Tài liệu Thanh toán không dùng tiền mặt tại chi nhánh ngân hàng đầu tư và phát triển tỉnh phú thọ, ngân hàng đầu tư và phát triển việt nam thực trạng và giải pháp

TRƯỜNG ĐẠI HỌC HÙNG VƯƠNG KHOA KINH TẾ & QUẢN TRỊ KINH DOANH ---------- PHẠM VĂN BA KHOÁ LUẬN TỐT NGHIỆP THANH TOÁN KHÔNG DÙNG TIỀN MẶT TẠI CHI NHÁNH NGÂN HÀNG ĐẦU TƯ VÀ PHÁT TRIỂN TỈNH PHÚ THỌ, NGÂN HÀNG ĐẦU TƯ VÀ PHÁT TRIỂN VIỆT NAM THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP PHÚ THỌ - 2012 MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài..................................................................................................4 2. Mục tiêu nghiên cứu .......................................................................................................5 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu..................................................................................5 4. Phương pháp nghiên cứu................................................................................................5 5. Kết cấu của đề tài............................................................................................................6 Chương 1: NHỮNG LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ THANH TOÁN KHÔNG DÙNG TIỀN MẶT TRONG NỀN KINH TẾ .........................................................................................7 1.1. Tổng quát về thanh toán không dùng tiền mặt trong nền kinh tế thị trường...........7 1.1.1. Khái niệm thanh toán không dùng tiền mặt.............................................................7 1.1.2. Đặc điểm của thanh toán không dùng tiền mặt .......................................................7 1.1.3. Sự cần thiết của thanh toán không dùng tiền mặt trong nền kinh tế thị trường......8 1.1.4. Vai trò của thanh toán không dùng tiền mặt trong nền kinh tế thị trường..............9 1.2. Các quy định trong thanh toán không dùng tiền mặt................................................10 1.2.1. Quy định chung.......................................................................................................10 1.2.2. Quy định đối với khách hàng .................................................................................10 1.2.3. Quy định đối với ngân hàng...................................................................................11 1.3. Các hình thức thanh toán không dùng tiền mặt ........................................................12 1.3.1. Hình thức thanh toán bằng séc ...............................................................................12 1.3.2. Hình thức thanh toán bằng ủy nhiệm chi...............................................................16 1.3.3. Hình thức thanh toán ủy nhiệm thu........................................................................17 1.3.4. Hình thức thanh toán thư tín dụng .........................................................................19 1.3.5. Hình thức thanh toán thẻ ngân hàng ......................................................................21 1.4. Các phương thức thanh toán giữa các ngân hàng.....................................................24 1.4.1. Phương thức thanh toán bù trừ...............................................................................24 1.4.2. Thanh toán tiền gửi qua Ngân hàng Nhà nước......................................................25 1.4.3. Thanh toán theo phương thức ủy nhiệm thu hộ, ủy nhiệm chi hộ ........................25 1.4.4. Thanh toán điện tử liên ngân hàng.........................................................................26 1.5. Các nhân tố ảnh hưởng tới công tác thanh toán không dùng tiền mặt….23 1 1.5.1. Môi trường kinh tế vĩ mô…………………………………………………..23 1.5.2. Môi trường pháp lý………………………………………………………...24 1.5.3. Khoa học công nghệ……………………………………………………….24 1.5.4. Yếu tố con người…………………………………………………………...25 1.5.5. Hoạt động kinh doanh chung của ngân hàng……………………………25 1.5.6 Yếu tố tâm lý………………………………………………………………...26 Chương 2: THỰC TRẠNG THANH TOÁN KHÔNG DÙNG TIỀN MẶT TẠI CHI NHÁNH NGÂN HÀNG ĐẦU TƯ VÀ PHÁT TRIỂN TỈNH PHÚ THỌ, NGÂN HÀNG ĐẦU TƯ VÀ PHÁT TRIỂN VIỆT NAM.........................................................30 2.1. Tổng quan về chi nhánh Ngân hàng Đầu tư và Phát triển tỉnh Phú Thọ .................30 2.1.1. Thông tin chung......................................................................................................30 