Tài liệu Tăng cường quản lý bảo hiểm xã hội đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh tại tỉnh yên bái

i ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH CAO MINH HẰNG TĂNG CƯỜNG QUẢN LÝ BẢO HIỂM XÃ HỘI ĐỐI VỚI CÁC DOANH NGHIỆP NGOÀI QUỐC DOANH TẠI TỈNH YÊN BÁI LUẬN VĂN THẠC SĨ THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG NGÀNH: QUẢN LÝ KINH TẾ THÁI NGUYÊN - 2020 i ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH CAO MINH HẰNG TĂNG CƯỜNG QUẢN LÝ BẢO HIỂM XÃ HỘI ĐỐI VỚI CÁC DOANH NGHIỆP NGOÀI QUỐC DOANH TẠI TỈNH YÊN BÁI NGÀNH: QUẢN LÝ KINH TẾ Mã số: 8.34.04.10 LUẬN VĂN THẠC SĨ THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thị Lan Anh THÁI NGUYÊN - 2020 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả đã nêu trong luận văn có nguồn gốc rõ ràng, trung thực và chưa được dung để bảo vệ một học vị nào khác. Mọi sự giúp đỡ cho việc hoàn thiện luận văn đều đã được cảm ơn. Các thông tin, trích dẫn trong luận văn đều đã được ghi rõ nguồn gốc. Yên Bái, ngày tháng năm 2020 Tác giả luận văn Cao Minh Hằng ii LỜI CẢM ƠN Tong quá trình thực hiện luận văn “Tăng cường quản lý bảo hiểm xã hội đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh tại tỉnh Yên Bái”, tôi đã nhận được rất nhiều sự hướng dẫn, động viên, giúp đỡ của nhiều cá nhân và tập thể. Tôi xin được bày tỏ sự cảm ơn sâu sắc nhất tới tất cả các cá nhân và tập thể đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu. Trước tiên, tôi xin chân thành cảm ơn cô TS.Nguyễn Thị Lan Anh đã nhiệt tình hướng dẫn, giúp đỡ và tạo mọi điều kiện để tôi có thể hoàn thành công việc nghiên cứu khoa học của mình. Lời cảm ơn tiếp theo tôi xin được gửi tới mẹ, anh chị em trong gia đình, cũng như bạn bè đã luôn động viên, giúp đỡ và sát cánh bên tôi trong suốt thời gian viết luận văn. Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn đặc biệt đến Ban Lãnh đạo cùng nhân viên các phòng ban tại Bảo hiểm xã hội tỉnh Yên Bái đã hỗ trợ và tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi có thể thực hiện tốt luận văn này. Yên Bái, ngày tháng năm 2020 Tác giả luận văn Cao Minh Hằng iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................. i LỜI CẢM ƠN .................................................................................................. ii MỤC LỤC ....................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC TỪ, CỤM TỪ VIẾT TẮT ............................................ vi DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU ................................................................. vii DANH MỤC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ ................................................................. viii MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................ 1 2. Mục tiêu nghiên cứu...................................................................................... 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu................................................................. 2 4. Đóng góp của luận văn .................................................................................. 3 5. Kết cấu của luận văn ..................................................................................... 3 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI ĐỐI VỚI CÁC DOANH NGHIỆP NGOÀI QUỐC DOANH ............................................................................................................ 5 1.1. Cơ sở lý luận về quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh .............................................................................................. 