Tài liệu Sự sụp đổ của ngân hàng northern rock và bài học kinh nghiệm đối với việt nam

TRƢỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƢƠNG KHOA KINH TẾ VÀ KINH DOANH QUỐC TẾ CHUYÊN NGÀNH KINH TẾ ĐỐI NGOẠI --------o0o------- KHOÁ LUẬN TỐT NGHIỆP Đề tài: SỰ SỤP ĐỔ CỦA NGÂN HÀNG NORTHERN ROCK VÀ BÀI HỌC KINH NGHIỆM ĐỐI VỚI VIỆT NAM Sinh viên thực hiện : Bùi Thị Mai Hƣơng Lớp : Pháp 4 Khoá : 44 Giáo viên hướng dẫn : Lê Thị Thanh Hà Nội, 5/2009 MỤC LỤC LỜI MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 3 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT .................................................................... 5 CHƯƠNG I: TỔNG QUAN VỀ QUẢN TRỊ RỦI RO TRONG KINH DOANH NGÂN HÀNG ........................................................................................................ 6 I. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ RỦI RO TRONG KINH DOANH NGÂN HÀNG .......................................................................................... 6 1. ĐẶC TRƯNG TRONG KINH DOANH NGÂN HÀNG .................. 6 2. CÁC LOẠI RỦI RO TRONG KINH DOANH NGÂN HÀNG ........ 8 3. ẢNH HƯỞNG CỦA RỦI RO TRONG KINH DOANH NGÂN HÀNG ................................................................................................ 13 II. QUẢN LÝ RỦI RO .......................................................................... 14 1. QUẢN LÝ RỦI RO LÃI SUẤT. .................................................... 14 2. QUẢN LÝ RỦI RO TÍN DỤNG .................................................... 15 3. QUẢN LÝ RỦI RO THANH KHOẢN .......................................... 17 4. QUẢN LÝ CÁC RỦI RO KHÁC ................................................... 19 III. SỰ SỤP ĐỔ CỦA MỘT SỐ NGÂN HÀNG Ở MỸ ....................... 20 1. INDYMAC .................................................................................... 20 2. LEHMAN BROTHERS ................................................................. 24 3. WASHINGTON MUTUAL ........................................................... 29 CHƯƠNG II: QUÁ TRÌNH SỤP ĐỔ CỦA NORTHERN ROCK VÀ BÀI HỌC KINH NGHIỆM ................................................................................................ ..33 I. GIỚI THIỆU CHUNG VỀ NORTHERN ROCK ............................ 33 1. LỊCH SỬ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN ................................ 33 2. MÔ HÌNH HUY ĐỘNG VỐN CỦA NORTHERN ROCK ............ 36 II. QUÁ TRÌNH SỤP ĐỔ CỦA NORTHERN ROCK ........................ 39 1. NHỮNG DẤU HIỆU ĐÁNG LO NGẠI ĐẦU TIÊN ..................... 39 1 2. KHỦNG HOẢNG THANH KHOẢN ............................................ 43 3. QUÁ TRÌNH TÌM GIẢI PHÁP ...................................................... 50 III. NGUYÊN NHÂN THẤT BẠI VÀ BÀI HỌC KINH NGHIỆM ... 57 1. NGUYÊN NHÂN THẤT BẠI ....................................................... 57 2. BÀI HỌC KINH NGHIỆM ............................................................ 66 CHƯƠNG III: BÀI HỌC KINH NGHIỆM ĐỐI VỚI VIỆT NAM .................. 70 I. THỰC TRẠNG CÔNG TÁC PHÒNG NGỪA VÀ ĐỐI PHÓ VỚI RỦI RO TRONG HỆ THỐNG NGÂN HÀNG TẠI VIỆT NAM ....... 