2.1.2. Lịch sử hình thành và phát triển chi nhánh Ngân hàng Đầu tư và Phát triển tỉnh Phú Thọ .............................................................................................................................30 2.1.3. Chức năng, nhiệm vụ của chi nhánh Ngân hàng Đầu tư và Phát triển tỉnh Phú Thọ.....................................................................................................................................31 2.1.4. Mô hình cơ cấu tổ chức tại chi nhánh Ngân hàng Đầu tư và Phát triển tỉnh Phú Thọ.....................................................................................................................................32 2.1.5. Đặc điểm lao động và cơ sở vật chất của chi nhánh Ngân hàng Đầu tư và Phát triển tỉnh Phú Thọ .............................................................................................................36 2.1.6. Kết quả hoạt động kinh doanh tại chi nhánh Ngân hàng Đầu tư và Phát triển tỉnh Phú Thọ .............................................................................................................................38 2.2. Thực trạng thanh toán không dùng tiền mặt tại chi nhánh Ngân hàng Đầu tư và Phát triển tỉnh Phú Thọ .....................................................................................................42 2.2.1. Tình hình chung về thanh toán không dùng tiền mặt tại chi nhánh Ngân hàng Đầu tư và Phát triển tỉnh Phú Thọ............................................................................................42 2.2.2. Thực trạng áp dụng các hình thức thanh toán không dùng tiền mặt tại chi nhánh Ngân hàng Đầu tư và Phát triển tỉnh Phú Thọ.................................................................46 2.2.3. Tình hình vận dụng các phương thức thanh giữa các ngân hàng tại chi nhánh Ngân hàng Đầu tư và Phát triển tỉnh Phú Thọ.................................................................65 2 2.3. Đánh giá thực trạng thanh toán không dùng tiền mặt tại chi nhánh Ngân hàng Đầu tư và Phát triển tỉnh Phú Thọ............................................................................................69 2.3.1. Những kết quả đạt được .........................................................................................69 2.3.2. Những hạn chế........................................................................................................72 2.3.3. Nguyên nhân...........................................................................................................75 Chương 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM PHÁT TRIỂN THANH TOÁN KHÔNG DÙNG TIỀN MẶT TẠI CHI NHÁNH NGÂN HÀNG ĐẦU TƯ VÀ PHÁT TRIỂN TỈNH PHÚ THỌ, NGÂN HÀNG ĐẦU TƯ VÀ PHÁT TRIỂN VIỆT NAM.............79 3.1. Phương hướng, mục tiêu phát triển dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt tại chi nhánh Ngân hàng Đầu tư và phát triển tỉnh Phú Thọ trong thời gian tới........................79 3.1.1. Phương hướng chung .............................................................................................79 3.1.2. Phương hướng cụ thể..............................................................................................81 3.2. Một số giải pháp nhằm phát triển thanh toán không dùng tiền mặt tại chi nhánh Ngân hàng Đầu tư và Phát triển tỉnh Phú Thọ.................................................................82 3.2.1. Tổ chức mạng lưới ngân hàng và đào tạo cán bộ..................................................82 3.2.2. Hoàn thiện và phát triển các phương tiện thanh toán không dùng tiền mặt .........87 3.2.3. Thực hiện tốt thanh toán bù trừ điện tử trên địa bàn .............................................90 3.2.4. Tích cực đầu tư đổi mới thiết bị và công nghệ thanh toán ....................................92 3.2.5. Xây dựng và thực hiện tốt chiến lược marketing phù hợp....................................94 3.2.6. Duy trì và tăng cường mối quan hệ với khách hàng .............................................96 3.2.7. Đơn giản hóa thủ tục....................................................................................95 3.2.8. Khuyến khích khách hàng cá nhân mở tài khoản......................................96 KẾT LUẬN.....................................................................................................................103 