5 1.1.1. Một số khái niệm liên quan đến quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh........................................................................ 5 1.1.2. Sự cần thiết phải quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh ............................................................................................ 17 1.1.3. Nội dung của quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh ............................................................................................ 19 1.1.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh...................................................................... 23 1.2. Kinh nghiệm về quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh ............................................................................................ 33 iv 1.2.1. Kinh nghiệm của BHXH tỉnh Thái Bình .............................................. 33 1.2.2. Kinh nghiệm quản lý thu của bảo hiểm xã hội tỉnh Bắc Ninh .............. 33 1.2.3. Kinh nghiệm quản lý thu của bảo hiểm xã hội tỉnh Hải Dương ........... 36 1.2.4. Bài học kinh nghiệm rút ra cho bảo hiểm xã hội tỉnh Yên Bái............. 37 Chương 2: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................ 39 2.1. Câu hỏi nghiên cứu .................................................................................. 39 2.2. Nguồn số liệu và phương pháp thu thập .................................................. 39 2.2.1. Phương pháp thu thập thông tin ............................................................ 39 2.2.2. Phương pháp tổng hợp thông tin ........................................................... 41 2.2.3. Phương pháp phân tích thông tin .......................................................... 42 2.3. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu ................................................................... 42 2.3.1. Chỉ tiêu số thu bảo hiểm xã hội............................................................. 42 2.3.2. Chỉ tiêu số lượng lao động .................................................................... 43 2.3.3. Chỉ tiêu tính lãi chậm đóng ................................................................... 44 Chương 3: THỰC TRẠNG QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI ĐỐI VỚI CÁC DOANH NGHIỆP NGOÀI QUỐC DOANH TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH YÊN BÁI ............................................................................................. 45 3.1. Tình hình phát triển kinh tế xã hội trên địa bàn tỉnh Yên Bái ................. 45 3.1.1. Khái quát đặc điểm tự nhiên và kinh tế - xã hội tỉnh Yên Bái.............. 45 3.1.2. Khái quát về bảo hiểm xã hội tỉnh Yên Bái .......................................... 53 3.2. Thực trạng về quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn tỉnh Yên Bái trong giai đoạn 2016 - 2018 ..... 57 3.2.1. Quản lý lập kế hoạch thu bảo hiểm xã hội ............................................ 57 3.2.2. Quản lý quá trình tổ chức thu bảo hiểm xã hội ..................................... 59 3.2.3. Thanh tra, kiểm tra đóng bảo hiểm xã hội ............................................ 65 3.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn tỉnh Yên Bái ....................................... 69 3.3.1. Yếu tố khách quan ................................................................................. 69 v 3.3.2. Yếu tố chủ quan .................................................................................... 76 3.4. Đánh giá chung về quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn tỉnh Yên Bái ................................................... 