70 1. DIỄN BIẾN HOẠT ĐỘNG CỦA HỆ THỐNG NGÂN HÀNG VIỆT NAM TỪ NĂM 2007 ĐẾN NAY ...................................................... 70 2. NHỮNG HẠN CHẾ TRONG CÔNG TÁC QUẢN LÝ RỦI RO CỦA CÁC NGÂN HÀNG VIỆT NAM ............................................. 75 3. THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG GIÁM SÁT TÀI CHÍNH Ở VIỆT NAM .................................................................................................. 78 4. VAI TRÒ CỦA BẢO HIỂM TIỀN GỬI VIỆT NAM TRONG HỆ THỐNG GIÁM SÁT TÀI CHÍNH ..................................................... 80 II. BÀI HỌC KINH NGHIỆM ĐỐI VỚI VIỆT NAM ........................ 82 1. NÂNG CAO CÔNG TÁC QUẢN LÝ RỦI RO TẠI CÁC NGÂN HÀNG ................................................................................................ 83 2. XÂY DỰNG HỆ THỐNG GIÁM SÁT TÀI CHÍNH QUỐC GIA HIỆU QUẢ ........................................................................................ 86 3. NÂNG CAO VAI TRÒ CỦA BẢO HIỂM TIỀN GỬI VIỆT NAM 88 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 94 DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ .............................................................................. 96 2 LỜI MỞ ĐẦU Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Năm 2008 là một bức tranh ảm đạm của nền kinh tế thế giới dưới sự ảnh hưởng của cuộc khủng hoảng tài chính. Cựu chủ tịch Cục Dự trữ Liên bang Mỹ đã gọi cuộc khủng hoảng này là “cơn bão tài chính” nghiêm trọng nhất từ trước đến nay. Cuộc khủng hoảng đã gây ra sự sụp đổ dây chuyền của một loạt các tổ chức tài chính lớn mạnh ở Mỹ như Lehman Brothers, Merrill Lynch, Washington Mutual, AIG, Fannie Mae và Freddie Mac… Và nạn nhân đầu tiên của cuộc khủng hoảng tại Anh là ngân hàng Northern Rock - ngân hàng cho vay thế chấp lớn thứ năm ở nước này. Tình trạng đóng băng của thị trường tiền tệ liên ngân hàng và sự mất lòng tin từ phía khách hàng đã khiến Norhthern Rock nhanh chóng rơi vào tình trạng khủng hoảng thanh khoản. Và hình ảnh hàng nghìn người xếp hàng dài trước các chi nhánh của Northern Rock để rút tiền đã trở thành một trong những hình ảnh đáng nhớ nhất và đáng kinh hoàng nhất năm 2007 nếu không muốn nói là của cả một thập kỉ.. Không ai có thể tin được rằng điều này lại có thể xảy ra tại nước Anh vào thế kỉ 21. Đó cũng là minh chứng sống động chứng minh cho lịch sử thấy điều gì sẽ xảy ra khi niềm tin của dân chúng vào một ngân hàng biến mất. Việt Nam đang trong quá trình cải cách hệ thống tài chính ngân hàng theo hướng mở cửa và hiện đại hóa. Do đó, mặc dù không phải chịu ảnh hưởng trực tiếp từ cuộc khủng hoảng thì những bài học rút ra từ sự sụp đổ của Northern Rock vẫn rất có ý nghĩa thời sự, cần được nghiên cứu, học tập một cách nghiêm túc để không có hiện tượng “Northern Rock thứ hai” xảy ra tại Việt Nam. Vì vậy, em đã quyết định chọn đề tài “Sự sụp đổ của ngân hàng 3 Northern Rock và bài học kinh nghiệm đối với Việt Nam” cho khóa luận của mình. Trong khóa luận này, em đã cố gắng tổng kết toàn bộ quá trình từ khi còn là một ngân hàng thành công với mức tăng trưởng hàng năm đáng mơ ước cho đến khi bị thua lỗ nặng