1. Kết luận .......................................................................................................................103 2. Kiến nghị.....................................................................................................................104 2.1. Kiến nghị đối với Chính phủ...................................................................................104 2.2. Kiến nghị đối với Ngân hàng Nhà nước Việt Nam................................................104 2.3. Kiến nghị đối với Ngân hàng Đầu tư và Phát triển Việt Nam ...............................105 TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................................107 3 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong xu thế phát triển chung của đất nước và quá trình hội nhập với thế giới, ngành ngân hàng đóng góp một vai trò hết sức to lớn trong việc thanh toán giữa các chủ thể trong nền kinh tế. Bằng các nghiệp vụ thanh toán, ngân hàng đã thay mặt khách hàng thực hiện thanh toán giá trị hàng hoá và dịch vụ. Trong đó thanh toán không dùng tiền mặt đóng vai trò hết sức quan trọng trong quá trình tuần hoàn và luân chuyển tiền tệ, nhằm hạn chế bớt những tổn thất mà thanh toán trực tiếp bằng tiền mặt có thể gây ra. Hiện nay, lượng trao đổi hàng hóa lớn trong nền kinh tế ngày càng tăng lên, thanh toán không dùng tiền mặt giúp cho các chủ thể trong nền kinh tế giảm được lượng chi phí thanh toán, chi phí bảo quản, đảm bảo an toàn trong việc thanh toán tiền hàng, tránh tình trạng chậm thu tiền gây ứ động vốn,… Chi nhánh Ngân hàng Đầu tư và Phát triển tỉnh Phú Thọ là một trong những ngân hàng lớn và có tiềm lực tài chính mạnh tại địa bàn tỉnh Phú Thọ. Trong những năm gần đây, do có sự cải tiến công nghệ thanh toán cũng như được sự quan tâm của Ban lãnh đạo và sự nỗ lực hết mình của toàn bộ cán bộ công nhân viên tại chi nhánh, công tác thanh toán không dùng tiền mặt tại chi nhánh càng ngày càng phát triển, thu hút được một khối lượng lớn khách hàng tham gia vào quá trình thanh toán giúp cho doanh số thanh toán không dùng tiền mặt của chi nhánh đạt được ngày càng cao đồng thời hoạt động kinh doanh chung của chi nhánh đạt hiêụ quả cao. Tuy nhiên bên cạnh những kết quả tốt đẹp đó, công tác thanh toán không dùng tiền mặt tại chi nhánh vẫn tồn tại một số hạn chế như: lượng máy ATM còn ít, hình thức thanh toán thẻ, ủy nhiệm thu chiếm tỷ trọng thấp,… đây là những tồn tại mà chi nhánh cần phải giải quyết kịp thời. Xuất phát từ yêu cầu cấp thiết đó và qua thời gian thực tập tại chi nhánh Ngân hàng Đầu tư và Phát triển tỉnh Phú Thọ, em đã chọn đề tài: “Thanh toán không dùng tiền mặt tại chi nhánh Ngân hàng Đầu tư và Phát triển tỉnh Phú Thọ, Ngân hàng Đầu tư và Phát triển Việt Nam - Thực trạng và giải pháp” làm khóa luận tốt nghiệp của mình. 4 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu chung Hệ thống hóa cơ sở lý luận về thanh toán không dùng tiền mặt, từ đó phân tích và đề xuất một số giải pháp phát triển hoạt động thanh toán không dùng tiền mặt tại chi nhánh Ngân hàng Đầu tư và Phát triển tỉnh Phú Thọ. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Khái quát những lý luận cơ bản về thanh toán không dùng tiền mặt trong nền kinh tế. - Phân tích, đánh giá thực trạng thanh toán không dùng tiền mặt tại chi nhánh Ngân hàng Đầu tư và Phát triển Việt Nam tỉnh Phú Thọ. - Đưa ra một số giải pháp nhằm phát triển thanh toán không dùng tiền mặt tại chi nhánh Ngân hàng Đầu tư và Phát triển tỉnh Phú Thọ. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Các phương thức thanh toán không dùng tiền mặt tại chi nhánh Ngân hàng Đầu tư và Phát triển tỉnh Phú Thọ. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi không gian: Chi nhánh Ngân hàng Đầu tư và Phát triển tỉnh Phú Thọ - Phạm vi thời gian: từ năm 2009 đến năm 2011. - Phạm vi về nội dung: Thực trạng thanh toán không dùng tiền mặt. 4. Phương pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp thu thập số liệu 4.1.1. Phương pháp quan sát Quan sát là phương pháp ghi lại có kiểm soát các sự kiện diễn ra tại ngân hàng. Phương pháp này thường được dùng kết hợp với các phương pháp khác để kiểm tra chéo độ chính xác của dữ liệu thu thập. 4.1.2. Phương pháp phỏng vấn cá nhân trực tiếp Phỏng vấn cá nhân trực tiếp là việc gặp gỡ trực tiếp cán bộ ngân hàng để thu thập các thông tin cần