82 3.4.1. Những kết quả đạt được ........................................................................ 82 3.4.2. Những khó khăn, hạn chế...................................................................... 85 3.4.3. Nguyên nhân của khó khăn, hạn chế..................................................... 87 Chương 4: MỘT SÔ GIẢI PHÁP NHẰM TĂNG CƯỜNG QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI ĐỐI VỚI CÁC DOANH NGHIỆP NGOÀI QUỐC DOANH TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH YÊN BÁI .................................. 90 4.1. Định hướng và mục tiêu tăng cường quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn tỉnh Yên Bái ...................... 90 4.1.1. Định hướng............................................................................................ 90 4.1.2. Mục tiêu................................................................................................. 91 4.2. Giải pháp tăng cường quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn tỉnh Yên Bái ....................................... 93 4.2.1. Quản lý đối tượng tham gia, mức lương đóng ...................................... 93 4.2.2. Giải pháp nhằm giảm tình trạng nợ đọng bảo hiểm xã hội................... 96 4.2.3. Đẩy mạnh công tác tuyên truyền về trách nhiệm thực hiện bảo hiểm xã hội cho người lao động và người sử dụng lao động........................................ 96 4.2.4. Tăng cường thanh tra, kiểm tra xử lý trường hợp vi phạm về bảo hiểm xã hội ............................................................................................................... 99 4.2.5. Áp dụng công nghệ thông tin để quản lý các đối tượng và quỹ lương của các doanh nghiệp ngoài quốc doanh ....................................................... 101 4.3. Kiến nghị ................................................................................................ 103 4.3.1. Kiến nghị bảo hiểm xã hội Việt Nam ................................................. 103 4.3.2. Kiến nghị đối với bảo hiểm xã hội tỉnh Yên Bái ................................ 103 KẾT LUẬN .................................................................................................. 105 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 107 PHỤ LỤC ..................................................................................................... 109 vi DANH MỤC CÁC TỪ, CỤM TỪ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Nguyên nghĩa BHTN Bảo hiểm thất nghiệp BHXH Bảo hiểm xã hội BHYT Bảo hiểm y tế HĐLĐ Hợp đồng lao động HĐND Hội đồng nhân dân TNHH Trách nhiệm hữu hạn UBND Ủy ban nhân dân vii DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 2.1. Số doanh nghiệp chọn điều tra, phỏng vấn....................................... 41 Bảng 3.1. Số doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn tỉnh Yên Bái giai đoạn 2016- 2018 ............................................................................. 52 Bảng 3.2. Chỉ tiêu thu bảo hiểm xã hội bắt buộc của các doanh nghiệp ngoài quốc doanh ...................................................................................... 58 Bảng 3.3. Tình hình nợ bảo hiểm xã hội bắt buộc tại các doanh nghiệp ngoài quốc doanh ...................................................................................... 61 Bảng 3.4. Kết quả thanh tra, kiểm tra của bảo hiểm xã hội tỉnh Yên Bái tại các doanh nghiệp ngoài quốc doanh ..................................................... 67 Bảng 3.5. Đánh giá về yếu tố chính trị, pháp luật ............................................. 