nề và bị quốc hữu hóa của Northern Rock. Để có cái nhìn toàn diện và khái quát hơn, khóa luận cũng bao gồm cả những kiến thức tổng quan về quản trị rủi ro trong lĩnh vực ngân hàng và sự sụp đổ của một vài ngân hàng ở Mỹ. Cuối cùng, từ những nội dung đã phân tích ở trên kết hợp với tình hình thực tiễn ở Việt Nam, em xin đưa ra một số kiến nghị góp phần nâng cao hiệu quả của công tác phòng ngừa và đối phó với rủi ro trong kinh doanh ngân hàng ở Việt Nam. Bên cạnh việc vận dụng những kiến thức đã thu nhận được từ 4 năm học tập tại trường đại học Ngoại Thương, để hoàn thành khóa luận này, em đã nghiên cứu, sử dụng rất nhiều tài liệu tham khảo từ sách báo, tạp chí, các website, cũng như các gợi ý, hướng dẫn của các giảng viên, đặc biệt là cô Lê Thị Thanh. Kết cấu của khóa luận bao gồm 3 chương: Chương I: Tổng quan về quản trị rủi ro trong kinh doanh ngân hàng Chương II: Quá trình sụp đổ của Northern Rock và bài học kinh nghiệm Chương III: Bài học kinh nghiệm đối với Việt Nam Cuối cùng, em xin chân thành cảm ơn các giảng viên trường đại học Ngoại Thương, đặc biệt là cô Lê Thị Thanh đã tận tình hướng dẫn, giúp em hoàn thành khóa luận này. 4 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT 1. BHTG Bảo hiểm tiền gửi 2. DIV Cơ quan Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam 3. FDIC Tập đoàn Bảo hiểm tiền gửi Liên bang 4. FED Cục Dự trữ Liên bang Mỹ 5. FSA Cơ quan Dịch vụ Tài chính của Anh 6. NFSC ủy ban Giám sát Tài chính quốc gia 7. MBS Chứng khoán đảm bảo bằng tài sản thế chấp 8. OTS ủy ban Giám sát Tiết kiệm của Mỹ 9. TCTD Tæ chøc tÝn dông 10. TSC Tµi s¶n cã 11. TSN Tµi s¶n nî 12. TTLNH ThÞ tr-êng liªn ng©n hµng 13. TTM ThÞ tr-êng më 14. WaMu Ng©n hµng Washington Mutual 5 CHƯƠNG I: TỔNG QUAN VỀ QUẢN TRỊ RỦI RO TRONG KINH DOANH NGÂN HÀNG Cuộc khủng hoảng tài chính đã gây ra hậu quả nặng nề cho hệ thống ngân hàng ở Mỹ cũng như các nước khác trên thế giới khi nó đã làm cho hàng loạt các ngân hàng lâm vào tình trạng khó khăn, thậm chí phải phá sản, bị quốc hữu hóa hoặc bị mua lại. Ngoài những nguyên nhân khách quan cũng như các yếu tố mang tính chu kỳ thì hầu hết các ngân hàng này bị sụp đổ là do những quyết định kinh doanh tiềm ẩn rủi ro quá lớn của họ. Do đó, để có cơ sở lý luận vững chắc trong việc phân tích sự sụp đổ của ngân hàng Northern Rock, thì trước hết, chúng ta sẽ đi vào nghiên cứu những kiến thức cơ bản về quản lý rủi ro trong kinh doanh ngân hàng sau đây. I. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ RỦI RO TRONG KINH DOANH NGÂN HÀNG Để một nền kinh tế phát triển lành mạnh, tốc độ tăng trưởng cao, bền vững đòi hỏi các ngân hàng luôn phải làm tốt công tác luân chuyển vốn từ những người tiết kiệm đến các nhà đầu tư, sản xuất. Hoạt động của ngân hàng có ảnh hưởng rất lớn đến toàn bộ nền kinh tế và ảnh hưởng của nó mang tính dây chuyền, lây lan và sâu rộng. Vì vậy, ngân hàng là một loại hình kinh doanh đặc biệt và những rủi ro trong lĩnh vực này cũng mang tính đặc thù, khác với các ngành nghề kinh doanh khác. 1. Đặc trưng trong kinh doanh ngân hàng Hoạt động kinh doanh của ngân hàng có những đặc trưng cơ bản sau: Thứ nhất, ngân hàng là kênh