thiết dưới dạng các câu hỏi đã chuẩn bị từ trước. Do gặp mặt trực tiếp nên chúng ta có thể thuyết phục nhân viên trả lời, giải thích rõ về các câu hỏi. 5 4.2. Phương pháp xử lý số liệu Dựa vào các kiến thức được trang bị trong quá trình học tập, cùng với các phần mềm máy tính, thiết bị để xử lý các số liệu đã thu thập được và phân loại theo từng nhóm để thuận tiện cho quá trình nghiên cứu. 4.3. Phương pháp phân tích số liệu Phương pháp phân tích số liệu chủ yếu được sử dụng trong khóa luận này là phương pháp so sánh qua các năm: - So sánh tuyệt đối: Là hiệu số của hai chỉ tiêu kỳ phân tích và chỉ tiêu cơ sở. Ví dụ: so sánh doanh số thanh toán séc của năm 2009 với năm 2010. - So sánh tương đối: Là tỷ lệ phần trăm của chỉ tiêu kỳ phân tích so với chỉ tiêu gốc để thể hiện mức độ hoàn thành hoặc tỷ lệ của số chênh lệch tuyệt đối so với chỉ tiêu gốc để nói lên tốc độ tăng trưởng. 5. Kết cấu của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, đề tài gồm có 3 chương: Chương 1: Những lý luận cơ bản về thanh toán không dùng tiền mặt trong nền kinh tế Chương 2: Thực trạng thanh toán không dùng tiền mặt tại chi nhánh Ngân hàng Đầu tư và Phát triển Việt Nam tỉnh Phú Thọ, Ngân hàng Đầu tư và Phát triển Việt Nam Chương 3: Một số giải pháp nhằm mở rộng thanh toán không dùng tiền mặt tại chi nhánh Ngân hàng Đầu tư và Phát triển tỉnh Phú Thọ, Ngân hàng Đầu tư và Phát triển Việt Nam 6 Chương 1 NHỮNG LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ THANH TOÁN KHÔNG DÙNG TIỀN MẶT TRONG NỀN KINH TẾ 1.1. Tổng quát về thanh toán không dùng tiền mặt trong nền kinh tế thị trường 1.1.1. Khái niệm thanh toán không dùng tiền mặt Thanh toán không dùng tiền mặt là phương thức trả thanh toán bằng cách trích một số tiền từ tài khoản người chi trả chuyển sang tài khoản người hưởng thụ. Các tài khoản đều được mở tại ngân hàng. Như vậy, thanh toán không dùng tiền mặt là nghiệp vụ trung gian của ngân hàng. Ngân hàng chỉ thực hiện thanh toán khi có lệnh của chủ tài khoản, bao gồm các tổ chức kinh tế, đơn vị và cá nhân mở tài khoản tại ngân hàng. Thanh toán không dùng tiền mặt còn được định nghĩa là phương thức thanh toán không trực tiếp dùng tiền mặt mà dựa vào các chứng từ hợp pháp như giấy nhờ thu, giấy ủy nhiệm chi, séc,… để trích chuyển vốn tiền tệ từ tài khoản của đơn vị này sang tài khoản của đơn vị khác ở ngân hàng. Thanh toán không dùng tiền mặt gắn với sự ra đời của đồng tiền ghi sổ. Như vậy, thanh toán không dùng tiền mặt là nghiệp vụ trung gian của ngân hàng. Ngân hàng chỉ thực hiện thanh toán khi có lệnh của chủ tài khoản, bao gồm các tổ chức kinh tế, đơn vị cá nhân mở tài khoản tại ngân hàng. Thanh toán không dùng tiền mặt bao gồm: - Bên mua hàng hay nhận dịch vụ cung ứng. - Ngân hàng phục vụ bên mua, tức là ngân hàng nơi đơn vị mua mở tài khoản giao dịch. - Bên bán, tức là bên cung ứng hàng hóa và dịch vụ. - Ngân hàng phục vụ bên bán, tức ngân hàng nơi đơn vị bán mở tài khoản giao dịch. 1.1.2. Đặc điểm của thanh toán không dùng tiền mặt Thứ nhất, trong thanh toán không dùng tiền mặt sự vận động của tiền tệ độc lập với sự vận động của hàng hóa cả về thời gian lẫn không gian và thường không 7 có sự ăn khớp nhau. Đây là đặc điểm quan trọng và nổi bật nhất của hình thức thanh toán không dùng tiền mặt. Thứ hai, vật trung gian trao đổi không xuất hiện như trong hình thức thanh toán dùng tiền mặt mà chỉ xuất hiện dưới dạng tiền kế toán hay tiền ghi sổ và được ghi chép trên các chứng từ sổ sách kế toán, đây là đặc điểm riêng của thanh toán không dùng tiền mặt. Thứ ba, ngân hàng vừa là người tổ chức vừa là người thực hiện các khoản thanh toán. Chỉ có ngân hàng, người quản lý tài khoản tiền gửi của các khách hàng mới được quyền trích chuyển những tài khoản này theo các nguyên tắc chuyên môn đặc thù như là một nghiệp vụ riêng của mình. Với nghiệp vụ này, ngân hàng trở thành trung tâm thanh toán đối với các khách hàng của mình. 1.1.3. Sự cần thiết của thanh toán không dùng tiền mặt trong nền kinh tế thị trường Cùng với sự phát triển của xã hội, ngân hàng ra đời với các nghiệp vụ truyền thống là nhận tiền gửi, cho vay và cung cấp các dịch vụ thanh toán. Ngày nay, khi nền kinh tế chuyển sang một giai đoạn phát triển mạnh mẽ thì tiền mặt không thể đáp ứng được nhu cầu thanh toán của nền kinh tế, do đó đòi hỏi phải có hình thức thanh toán phù hợp để thỏa mãn nhu cầu lưu