70 Bảng 3.6. Đánh giá về quy mô doanh nghiệp ................................................... 71 Bảng 3.7. Đánh giá của người sử dụng lao động về bảo hiểm xã hội .............. 72 Bảng 3.8. Bảng tổng hợp mức độ nhận thức của người lao động về bảo hiểm xã hội ............................................................................................... 74 Bảng 3.9. Đánh giá nhận thức của người lao động về bảo hiểm xã hội ........... 75 Bảng 3.10. Đánh giá về nguồn lực của cơ quan bảo hiểm xã hội ..................... 76 Bảng 3.11. Đánh giá về công tác kiểm tra, đôn đốc, xử lý của cơ quan chức năng ................................................................................................. 77 Bảng 3.12. Đánh giá về công tác tuyên truyền, phổ biến về bảo hiểm xã hội của cơ quan bảo hiểm xã hội........................................................... 80 viii DANH MỤC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ Sơ đồ Sơ đồ 3.1. Bộ máy tổ chức bảo hiểm xã hội tỉnh Yên Bái .............................. 56 Biểu đồ Biều đồ 3.1: Cơ cấu kinh tế tỉnh Yên Bái giai đoạn 2016 - 2018 ................... 48 Biểu đồ 3.2. Tiền lãi bảo hiểm xã hội ............................................................. 64 Biểu đồ 3.3. Truy thu bảo hiểm xã hội bắt buộc ............................................. 65 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Với mục tiêu là bảo về quyền lợi, góp phần ổn định cuộc sống cho người lao động và giảm bớt gánh nặng cho ngân sách nhà nước, BHXH luôn được coi là một chính sách vĩ mô quan trọng của Đảng và nhà nước. Do đó, chính sách BHXH luôn được tìm hiểu, nghiên cứu và hoàn thiện nhằm phù hợp với tình hình thực tế. Trong đó quản lý thu BHXH là nội dung quan trọng trong quá trình thực thi chính sách BHXH, là cơ sở để đảm bảo cho sự tồn tại và phát triển của toàn bộ hệ thống BHXH. Yên Bái là một tỉnh miền núi, nằm ở phía Tây Bắc của tổ quốc, có đường sắt và đường bộ nối Hà Nội và các tỉnh đồng bằng trung du với Vân Nam - Trung Quốc. Yên Bái có lợi thế về giao thông và có lợi thế đầu tư vào một số sản phẩm chủ lực như chế biến, kinh doanh xuất khẩu sản phẩm từ lĩnh vực nông lâm nghiệp; chế biến, kinh doanh xuất khẩu sản phẩm công nghiệp; du lịch... Tận dụng lợi thế đó, nhằm thu hút các nhà đầu tư vào tỉnh, thời gian qua, tỉnh Yên Bái đã cải thiện mạnh mẽ môi trường đầu tư kinh doanh, tập trung khơi dậy và phát huy tốt đẹp con người Yên Bái thân thiện, cởi mở, chân thành; xây dựng đội ngũ lãnh đạo các cấp, các ngành cầu thị, tận tụy, khát vọng vì sự phát triển của tỉnh, đồng hành cùng doanh nghiệp từ khởi nghiệp đến sản xuất kinh doanh. Hiện nay, theo báo cáo của UBND tỉnh Yên Bái, tính đến hết tháng 9/2019 toàn tỉnh có 2.082 doanh nghiệp và 21.379 hộ kinh doanh. Trong những năm qua, các doanh nghiệp trên địa bàn tỉnh đã góp phần đáng kể vào kết quả tăng trưởng kinh tế của tỉnh, tích cực đầu tư, mở rộng thị trường, thúc đẩy sự phát triển kinh tế xã hội, giải quyết việc làm, tăng thu nhập cho người lao động, đóng góp cho ngân sách nhà nước, tích cực tham gia có hiệu quả chính sách an sinh xã hội. Mặc dù, tỉnh Yên Bái luôn có chủ trương, đường lối, chính sách khuyến khích và tạo mọi điều kiện để các thành phần kinh tế và người lao động tham 2 gia BHXH.Tuy nhiên, vì lợi nhuận một số doanh nghiệp chây ỳ không đóng bảo hiểm cho người lao động, không quan tâm đến quyền lợi của người lao động. Đặc biệt với khối doanh nghiệp ngoài quốc doanh (DNNQD) thuộc diện tham BHXH bắt buộc nhưng nợ đọng, cố tình trì hoãn và trốn tránh nghĩa vụ đóng BHXH, làm ảnh hưởng đến quyền lợi của người lao động nhưng cho đến nay vẫn chưa có cách giải quyết hữu hiệu. Chính vì những lý do trên, tác giả đã chọn đề tài: “Tăng cường quản lý bảo hiểm xã hội đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh tại tỉnh Yên Bái” làm đề tài luận văn thạc sỹ của mình. 