dẫn vốn quan trọng trong nền kinh tế. Ngân hàng đóng vai trò làm trung gian giữa người có vốn nhàn rỗi và người thiếu vốn để phát triển sản xuất, kinh doanh. Tại các nước đang phát triển, nơi thị trường tài chính chưa phát triển, thì kênh dẫn vốn qua ngân hàng là kênh 6 cơ bản, cung cấp vốn giữa nhà đầu tư và doanh nghiệp, dân cư. Ngày nay, có rất nhiều tổ chức cung cấp dịch vụ ngân hàng ra đời và phát triển. Song ngân hàng vẫn là trung gian tài chính quan trọng nhất cung cấp vốn ngắn, trung và dài hạn cho nền kinh tế. Thứ hai, hoạt động của ngân hàng có tính nhạy cảm cao và luôn chịu sự giám sát chặt chẽ của pháp luật. Kinh doanh ngân hàng dựa trên niềm tin, vì vậy tính nhạy cảm trong kinh doanh rất cao. Chỉ cần một biến động nhỏ cũng có thể gây tác động đối với hoạt động kinh doanh ngân hàng (ví dụ như một sự thay đổi nhỏ về lãi suất cũng có thể dẫn đến sự dịch chuyển khách hàng từ ngân hàng này sang ngân hàng khác). Nếu ngân hàng hoạt động tốt sẽ góp phần tiết kiệm các nguồn lực, giảm thiểu chi phí cho xã hội, tạo điều kiện cho nền kinh tế tăng trưởng và phát triển bền vững. Ngược lại, khi ngân hàng bị phá sản sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến những người gửi tiền, và sự phá sản của ngân hàng luôn có hiệu ứng dây chuyền, lây lan và tác động xấu tới đời sống kinh tế - xã hội. Do hậu quả của việc phá sản của ngân hàng đến hoạt động kinh tế cho nên hoạt động kinh doanh của ngân hàng phải được giám sát chặt chẽ, thường xuyên. Những quy chế giám sát phổ biến là: quy chế về an toàn trong hoạt động kinh doanh ngân hàng, quy chế về phân phối tín dụng, quy chế về bảo vệ nhà đầu tư… Thứ ba, các sản phẩm, dịch vụ của ngân hàng mang tính tương đồng, dễ bắt chước và gắn với yếu tố thời gian. Các sản phẩm và dịch vụ mà ngân hàng cung cấp cho khách hàng rất đa dạng nhưng phần lớn các sản phẩm của mỗi ngân hàng này lại tương đồng với các sản phẩm của các ngân hàng khác, đặc biệt là các sản phẩm truyền thống như cho vay, huy động vốn, thanh toán… Nếu một ngân hàng vừa thực hiện một loại dịch vụ nào đó có hiệu quả thì ngay lập tức có thể bị các ngân hàng khác thực hiện theo. Như vậy, khái niệm sản phẩm, dịch vụ mới của ngân hàng chỉ được hiểu là sản phẩm, dịch vụ mà ngân hàng đó đưa ra thị trường trước các đối thủ cạnh tranh. Mặt khác, 7 thời gian chính là yếu tố quan trọng thể hiện giá trị của sản phẩm, đồng thời cũng là một trong những yếu tố quyết định giá cả của sản phẩm dịch vụ ngân hàng. Vì vậy, các sản phẩm của ngân hàng luôn gắn chặt với yếu tố thời gian. Thứ tư, khách hàng của ngân hàng rất đông đảo và đa dạng. Khách hàng của ngân hàng rất đa dạng nên những đòi hỏi của họ đối với các sản phẩm dịch vụ của ngân hàng cũng rất khác nhau. Vì vậy, mỗi ngân hàng phải nghiên cứu, xây dựng chiến lược khách hàng cho phù hợp. Thứ năm, tỷ lệ vốn chủ sở hữu trên tổng tài sản rất thấp. So với các loại hình doanh nghiệp khác, ngân hàng có tỷ lệ vốn chủ sở hữu trên tổng tài sản rất thấp, con số này theo quy định chỉ là 4%. Trong khi vốn huy động từ dân cư và các tổ chức thường có thời hạn ngắn thì nhu cầu vốn của các doanh nghiệp thường rất lớn và có thời gian dài