thông hàng hóa. Các phương thức thanh toán không dùng tiền mặt ra đời một mặt khắc phục được những hạn chế của thanh toán bằng tiền mặt như: chi phí in ấn, bảo quản, vận chuyển và không an toàn, đồng thời có vai trò quan trọng thúc đẩy sự phát triển sản xuất và lưu thông hàng hóa của nền kinh tế. Ngày nay, thanh toán không dùng tiền mặt đang trở thành một bộ phận không thể thiếu trong hoạt động sản xuất kinh doanh của mỗi doanh nghiệp, nó đã gần gũi hơn với cuộc sống của mọi người. Khi trình độ sản xuất và lưu thông hàng hoá ngày càng phát triển các mối quan hệ kinh tế ngày càng trở nên đa dạng, các thành phần kinh tế đều mở tài khoản tại ngân hàng và thực hiện các giao dịch thanh toán với nhau thông qua ngân hàng. Do đó, thanh toán không dùng tiền mặt không chỉ cần thiết với nền kinh tế mà còn rất quan trọng với ngân hàng trong việc tạo ra thu nhập, uy tín của mình. 8 Như vậy, thanh toán không dùng tiền mặt và thanh toán bằng tiền mặt có mối quan hệ chuyển hoá lẫn nhau, đều có những vị trí quan trọng không thiếu được đối với nền kinh tế, trong đó thanh toán không dùng tiền mặt chiếm tỷ trọng lớn hơn. Tổ chức tốt công tác thanh toán không dùng tiền mặt là tiết kiệm được chi phí. Tăng nhanh vòng quay vốn, thúc đẩy phát triển sản xuất, lưu thông hàng hoá và điều hoà lưu thông tiền tệ. 1.1.4. Vai trò của thanh toán không dùng tiền mặt trong nền kinh tế thị trường Khi nền kinh tế thị trường phát triển thì thanh toán không dùng tiền mặt có vị trí vô cùng quan trọng. Thanh toán không dùng tiền mặt đã mạng lại hiệu quả kinh tế cao và là một phần không thể thiếu được trong hoạt động kinh tế, điều đó đã khẳng định vai trò đặc biệt quan trọng của thanh toán không dùng tiền mặt trong nền kinh tế. Vai trò này được thể hiện trên các khía cạnh sau: * Đối với khách hàng Khi nền kinh tế chuyển sang kinh tế thị trường, thanh toán không dùng tiền mặt đã giữ một vai trò rất quan trọng đối với từng đơn vị kinh tế, từng cá nhân và đối với toàn bộ nền kinh tế, bất kỳ một nhà sản xuất nào cũng đều mong muốn đồng vốn của mình tham gia vào nhiều chu kỳ sản xuất và sinh lời tối đa cho mình, do đó họ muốn sản phẩm của họ làm ra phải được tiêu thụ ngay trên thị trường và thu được tiền để tiếp tục một chu kỳ sản xuất mới. Vì vậy, vấn đề thanh toán tiền hàng là vô cùng quan trọng, trong quá trình trao đổi mua bán nếu đơn vị dùng tiền mặt thì sẽ gặp nhiều khó khăn về phương tiện vận chuyển bảo quản tiền, khả năng rủi ro cao. Thanh toán không dùng tiền mặt được thực hiện qua ngân hàng trên mạng máy vi tính đã phần nào đáp ứng được nhu cầu nhanh chóng, chính xác cho các khách hàng đảm bảo an toàn vốn và tài sản của họ. * Đối với ngân hàng Thanh toán không dùng tiền mặt là một công cụ thanh toán bù trừ giữa các ngân hàng không phải dùng đến giấy bạc, giúp cho việc thanh toán thuận lợi và việc lưu thông tiền tệ được nhanh hơn, đồng thời dễ kiểm soát. Thanh toán không dùng tiền mặt có vai trò quan trọng trong việc huy động tích tụ các nguồn vốn tạm thời chưa sử dụng đến của khách hàng vào cơ quan tín dụng, tạo nguồn cho tài 9 khoản để thực hiện thanh toán. Loại tiền gửi này cũng là một nguồn vốn cung cấp cho các nghiệp vụ sinh lời của ngân hàng thương mại, gửi và thanh toán phải trả lãi, do vậy giảm giá đầu vào của “đi vay để cho vay”. * Đối với nền kinh tế Thanh toán không dùng tiền mặt mặt góp phần giảm thấp tỷ trọng tiền mặt trong lưu thông, từ đó có thể tiết kiệm được chi phí lưu thông xã hội như: in ấn, phát hành, bảo quản, vận chuyển, kiểm đếm. Mặt khác, thanh toán không dùng tiền mặt còn tạo ra sự chuyển hoá thông suốt giữa tiền mặt và tiền chuyển khoản. Cả hai khía cạnh đó đều tạo điều kiện thuận lợi cho công tác kế hoạch hoá và lưu thông tiền tệ. Thanh toán không dùng tiền mặt tạo điều kiện tập trung một nguồn vốn lớn của xã hội vào tín dụng để tái đầu tư vào nền kinh tế, phát huy vai trò điều tiết, kiểm tra của Nhà nước vào hoạt động tài chính ở tầm vĩ mô và vi mô, qua đó kiểm soát được lạm phát đồng thời tạo điều kiện nâng cao năng suất lao động. 1.2. Các quy định trong thanh toán không dùng tiền mặt 1.2.1. Quy định chung Để đẩy mạnh công tác thanh toán không dùng tiền mặt, nhiều văn bản pháp quy về lĩnh vực thanh toán đã được Chính phủ ban hành như Nghị định số 64/2001/NĐ-CP ngày 20/09/2001 về hoạt động thanh toán qua các tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán. Thống