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu chung Hoàn thiện công tác quản lý BHXH đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn tỉnh Yên Bái. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Hệ thống hóa những vấn đề lý luận và thực tiễn về quản lý thu BHXH đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh. - Phân tích, đánh giá thực trạng về công tác quản lý thu BHXH đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn tỉnh Yên Bái, làm rõ các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý thu BHXH đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn tỉnh Yên Bái trong giai đoạn 2016-2018. - Đề xuất một số giải pháp nhằm tăng cường quản lý thu BHXH đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn tỉnh Yên Bái trong thời gian tới. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Tổ chức bộ máy quản lý, kết quả thu BHXH, những rào cản và hạn chế ảnh hưởng đến kết quả thu BHXH tại tỉnh Yên Bái thông qua hệ thống cơ quan bảo hiểm. 3 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về không gian: Đề tài nghiên cứu tại BHXH tỉnh Yên Bái. - Về thời gian: Đề tài sử dụng nguồn số liệu phân tích trong giai đoạn 2016-2018. Các giải pháp được đề xuất trong giai đoạn 2020-2025. - Về nội dung: Đề tài tập trung phân tích, đánh giá làm rõ thực trạng quản lý thu BHXH đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn tỉnh Yên Bái. Bên cạnh việc làm rõ các yếu tố ảnh hưởng cũng như những thành tựu và hạn chế đã đạt được trong thời gian qua, đề tài đề xuất một số giải pháp nhằm tăng cường quản lý thu BHXH đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn tỉnh Yên Bái trong thời gian tới. 4. Đóng góp của luận văn - Cơ sở lý luận và thực tiễn của luận văn góp phần hệ thống hóa lý luận liên quan đến công tác quản lý thu BHXH đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh. Đây là nguồn tài liệu tham khảo hữu ích cho các nghiên cứu tiếp theo có liên quan đến chủ đề này. - Dựa trên số liệu nghiên cứu, đề tài đánh giá thực trạng công tác quản lý thu BHXH đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn tỉnh Yên Bái, qua đó đưa ra được các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý thu BHXH đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn tỉnh Yên Bái, từ đó đề xuất một số quan điểm, giải pháp tăng cường quản lý thu BHXH đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn tỉnh Yên Bái trong thời gian tới. - Những giải pháp được đề xuất sẽ là tài liệu tham khảo hữu ích cho BHXH tỉnh Yên Bái trong việc tăng cường quản lý thu BHXH ở địa phương. Đây cũng là tài liệu tham khảo cho sinh viên, các học viên cao học và cho các công trình nghiên cứu liên quan. 5. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn được kết cấu thành 4 chương với nội dung cụ thể như sau: 4 Chương 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý thu BHXH đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh Chương 2. Phương pháp nghiên cứu Chương 3. Thực trạng quản lý thu BHXH đối với doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn tỉnh Yên Bái Chương 4. Một số giải pháp nhằm tăng cường quản lý thu BHXH đối với doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn tỉnh Yên Bái 5 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI ĐỐI VỚI CÁC DOANH NGHIỆP NGOÀI QUỐC DOANH 1.1. Cơ sở lý luận về quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh 