảo cho việc miêu tả thế giới ấy có chiều sâu và có tính hình tượng. Khi nhân vật xuất hiện, cái gọi là “hiện thực đời sống” không còn tồn tại như một khái niệm khô khan mà trở nên rõ ràng, có đủ “ba chiều” để mời gọi bạn đọc tưởng tượng, khám phá và suy ngẫm. Chẳng hạn, khi nhắc đến một nhân vật, nhất là các nhân vật chính, người ta thường nghĩ đến các vấn đề gắn liền với nhân vật đó. Gắn liền với Kiều là thân phận của người phụ nữ có tài sắc nhưng bất hạnh trong xã hội cũ. Gắn liền với Kim Trọng là vấn đề tình yêu đôi lứa và ước mơ vươn tới hạnh phúc. Gắn liền với Từ Hải là vấn đề đấu tranh để thực hiện khát vọng tự do, công lí... Trong Chí Phèo của Nam Cao, nhân vật Chí Phèo thể hiện quá trình lưu manh hóa của một bộ phận nông dân trong xã hội thực dân nửa phong kiến. Hay đằng sau nhiều nhân vật trong truyện cổ tích là vấn đề đấu tranh giữa cái thiện - cái ác, điều tốt - điều xấu, cuộc sống giàu - nghèo và những ước mơ tốt đẹp của con người,... Tiếp theo, nhân vật là phương tiện khái quát các tính cách, số phận con người. Do tính cách là một hiện tượng lịch sử nên chức năng khái quát tính cách của nhân vật cũng mang tính lịch sử. Ví dụ trong thời cổ đại, nhân vật văn học của thần thoại, truyền thuyết thường khái quát năng lực và sức mạnh của con người: Nữ Oa đội đá vá trời, Sơn Tinh dời núi đắp đê chiến đấu 14 chống Thuỷ Tinh,... Trong xã hội có phân chia giai cấp, nhân vật văn học lại khái quát các tính cách đối kháng về mặt phẩm chất. Nhân vật trong văn học dân gian nói chung, do đặc điểm truyền miệng nên thường mang tính cách cô đọng, đơn giản mặc dù có giá trị cao và bền vững. Còn nhân vật trong văn học viết thường có khả năng khái quát các tính cách nhiều mặt, đầy đặn, chi tiết hơn. Không chỉ vậy, nhân vật là người dẫn dắt ta vào thế giới đời sống. Nhân vật văn học có “chức năng tương tự chức năng của một chiếc chìa khoá, giúp nhà văn mở cánh cửa bước vào hiện thực rộng lớn, tiếp cận những đề tài, chủ đề mới mẻ” [30, tr 78]. Nhân vật giúp người viết nhận ra bản chất của đời sống và giúp người đọc hiểu được những quy luật của đời sống ấy. Nói khác đi, nó là công cụ, là chìa khóa để mở rộng các mảng đề tài mới mẻ, rộng lớn và sâu sắc hơn. Ví dụ, nhân vật Xuân Tóc Đỏ chính là chiếc chìa khóa giúp nhà văn Vũ Trọng Phụng phản ánh thật sinh động xã hội đang âu hóa với bao trò lố lăng, kệch cỡm cùng với bản chất của con người “vô nghĩa lí” trong xã hội “chó đểu”. Và cũng qua nhân vật Xuân Tóc Đỏ, người đọc có cái cười hả hê nhưng đầy chua xót về hiện thực đời sống nước ta lúc bấy giờ. Ngoài ra, nhân vật còn là một hiện tượng thẩm mĩ. Vì vậy, không thể quên một chức năng quan trọng của nó là thể hiện tư tưởng, tình cảm, quan niệm nghệ thuật của nhà văn về thế giới và con người. Nhân vật văn học được sáng tạo, hư cấu để khái quát và biểu hiện tư tưởng, thái độ của nhà văn đối với cuộc sống. Ca ngợi nhân vật là ca ngợi đời, lên án nhân vật là lên án đời, xót xa cho nhân vật là xót xa cho đời. Do vậy, tìm hiểu nhân vật là khám phá cách hiểu về cuộc đời của tác giả đối với con người. Trong truyện ngắn Lão Hạc của Nam Cao, chúng ta thấy được tấm lòng nhân đạo sâu sắc của nhà văn đối với người nông dân nghèo đói, bất hạnh nhưng đầy tự trọng như lão Hạc. Cuối cùng, nhân vật đóng vai trò quyết định tạo nên mối liên kết giữa các sự kiện trong tác phẩm - cái vẫn được gọi là cốt truyện. Một phần lớn nhờ