hơn. Chính sự khác biệt giữa nhu cầu vốn huy động và vốn cho vay đã khiến cho các ngân hàng rất dễ gặp phải các rủi ro như rủi ro lãi suất, rủi ro tín dụng, rủi ro thanh khoản,… Vì vậy, kinh doanh ngân hàng gắn liền với yếu tố rủi ro. Rủi ro trong kinh doanh ngân hàng có tính chất lan truyền và để lại hậu quả to lớn, không chỉ ảnh hưởng đến hoạt động của ngành mà còn ảnh hưởng đến tất cả các lĩnh vực khác trong nền kinh tế, không chỉ trong phạm vi một quốc gia mà còn ảnh hưởng đến nhiều quốc gia khác. 2. Các loại rủi ro trong kinh doanh ngân hàng Trong nền kinh tế thị trường, mọi hoạt động kinh doanh đều chứa đựng những rủi ro tiềm ẩn. Hoạt động kinh doanh ngân hàng cũng không tránh khỏi rủi ro. Vậy rủi ro là gì? Rủi ro là sự kiện xảy ra ngoài ý muốn và ảnh hưởng xấu đến hoạt động kinh doanh của ngân hàng. Do đặc điểm về đối tượng kinh doanh, về tính hệ thống nên kinh doanh trong ngân hàng tiềm ẩn rủi ro cao hơn so với các doanh nghiệp kinh doanh trong các lĩnh vực khác. Những rủi 8 ro mà ngân hàng thường gặp phải là: rủi ro lãi suất, rủi ro tín dụng, rủi ro thanh khoản và các loại rủi ro khác… 2.1. Rủi ro lãi suất Lãi suất là giá cả của sản phẩm ngân hàng nên có tác động trực tiếp đến giá trị tài sản có (TSC) và tài sản nợ (TSN) của ngân hàng. Mọi sự thay đổi lãi suất đều có ảnh hưởng đến sự tăng, giảm thu nhập, chi phí và lợi nhuận của ngân hàng. Nếu thu nhập từ lãi suất không lớn hơn chi phí và lãi thì ngân hàng sẽ gặp rủi ro về lãi suất. Rủi ro lãi suất bao gồm hai loại: - Rủi ro lãi suất tái tài trợ TSN hoặc tái đầu tư TSC. Nếu ngân hàng duy trì TSC có kỳ hạn dài hơn so với TSN thì ngân hàng luôn đứng trước rủi ro về lãi suất trong việc tái tài trợ đối với TSN khi lãi suất tăng. Ngược lại, ngân hàng luôn gặp rủi ro về lãi suất tái đầu tư (tái cho vay) TSC trong trường hợp TSC có kỳ hạn ngắn hơn so với TSN khi lãi suất giảm. - Rủi ro giảm giá trị tài sản Giá trị thị trường của TSC hay TSN đều dựa trên khái niệm giá trị hiện tại của tiền tệ. Do đó, nếu lãi suất thị trường tăng lên thì mức chiết khấu giá trị tài sản cũng tăng lên làm cho giá trị hiện tại của TSC và TSN giảm xuống. Ngược lại, nếu lãi suất thị trường giảm thì giá trị của TSC và TSN sẽ tăng lên. Do đó, kỳ hạn của TSC và TSN không cân xứng nhau là nguyên nhân chính gây nên rủi ro lãi suất đối với các ngân hàng, chẳng hạn như khi TSC có kỳ hạn dài hơn TSN thì khi lãi suất thị trường tăng, giá trị của TSC sẽ giảm nhanh hơn và nhiều hơn TSN. Trong cơ chế thị trường, lãi suất luôn biến động, quá trình này có thể gây tổn thất cho ngân hàng. Chẳng hạn, ngân hàng đã ký hợp đồng cho vay kỳ hạn với lãi suất cố định, sự thiệt hại của ngân hàng sẽ diễn ra khi lãi suất thị trường tăng lên. Ngược lại, khi nhận vốn với một thời hạn và lãi suất ấn định, ngân hàng sẽ bị thiệt hại khi lãi suất thị trường giảm xuống. 