1.1.1. Một số khái niệm liên quan đến quản lý thu bảo hiểm xã hội đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh 1.1.1.1. Bảo hiểm xã hội * Khái niệm về BHXH Để tồn tại, phát triển và thỏa mãn nhu cầu hàng ngày trong cuộc sống con người phải lao động sản xuất để tạo ra thu nhập. Tuy nhiên, không phải người lao động nào cũng có đủ sức khỏe, khả năng lao động. Người lao động có thể gặp phải rủi ro, bất hạnh như ốm đau, tai nạn hay mất khả năng lao động... Khi gặp phải những rủi ro đó thu nhập của họ bị giảm hoặc mất đi làm ảnh hưởng đến cuộc sống của bản thân và gia đình. BHXH ra đời là giải pháp hữu hiệu giúp con người vượt qua những khó khăn trên. BHXH trở thành nền tảng cơ bản của hệ thống an sinh xã hội của mỗi quốc gia, được thực hiện ở hầu hết các nước trên thế giới và ngày càng phát triển. Có nhiều cách định nghĩa khác nhau về BHXH cụ thể là: - Theo từ điển Bách khoa: BHXH là sự bảo đảm, thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của người lao động khi họ mất hoặc giảm thu nhập do bị ốm đau, thai sản, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp, tàn tật thất nghiệp, tuổi già, tử tuất, dựa trên cơ sở một quỹ tài chính do sự đóng góp của các bên tham gia BHXH, có sự bảo hộ của nhà nước theo pháp luật, nhằm đảm bảo an toàn đời sống cho người lao động và gia đình họ, đồng thời góp phần đảm bảo an toàn xã hội. - Tổ chức loa động quốc tế (ILO): BHXH là sự bảo vệ mà xã hội cung cấp cho các thành viên của mình thông qua một loạt các biện pháp công cộng, 6 nhằm chống lại những khó khăn về kinh tế và xã hội dẫn đến ngừng việc hoặc giảm sút thu nhập gây ra bởi ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, thất nghiệp, tàn tật, tuổi già và chết; đồng thời bảo đảm chăm sóc y tế và trợ cấp cho các gia đình đông con. - Theo Luật Bảo hiểm xã hội (2014): BHXH là sự đảm bảo thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập đối với người lao động khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết, trên cơ sở đóng góp vào quỹ Bảo hiểm xã hội. - Theo BHXH Việt Nam: BHXH là sự bảo vệ của xã hội đối với người lao động thông qua việc huy động các nguồn vốn góp để trợ cấp cho họ, nhằm khắc phục những khó khăn về kinh tế và xã hội do bị ngừng hoặc bị giảm thu nhập gây ra bởi ốm đau, thai sản, tai nạn, thất nghiệp, mất khả năng lao động, tuổi già và chết. Đồng thời, bảo đảm chăm sóc y tế và trợ cấp cho các thân nhân trong gia đình người lao động, để góp phần ổn định cuộc sống của bản thân người lao động và gia đình họ, góp phần an toàn xã hội. * Bản chất của BHXH - Một là, BHXH mang tính xã hội, tính nhân đạo và nhân văn sâu sắc. Tính xã hội, tính nhân đạo và nhân văn trong các chế độ BHXH quy định bản chất của BHXH, đó là sự bảo vệ của xã hội đối với các thành viên của mình thông qua một loạt các biện pháp công cộng, nhằm chống lại những khó khăn về kinh tế và xã hội do bị ngừng hoặc bị giảm thu nhập, gây ra bởi ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, thất nghiệp, thương tật, tuổi già ... Đối với các rủi ro như trên, nhiều khi từng cá nhân không đủ khả năng tài chính để chi trả. Với sự hỗ trợ từ quỹ tiền tệ tập trung được hình thành từ các bên (người sử dụng lao động, người lao động, nhà nước) đã bù đắp hoặc thay thế phần nào thu nhập đã mất đó. Như vậy, có thể thấy mục tiêu xuyên suốt của BHXH chính là nhằm thỏa mãn những nhu cầu thiết yếu của người lao động trong trường hợp bị 7 mất hoặc giảm thu nhập hàng tháng do mất việc làm, mất khả năng lao động bằng cách bù đắp cho họ những khoản thu nhập đó. Có BHXH thì điều kiện sống của người lao động mới được đảm bảo và tốt hơn. BHXH