đốc Ngân hàng Nhà nước đã ban hành nhiều quyết định, thông tư, chỉ thị mới như Quyết định số 226/2002/QĐ-NHNN ngày 26/3/2002 thay thế cho Quyết định số 22/QĐ-NH1 ngày 21/02/1994 về ban hành thể lệ thanh toán không dùng tiền mặt. Các văn bản trên nhằm hoàn thiện dần chế độ thanh toán không dùng tiền mặt cho phù hợp với yêu cầu đổi mới của nền kinh tế, tạo điều kiện cho các ngân hàng, tổ chức tín dụng triển khai nhiều thể thức, hình thức thanh toán tiên tiến, từng bước hoà nhập với hệ thống thanh toán theo thông lệ quốc tế. 1.2.2. Quy định đối với khách hàng 1.2.2.1. Quy định đối với bên trả tiền Để đảm bảo thực hiện các khoản thanh toán đầy đủ, nhanh chóng, chủ tài khoản (bên trả tiền) phải luôn có đủ số dư trên tài khoản tiền gửi thanh toán, chủ 10 tài khoản có toàn quyền sử dụng số tiền trên tài khoản để chi trả cho người thụ hưởng hoặc rút tiền mặt. Chủ tài khoản chịu trách nhiệm hoàn toàn về việc chi trả số tiền trên tài khoản tiền gửi của mình. Nếu không thực hiện đúng nguyên tắc quy định thì chủ tài khoản phải chịu phạt theo quy định của Ngân hàng Nhà nước, tổ chức tín dụng. Thực hiện đầy đủ, đúng các quy định về mở và sử dụng tài khoản, giấy tờ thanh toán theo mẫu do ngân hàng quy định. Các chứng từ nộp vào ngân hàng đều phải lập theo mẫu in sẵn do ngân hàng in ấn nhượng bán. Khi lập chứng từ phải ghi chép đầy đủ các yếu tố, chữ ký và con dấu trên chứng từ phải đúng với chữ ký và con dấu đã đăng ký tại ngân hàng. Mọi trường hợp vi phạm kỷ luật thanh toán, quản lý giấy tờ thanh toán không chặt chẽ bị kẻ gian lợi dụng chủ tài khoản phải hoàn toàn chịu trách nhiệm về mọi thiệt hại do đơn vị gây ra. 1.2.2.2. Quy định đối với bên thụ hưởng Bên thụ hưởng phải giao hàng đầy đủ theo đúng hợp đồng đã ký kết, lập giấy đòi tiền theo đúng thể thức đã thoả thuận ghi trong hợp đồng kiểm soát chặt chẽ các chứng từ và nộp chứng từ thanh toán vào ngân hàng phục vụ mình đúng thời gian quy định. Nếu vi phạm điều khoản ghi trong hợp đồng về chứng từ đều không có giá trị thanh toán. Khi thanh toán qua tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán, người sử dụng dịch vụ thanh toán (khách hàng) phải tuân thủ những qui định hướng dẫn của tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán về việc lập chứng từ thanh toán, phương thức nộp, lĩnh tiền ở tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán. 1.2.3. Quy định đối với ngân hàng Ngân hàng có trách nhiệm thực hiện các uỷ nhiệm thanh toán của chủ tài khoản đảm bảo chính xác, an toàn, thuận tiện. Các ngân hàng có trách nhiệm chi trả bằng tiền mặt hoặc chuyển khoản trong phạm vi số dư tiền gửi theo yêu cầu của chủ tài khoản. Trừ trường hợp chủ tài khoản vi phạm kỷ luật chi trả hoặc vi phạm pháp luật buộc phải thanh toán thì ngân hàng được quyền trích tài khoản tiền gửi của chủ tài khoản để thực hiện việc thanh toán đó theo biên bản của cơ quan có thẩm quyền. 11 Tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán phải kiểm soát các chứng từ thanh toán của khách hàng trước khi hạch toán và thanh toán đảm bảo lập đúng thủ tục quy định, dấu chữ ký đúng mẫu đã đăng ký với ngân hàng và chữ ký trên chứng từ thanh toán đúng với mẫu đăng ký tại ngân hàng (nếu là chữ ký tay) hoặc đúng với chữ ký điện tử do ngân hàng cấp (nếu là chữ ký điện tử); khả năng thanh toán của khách hàng còn đủ để chi trả số tiền trên chứng từ. Đối với chứng từ hợp lệ, được đảm bảo khả năng thanh toán, ngân hàng có trách nhiệm xử lý chính xác, an toàn, thuận tiện; sử dụng tài khoản kế toán thích hợp để hạch toán các giao dịch thanh toán và giữ bí mật về số dư trên tài khoản tiền gửi của khách hàng theo đúng quy định của pháp luật, thông báo đầy đủ kịp thời số dư tài khoản cho chủ tài khoản biết, gửi giấy báo Nợ và giấy báo Có cho khách, hàng tháng phải đối chiếu số dư trên tài khoản với khách hàng ký xác nhận giữa ngân hàng với đơn vị. Ngân hàng được quyền từ chối thanh toán đối với chứng từ thanh toán không hợp lệ, không được đảm bảo khả năng thanh toán, đồng thời không chịu trách nhiệm về những nội dung liên đới của hai bên khách hàng. Trên đây là những quy định cụ thể về quyền và trách nhiệm của các chủ thể tham gia trong quan hệ thanh toán không dùng tiền mặt. Tuỳ từng hình thức thanh toán mà trách nhiệm của các bên được quy định cụ thể khác nhau. 1.3. Các hình thức thanh toán không dùng tiền mặt 1.3.1. Hình thức thanh toán bằng séc 1.3.1.1. Khái niệm, đặc điểm của séc a) Khái niệm chung Theo Nghị định của Chính phủ số 159/2003/NĐ-CP ngày 10 tháng 12 năm 2003 ban hành quy chế về cung ứng và sử dụng séc: “Séc là phương tiện thanh toán do người ký phát lập dưới hình thức chứng từ theo mẫu in sẵn, lệnh cho người thực hiện thanh toán trả không điều kiện một số tiền nhất định cho người thụ hưởng phù hợp với quy định của Nghị định này” (Điều 4, Chương 1: Những quy định chung, Nghị định số 159/2003/NĐ-CP). 