9 Rủi ro lãi suất là loại rủi ro do sự biến động của các yếu tố trên thị trường tiền tệ. Rủi ro lãi suất xảy ra trong các trường hợp sau: - Lạm phát tăng, lãi suất buộc phải điều chỉnh theo xu hướng tăng lên, chi phí của ngân hàng do đó cũng tăng lên, và làm giảm thu nhập của ngân hàng. Khi lạm phát cao thường có lợi cho người vay vốn, bất lợi đối với người cho vay. - Do cơ cấu của TSC và TSN của ngân hàng không hợp lý. Ngân hàng dùng TSN ngắn hạn để đầu tư cho TSC dài hạn. Nếu lãi suất ngắn hạn tăng, chi phí ngân hàng tăng lên, trong khi thu nhập của TSC dài hạn vẫn giữ nguyên, như vậy thu nhập của ngân hàng không đủ để bù đắp chi phí kinh doanh, dẫn đến ăn mòn vào vốn. - Ngoài ra, rủi ro lãi suất còn có thể xảy ra do tác động bởi các yếu tố như cung, cầu, yếu tố thị trường; hoặc khi nhà nước có quyết định điều chỉnh lãi suất… 2.2. Rủi ro tín dụng Rủi ro tín dụng là rủi ro phát sinh khi một hoặc các bên tham gia hợp đồng tín dụng không có khả năng thanh toán cho các bên còn lại. Đối với ngân hàng, rủi ro tín dụng phát sinh trong trường hợp ngân hàng không thu được đầy đủ cả gốc lẫn lãi của các khoản cho vay hoặc là việc thanh toán nợ gốc và lãi vay không đúng hạn. Nếu tất cả các khoản cho vay của ngân hàng đều được thanh toán đầy đủ và đúng hạn cả gốc và lãi thì ngân hàng không bị rủi ro tín dụng. Ngược lại, nếu người vay tiền không có khả năng trả nợ hoặc cố ý không trả nợ thì rủi ro tín dụng nảy sinh. Rủi ro tín dụng không chỉ giới hạn ở hoạt động cho vay mà còn bao gồm các hoạt động mang tính chất tín dụng khác của ngân hàng như hoạt động bảo lãnh, tài trợ ngoại thương, cho thuê tài chính… Rủi ro tín dụng là rủi ro cơ bản nhất của ngân hàng. Nguyên nhân gây ra rủi ro tín dụng thường do: 10 - Người vay vốn lâm vào tình trạng khó khăn về tài chính nên không có đủ khả năng thanh toán nợ cho ngân hàng. - Do thiếu thông tin về khách hàng nên ngân hàng đã cho những khách hàng kinh doanh kém hiệu quả vay vốn, dẫn đến việc thu nợ gặp khó khăn, đến hạn khách hàng không trả được nợ cho ngân hàng. - Cán bộ ngân hàng bất cập về trình độ hoặc vi phạm đạo đức trong kinh doanh, dẫn đến cho vay khống, cho vay không đúng mục đích, thẩm định dự án đầu tư, phương án kinh doanh không chính xác. - Giá trị tài sản đảm bảo tiền vay không đáp ứng được yêu cầu thu nợ của ngân hàng. - Ngân hàng quá chú trọng vào lợi tức, đặt kỳ vọng vào lợi tức cao hơn khoản cho vay lành mạnh. Mức độ rủi ro của tín dụng thường được đánh giá qua các chỉ tiêu như: Tỷ lệ nợ quá hạn/Tổng dư nợ, Tỷ lệ nợ khó đòi/Tổng dư nợ quá hạn,… Các chỉ tiêu này có kết quả càng nhỏ thì thể hiện chất lượng tín dụng của ngân hàng càng cao và rủi ro tín dụng của ngân hàng càng thấp. 2.3. Rủi ro thanh khoản Rủi ro thanh khoản là rủi ro nguy hiểm nhất của một ngân hàng, có liên quan đến sự sống còn của ngân hàng đó. Một ngân hàng hoạt động bình thường phải đảm bảo được khả năng thanh khoản, tức là phải đáp ứng được các nhu cầu thanh toán trong hiện tại, tương lai và các nhu cầu thanh toán đột xuất. Nếu không đáp ứng được các nhu cầu thanh toán đó, ngân hàng có thể bị mất khả năng thanh khoản và có nguy cơ phá sản. Đặc trưng cơ bản của rủi ro thanh khoản là tính lỏng của TSC thấp hơn TSN nên ngân hàng có thể không đáp ứng được đầy đủ các nhu cầu thanh toán. Rủi ro thanh khoản xuất hiện do hai nguyên nhân chính, đó là nguyên nhân từ phía TSC và nguyên nhân từ phía TSN. 11 Nguyên nhân từ phía TSN phát sinh do ngân hàng không đáp ứng được