là chính sách xã hội của Đảng và Nhà nước. Đây là một loại hoạt động dịch vụ công, mang tính xã hội, lấy hiệu quả xã hội làm mục tiêu hoạt động. BHXH là sự san sẻ rủi ro, chia nhỏ rủi ro cho nhiều cá nhân trong xã hội. Như vậy, có thể thấy BHXH thể hiện tính nhân văn cao đẹp: mọi người trong xã hội với tư cách là một công dân, họ phải được đảm bảo mọi mặt để phát huy đầy đủ những khả năng của mình, không phân biệt địa vị xã hội, chủng tộc, tôn giáo... đều bình đẳng về BHXH. - Hai là, BHXH là một công cụ để quản lý xã hội, là sự bảo đảm của Nhà nước để ổn định đời sống cho người tham gia BHXH và an toàn xã hội, thúc đẩy sản xuất phát triển. Đồng thời đây là quá trình phân phối lại thu nhập xã hội. BHXH được coi là một chính sách xã hội quan trọng, song hành cùng với chính sách kinh tế, nhằm đảm bảo đời sống vật chất và tinh thần cho người lao động, chống lại các tệ nạn xã hội, góp phần tăng thu nhập, thúc đẩy sản xuất phát triển. Với tư cách là công cụ để quản lý xã hội, Nhà nước quy định quyền và trách nhiệm giữa các bên tham gia BHXH, đặc biệt mối quan hệ giữa người lao động và người sử dụng lao động, yêu cầu người sử dụng lao động phải thực hiện những cam kết, đảm bảo điều kiện làm việc, nhu cầu đời sống vật chất và tinh thần cho người lao động, trong đó có nhu cầu cơ bản về tiền lương, tiền công, chăm sóc sức khỏe khi bị ốm đau, tai nạn... BHXH dựa trên sự đóng góp của các bên tham gia, gồm người lao động, người sử dụng lao động và nhà nước trong một số trường hợp, thực chất quỹ BHXH là quỹ của người lao động tiết kiệm được. Khi quỹ BHXH được hình thành và phát triển lớn mạnh sẽ có khoản nhàn rỗi để đầu tư trở lại giúp cho sản xuất phát triển. BHXH là quá trình phân phối lại thu nhập xã hội. Đây là quá trình phân phối lại theo hướng có lợi cho người tham gia BHXH khi gặp phải rủi ro 8 trong lao động sản xuất và đời sống xã hội, vì chính việc tổ chức thu, chi BHXH là quá trình thực hiện phân phối lại thu nhập: Thu BHXH dựa trên cơ sở mức tiền lương, tiền công do Nhà nước quy định và mỗi người tham gia có một mức đóng BHXH tương ứng với mức tiền lương, tiền công đó; hàng năm nhà nước trích một khoản nhất định từ ngân sách để hỗ trợ quỹ BHXH. Chi BHXH là việc trả tiền cho người có nhu cầu phát sinh về BHXH dựa trên mức đóng và thời gian đóng BHXH trong chế độ dài hạn, nhưng trong chế độ ngắn hạn thì không dựa trên nguyên tắc này mà có sự chia sẻ người khỏe cho người ốm, người trẻ cho người già. * Vai trò của BHXH - BHXH góp phần ổn định đời sống người lao động và gia đình họ khi đã hết tuổi lao động hoặc không đủ sức lao động, gặp rủi ro trong quá trình lao động. Mục đích của BHXH là đảm bảo đời sống cho người lao động và gia đình họ, người tham gia BHXH sẽ được thay thế một phần thu nhập bị mất hoặc giảm thu nhập, nó làm cho người lao động yên tâm cống hiến và không phải lo lắng khi rủi ro có thể xảy ra. Đồng thời, BHXH góp phần hạn chế và điều hòa các mâu thuẫn có thể xảy ra giữa người sử dụng lao động và người lao động, tạo môi trường làm việc bình đẳng, ổn định, đảm bảo cho hoạt động sản xuất, công tác đạt hiệu quả cao, từ đó góp phần tăng trưởng và phát triển kinh tế đất nước. Đây là vai trò cơ bản nhất của chính sách BHXH, nó quyết định nhiệm vụ, tính chất, phương thức hoạt động của BHXH. - BHXH giúp gắn bó lợi ích giữa người lao động, người sử dụng lao động đối với Nhà nước. BHXH không những đảm bảo ổn định cuộc sống cho người lao động và gia đình họ mà còn góp phần bảo vệ lợi ích của người sử dụng lao động khi rủi ro xảy ra đối với người lao động của mình, nó tạo điều kiện cho người sử dụng lao động có thể nhanh chóng ổn định sản