12 Séc là công cụ thanh toán ra đời khá sớm và được sử dụng khá phổ biến, được dùng cho cá nhân. Séc thông thường được áp dụng theo nguyên tắc ghi Nợ trước, ghi Có sau. Theo quy định, đơn vị phát hành séc chỉ được phép phát hành séc trong phạm vi số dư tiền gửi của mình. Phải chấp hành các thủ tục quy định về séc, chịu phạt khi phát hành quá số dư. b) Đặc điểm của séc - Mặt trước tờ séc gồm các yếu tố: + Chữ séc được in phía trên + Số séc + Người được trả tiền + Số tiền xác định bằng số và bằng chữ + Tên người thực hiện thanh toán + Địa điểm thanh toán + Ngày ký phát + Chữ ký (ghi họ, tên) của người ký phát Từng ngân hàng thương mại thiết kế mẫu séc trắng riêng của ngân hàng mình để cung ứng cho khách hàng. Chuyển nhượng séc bằng cách ký hậu. Thời hạn xuất trình séc là 30 ngày kể từ ngày ký phát. Người ký phát phải có tài khoản tại ngân hàng và phải có số dư trên tài khoản đủ để thanh toán số tiền trên tờ séc đã ký phát. 1.3.1.2. Quy trình thanh toán của séc a) Khách hàng cùng 1 ngân hàng thương mại - Séc chuyển khoản 13 (1) Bên chi trả (ký phát séc) Bên thụ hưởng séc (2) (3) (4) NHTM nơi hai bên cùng mở tài khoản Sơ đồ 1.1: Quy trình thanh toán séc khi khách hàng mở tài khoản cùng 1 NHTM (1) Bên thụ hưởng giao hàng hoá, dịch vụ cho bên chi trả. (2) Bên chi trả ký séc và giao cho bên thụ hưởng. (3) Bên thụ hưởng nộp séc và 3 liên bản kê vào NHTM. (4) NHTM hạch toán “Có” vào tài khoản của bên thụ hưởng và báo “Có” . - Séc bảo chi (1) Bên chi trả Bên thụ hưởng séc (3) (4) (2) NHTM nơi 2 bên mở tài khoản Sơ đồ 1.2: Quy trình thanh toán séc bảo chi khi khách hàng cùng mở tài khoản cùng 1 NHTM (1) Bên thụ hưởng giao hàng hoá, dịch vụ cho bên chi trả. (2) Bên chi trả ký séc và giao cho bên thụ hưởng. (3) Bên thụ hưởng nộp séc bảo chi cùng 3 liên bản kê nộp séc vào NHTM (4) Ngân hàng thương mại hạch toán “Có” trên tài khoản bên thụ hưởng và báo “Có” cho họ. b) Khách hàng tại 2 ngân hàng khác hệ thống - Séc chuyển khoản 14 (1) Bên thụ hưởng séc (3) Bên chi trả (2) (6) NHTM phục vụ bên thụ hưởng (4) NHTM phục vụ bên chi trả (5) Sơ đồ 1.3: Quy trình thanh toán séc chuyển khoản khi khách hàng ở 2 NHTM (1) Bên thụ hưởng giao hàng hoá, dịch vụ cho bên chi trả. (2) Bên chi trả ký séc và giao cho bên thụ hưởng. (3) Bên thụ hưởng nộp séc và 3 liên bản kê nộp séc vào NHTM (4) NHTM phục vụ bên thụ hưởng chuyển tờ séc cùng 1 liên bản kê nộp séc sang NHTM phục vụ bên chi trả trong phiên thanh toán bù trừ. (5) NHTM phục vụ bên chi trả hạch toán “Nợ” vào tài khoản bên chi trả và gửi một liên bản kê thanh toán bù trừ sang NHTM phục vụ bên thụ hưởng trong phiên thanh toán bù trừ. (6) NHTM phục vụ bên thụ hưởng hạch toán “Có” vào tài khoản bên thụ hưởng và báo “Có” cho họ. - Séc bảo chi (1) Bên thụ hưởng séc Bên chi trả (2) (3) (4a) NHTM phục vụ bên thụ hưởng (4b) NHTM phục vụ bên chi trả Sơ đồ 1.4: Quy trình thanh toán séc bảo chi khi khách hàng ở 2 NHTM (1), (2), (3) giống như thanh toán séc bảo chi khi khách hàng có tài khoản cùng 1 NHTM (4) NHTM phục vụ bên thụ hưởng hạch toán “Có” trên tài khoản bên thụ hưởng và báo “Có” cho họ. 15 Đồng thời lập 3 liên bản kê thanh toán bù trừ và gửi 1 liên cùng séc bảo chi cho NHTM phục vụ bên chi trả trong phiên thanh toán bù trừ. 1.3.2. Hình thức thanh toán bằng ủy nhiệm chi 1.3.2.1. Khái niệm Ủy nhiệm chi là lệnh chi tiền của chủ tài khoản được lập theo mẫu in sẵn của ngân hàng, yêu cầu ngân hàng phục vụ mình trích chuyển tài khoản của mình để trả cho người thụ hưởng. 