các nhu cầu thanh toán nên buộc phải nhượng bán các tài sản khác với giá thấp hơn giá thị trường. Mặt khác, để có thu nhập cao, hầu hết các ngân hàng đều giảm dự trữ tiền mặt, và tăng đầu tư vào các tài sản có tính thanh khoản thấp, thời hạn dài. Do vậy, khi những người gửi tiền đồng thời có nhu cầu rút tiền ngay lập tức thì ngân hàng rất dễ bị rủi ro. Nguyên nhân từ phía TSC phát sinh trong trường hợp một số khoản tín dụng đã cấp không được hoàn trả đúng hạn. Trong khi vốn huy động đã đến hạn thanh toán và các hợp đồng tín dụng đã ký hết hạn giải ngân. Trong trường hợp này, ngân hàng phải tìm ngay các nguồn vốn khác để tài trợ. Để đáp ứng kịp thời các nhu cầu thanh toán phát sinh buộc ngân hàng phải sử dụng tiền mặt dự trữ, hoặc bán các tài sản có khác, hoặc đi vay từ bên ngoài. Điều này lại có thể dẫn đến các rủi ro về tài sản nợ cho ngân hàng, hoặc làm giảm thu nhập, tăng chi phí của ngân hàng. Ngoài ra còn có thể do kẻ gian cố ý làm chứng từ giả, truy cập vào mạng của ngân hàng để ăn cắp tiền, nếu không được phát hiện kịp thời thì rủi ro thanh toán sẽ nảy sinh. 2.4. Các rủi ro khác Ngoài những rủi ro cơ bản trên, hoạt động kinh doanh ngân hàng còn gặp phải các rủi ro khác như: - Rủi ro hối đoái: là rủi ro do sự biến động của tỷ giá hối đoái gây ra. Những rủi ro này có thể phát sinh trong tất cả các nghiệp vụ liên quan đến ngoại tệ của ngân hàng như: cho vay, huy động vốn bằng ngoại tệ; mua bán ngoại tệ; đầu tư chứng khoán bằng ngoại tệ… - Rủi ro môi trường: là rủi ro do môi trường hoạt động của ngân hàng gây nên, bao gồm: rủi ro do sự biến động về thiên nhiên (lũ lụt, động đất), rủi ro về kinh tế (khủng hoảng, suy thoái kinh tế), rủi ro do sự thay đổi chính sách pháp luật của nhà nước gây bất lợi cho ngân hàng. Rủi ro môi trường là 12 rủi ro mà ngân hàng khó có thể kiểm soát được, chúng có thể làm suy yếu khả năng chịu đựng rủi ro của ngân hàng hoặc gây cho ngân hàng những thiệt hại về tài chính. - Rủi ro về công nghệ: loại rủi ro này thường xảy ra trong trường hợp ngân hàng đã đầu tư lớn vào phát triển công nghệ nhưng hiệu quả sử dụng lại không cao, không tiết kiệm chi phí cho ngân hàng như mong muốn; hoặc hệ thống của ngân hàng gặp trục trặc làm ảnh hưởng đến việc điều hành hoạt động kinh doanh của ngân hàng gây ra những tổn thất nhất định. - Các rủi ro khác như: rủi ro hoạt động, rủi ro quốc gia… 3. Ảnh hưởng của rủi ro trong kinh doanh ngân hàng Cũng như mọi doanh nghiệp khác, ngân hàng cũng có thể gặp rủi ro và có thể bị mất vốn. Nhưng do kinh doanh trong lĩnh vực đặc biệt nên rủi ro trong kinh doanh ngân hàng không chỉ ảnh hưởng đến bản thân ngân hàng đó mà còn gây tác động xấu đến nền kinh tế - xã hội. Cụ thể: - Rủi ro xảy ra tạo cho ngân hàng những tổn thất về mặt tài chính. Bất kỳ một rủi ro nào xảy ra cũng gây ra những tổn thất về tài chính cho ngân hàng: hoặc làm tăng chi phí hoạt động cho ngân hàng, hoặc làm giảm thu nhập của ngân hàng. Nếu thu không đủ chi, ngân hàng sẽ bị lỗ, nghiêm trọng hơn, ngân hàng có thể bị phá sản. Nhưng, rủi ro và tổn thất là điều khó có thể tránh khỏi trong việc tìm kiếm lợi nhuận, hoạt động nào có khả năng sinh lợi cao