xuất. Đồng thời, thể hiện sự 9 quan tâm của người sử dụng lao động đối với người lao động thông qua việc đóng góp vào quỹ BHXH, do đó người lao động có trách nhiệm hơn trong công việc, tích cực, sáng tạo trong quá trình lao động. Đối với Nhà nước, thông qua việc tổ chức hoạt động BHXH nhằm đảm bảo cho mọi người lao động, mọi tổ chức, đơn vị hoạt động sản xuất, kinh doanh bình đẳng, công bằng trong lao động sản xuất, xã hội phát triển an toàn. - BHXH góp phần thực hiện công bằng xã hội. BHXH dựa trên nguyên tắc người lao động bình đẳng trong nghĩa vụ đóng góp và thụ hưởng. Thông qua hoạt động của mình, BHXH tham gia vào việc phân phối lại thu nhập xã hội giữa người lao động thế hệ trước với thế hệ sau, giữa những ngành nghề sản xuất, giữa người thu nhập cao và người thu nhập thấp... Mặt khác mức hưởng BHXH phụ thuộc vào mức đóng, thời gian đóng theo nguyên tắc có đóng có hưởng ... đối tượng tham gia BHXH không chỉ trong khu vực nhà nước mà ở mọi thành phần kinh tế. Vì vậy, BHXH góp phần thực hiện công bằng xã hội, giảm bớt chênh lệch khoảng cách giàu nghèo trong xã hội. - BHXH góp phần thực hiện mục tiêu tăng trưởng và phát triển kinh tế của đất nước, góp phần đảm bảo ổn định chính trị, xã hội... Do BHXH tập trung được nguồn tài chính nhàn rỗi tương đối lớn, nguồn tiền này sẽ được đầu tư vào các dự án phát triển kinh tế - xã hội để bảo toàn, phát triển quỹ BHXH và góp phần thực hiện mục tiêu tăng trưởng kinh tế của đất nước, BHXH là một trong những kênh quan trọng để đạt được các mục tiêu trên. * Đối tượng của BHXH • Tại điều 4, chương 2 của quyết định số 959/QĐ-BHXH ngày 09 tháng 09 năm 2015, quy định rõ đối tượng tham gia BHXH bắt buộc như sau: [6] - Người lao động tham gia BHXH bắt buộc là công dân Việt Nam bao gồm: 10 + Người làm việc theo HĐLĐ không xác định thời hạn, HĐLĐ xác định thời hạn, HĐLĐ theo mùa vụ hoặc theo một công việc nhất định có thời hạn từ đủ 03 tháng đến dưới 12 tháng, kể cả HĐLĐ được ký kết giữa đơn vị với người đại diện theo pháp luật của người dưới 15 tuổi theo quy định của pháp luật về lao động; + Người làm việc theo HĐLĐ có thời hạn từ đủ 01 tháng đến dưới 03 tháng (thực hiện từ 01/01/2018); + Cán bộ, công chức, viên chức theo quy định của pháp luật về cán bộ, công chức và viên chức; + Công nhân quốc phòng, công nhân công an, người làm công tác khác trong tổ chức cơ yếu (trường hợp BHXH Bộ Quốc phòng, BHXH Công an nhân dân bàn giao cho BHXH các tỉnh); + Người quản lý doanh nghiệp, người quản lý điều hành hợp tác xã có hưởng tiền lương; + Người hoạt động không chuyên trách ở xã, phường, thị trấn tham gia BHXH bắt buộc vào quỹ hưu trí và tử tuất (thực hiện từ 01/01/2016); + Người đi làm việc ở nước ngoài theo hợp đồng quy định tại Luật người lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài theo hợp đồng; + Người hưởng chế độ phu nhân hoặc phu quân tại cơ quan đại diện Việt Nam ở nước ngoài quy định tại Khoản 4 Điều 123 Luật BHXH. - Người lao động là công dân nước ngoài vào làm việc tại Việt Nam có giấy phép lao động hoặc chứng chỉ hành nghề hoặc giấy phép hành nghề do cơ quan có thẩm quyền của Việt Nam cấp (thực hiện từ 01/01/2018). - Người sử dụng lao động tham gia BHXH bắt buộc bao gồm: cơ quan nhà nước, đơn vị sự nghiệp, đơn vị vũ trang nhân dân; tổ chức chính trị, tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức chính trị xã hội - nghề nghiệp, tổ chức xã hội - nghề nghiệp, tổ chức xã hội khác; cơ quan, tổ chức nước ngoài, tổ chức quốc tế hoạt động trên lãnh thổ Việt Nam; doanh nghiệp, hợp tác xã, hộ kinh doanh cá thể, tổ hợp tác, tổ chức khác và cá nhân có thuê mướn, sử dụng lao động theo HĐLĐ.