1.3.2.2. Quy trình thanh toán ủy nhiệm chi - Trường hợp 1: Các khách hàng có tài khoản tại cùng một NHTM. (1) Bên mua (2) Bên bán (3) (4) NHTM nơi 2 bên mở tài khoản Sơ đồ 1.5: Quy trình thanh toán UNC khi khách hàng có tài khoản ở 1 NHTM (1) Bên bán giao hàng hoá, dịch vụ cho bên mua. (2) Bên mua nộp 4 liên ủy nhiệm chi vào NHTM. (3) NHTM hạch toán “Nợ” trên tài khoản bên mua và báo “Nợ” cho họ. (4) NHTM hạch toán “Có” trên tài khoản bên bán và báo “Có” cho họ. - Trường hợp 2: Các khách hàng có tài khoản tại 2 NHTM có tham gia TTBT. (1) Bên mua (2) Bên bán (3) NHTM phục vụ bên mua (5) NHTM phục vụ bên bán (4) Sơ đồ 1.6: Quy trình thanh toán UNC khi khách hàng ở 2 NHTM, tham gia TTBT 16 (1), (2), (3): giống như trường hợp 1. (4) NHTM phục vụ bên mua lập 3 liên bản kê thanh toán bù trừ và gửi cho ngân hàng thương mại phục vụ bên bán 2 liên UNC cùng 1 liên bản kê thanh toán bù trừ trong phiên thanh toán bù trừ. (5) NHTM phục vụ bên bán hạch toán “Có” trên tài khoản bên bán và báo “Có” cho họ. - Trường hợp 3: Các khách hàng có tài khoản tại 2 NHTM cùng hệ thống, nhưng không tham gia thanh toán bù trừ: (1) Bên mua (2) Bên bán (3) NHTM phục vụ bên mua (4) NHTM phục vụ bên bán Sơ đồ 1.7: Quy trình thanh toán UNC khi khách hàng có tài khoản ở NHTM cùng hệ thống, không tham gia TTBT (1), (2), (3) và (5) giống như trường hợp 2. (4) NHTM phục vụ bên mua lập lệnh thanh toán liên hàng gửi sang ngân hàng thương mại phục vụ bên bán. - Trường hợp 4: Các khách hàng có tài khoản tại 2 NHTM không cùng hệ thống và không tham gia thanh toán bù trừ. Các NHTM có thể thanh toán qua tài khoản gửi tại Ngân hàng Nhà nước. 1.3.3. Hình thức thanh toán ủy nhiệm thu 1.3.3.1. Khái niệm Ủy nhiệm thu là giấy uỷ nhiệm đòi tiền do người thụ hưởng gửi vào ngân hàng phục vụ mình để thu tiền về số lượng hàng hoá đã giao, dịch vụ cung ứng. Phạm vị áp dụng của UNT: được áp dụng để thanh toán tiền hàng, dịch vụ giữa các chủ thể có mở tài khoản tiền gửi tại cùng chi nhánh ngân hàng hoặc các chi nhánh ngân hàng cùng hoặc khác hệ thống. 17 1.3.3.2. Quy trình thanh toán ủy nhiệm thu - Trường hợp 1: Các khách hàng có tài khoản tại cùng một ngân hàng thương mại. (1) Bên bán (2) Bên mua (4) (3) NHTM nơi 2 bên mở tài khoản Sơ đồ 1.8: Quy trình thanh toán UNT khi khách hàng có tài khoản ở cùng 1 NHTM (1) Bên bán giao hàng hoá, dịch vụ cho bên mua. (2) Bên bán lập 4 liên ủy nhiệm thu kèm hoá đơn bán hàng nộp vào NHTM. (3) NHTM hạch toán “Nợ” trên tài khoản của bên mua và báo “Nợ” cho họ. (4) NHTM hạch toán “Có” trên tài khoản của bên bán và báo “Có” cho họ. - Trường hợp 2: Các khách hàng có tài khoản tại 2 NHTM có tham gia thanh toán bù trừ. Bên bán (2) (1) Bên mua (6) NHTM phục vụ bên bán (4) (5) (3) NHTM phục vụ bên mua Sơ đồ 1.9: Quy trình thanh toán UNT khi khách hàng ở 2 NHTM, tham gia TTBT (1) Bên bán giao hàng hoá, dịch vụ cho bên mua. (2) Bên bán lập 4 liên ủy nhiệm thu kèm hoá đơn vào NHTM phục vụ mình. (3) NHTM phục vụ bên bán gửi 3 liên UNT sang NHTM phục vụ bên mua. (4) NHTM phục vụ bên mua hạch toán “Nợ” trên tài khoản bên mua và báo “Nợ” cho họ. 18 (5) NHTM phục vụ bên mua lập 3 liên bảng kê thanh toán bù trừ, đồng thời gửi 1 liên bảng kê kèm 2 liên ủy nhiệm thu sang NHTM phục vụ bên bán trong phiên thanh toán bù trừ. (6) NHTM phục vụ bên bán hạch toán “Có” trên tài khoản bên bán và báo “Có” cho họ. - Trường hợp 3: Các khách hàng mở tài khoản tại 2 NHTM cùng hệ thống, nhưng không tham gia thanh toán bù trừ: thì quy trình hạch toán tương tự như trên, chỉ khác NHTM phục vụ người mua lập giấy báo liên hàng và chuyển 1 giấy báo liên hàng kèm 1 liên ủy nhiệm thu sang NHTM phục vụ người bán. - Trường hợp 4: Các khách hàng có tài khoản tại 2 NHTM không cùng hệ thống và không tham gia thanh toán bù trừ: thì quá trình thanh toán sẽ thực hiện thông qua tài khoản tiền gửi tại NHNN. 1.3.4. Hình thức thanh toán thư tín dụng 1.3.4.1. Khái niệm, đặc điểm a) Khái niệm Thư tín dụng từ là bất cứ thỏa thuận nào được gọi hoặc miêu tả như thế nào, theo đó ngân hàng (Ngân hàng phát hành) hành động đúng yêu cầu và theo chỉ thị của khách hàng (người yêu cầu mở thư tín dụng) hoặc nhân danh cho chính bản thân mình: - Thanh toán cho hoặc theo lệnh của giá thứ 3 (người hưởng), hoặc chấp thuận và thanh toán hối phiếu do người hưởng ký phát. - Uỷ quyền cho ngân hàng khác thanh toán, chấp nhận và thanh toán hối phiếu đó. - Hoặc cho phép ngân hàng khác chiết khấu chứng từ quy định trong thư tín dụng vơi điền kiện chúng phù hợp với tất cả các điều khoản và điền kiện của thư tín dụng. Thư tín dụng về bản chất là sự cam kết của ngân hàng phát hành thanh toán hoặc chấp nhận thanh toán cho người thụ hưởng nếu họ xuất trình bộ chứng từ phù hợp với nội dung của thư tín dụng. 19