thì bao giờ cũng tiềm ẩn rủi ro lớn. Vì vậy, các ngân hàng cần phải cân nhắc kĩ càng trong việc lựa chọn phương án kinh doanh nhằm đạt được sự cân bằng hợp lý giữa rủi ro, tổn thất và lợi nhuận. - Rủi ro xảy ra làm giảm uy tín của ngân hàng. Những thiệt hại về uy tín của ngân hàng, làm mất lòng tin của công chúng là những tổn thất còn lớn hơn rất nhiều so với những tổn thất về mặt tài chính. Các thua lỗ trong hoạt động của ngân hàng luôn có ảnh hưởng bất lợi 13 đến niềm tin của khách hàng. Và khi khách hàng đã thiếu tin tưởng vào khả năng kinh doanh của ngân hàng, hoặc nghi ngờ ngân hàng mất khả năng thanh toán, họ sẽ đồng loạt rút tiền gửi ra khỏi ngân hàng, dẫn đến việc đổ bể tài chính hoặc phá sản của ngân hàng. - Rủi ro còn gây ảnh hưởng xấu đến nền kinh tế - xã hội. Các thua lỗ của ngân hàng nếu nghiêm trọng có thể làm cổ đông mất vốn đầu tư, những người gửi tiền mất đi những khoản tiền tiết kiệm mà suốt đời mới dành dụm được. Tình trạng tài chính xấu của một ngân hàng còn có thể tạo ra sự nghi ngờ của những người gửi tiền về sự ổn định và khả năng thanh toán của cả hệ thống ngân hàng, gây tác động xấu đến tình hình tài chính của các ngân hàng khác, kéo theo phản ứng dây truyền và phá vỡ tính ổn định của thị trường tài chính. II. QUẢN LÝ RỦI RO Quản lý rủi ro luôn là hoạt động trung tâm trong các tổ chức tài chính ngân hàng, bởi kiểm soát và quản lý rủi ro chặt chẽ đồng nghĩa với việc sử dụng một cách có hiệu quả nguồn vốn hoạt động. Mặt khác, trong nền kinh tế thị trường, nếu không chấp nhận rủi ro thì không thể tạo ra các cơ hội đầu tư và kinh doanh mới. Do đó, quản lý rủi ro là một yêu cầu tất yếu đặt ra trong quá trình tồn tại và phát triển của các ngân hàng. Tuy vậy, quản lý rủi ro trong kinh doanh ngân hàng luôn là công việc khó khăn, phức tạp. 1. Quản lý rủi ro lãi suất. Như đã trình bày ở trên, nguyên nhân chính gây ra rủi ro lãi suất cho các ngân hàng là sự không cân xứng về kì hạn của TSC và TSN. Có thể thấy rõ ràng là nếu ngân hàng duy trì sự cân xứng về kỳ hạn của TSC và TSN thì có thể hạn chế được rủi ro lãi suất. Tuy nhiên, trong thực tế phần lớn các ngân hàng đều có kỳ hạn của TSC dài hơn kỳ hạn của TSN vì ngân hàng thường sử 14 dụng một phần nguồn vốn ngắn hạn để đầu tư, cho vay trung và dài hạn. Trong trường hợp này, ngân hàng có thể phòng chống rủi ro lãi suất bằng cách áp dụng chính sách lãi suất thay đổi với những khoản vay lớn, có kỳ hạn dài. Cụ thể là trong hợp đồng cho vay sẽ có những điều khoản quy định về việc lãi suất biến đổi - nghĩa là lãi suất được điều chỉnh lên hoặc xuống tùy theo biến động của lãi suất cơ bản. Các điều khoản về thay đổi lãi suất thường bao gồm các biên độ lãi suất cao nhất và lãi suất thấp nhất để lãi suất không thể nằm ngoài phạm vi quy định. Việc áp dụng chính sách lãi suất này trong cho vay làm tăng tính nhạy cảm đối với lãi suất của các TSC, phù hợp hơn với tính chất ngắn hạn của nguồn vốn huy động của ngân hàng, làm giảm mức độ chênh lệch (GAP) giữa các TSC và TSN nhạy cảm với lãi suất và như vậy sẽ làm giảm rủi ro lãi suất cho các ngân hàng. Trong thực tế, các ngân hàng có thể sử dụng các hợp đồng giao dịch kỳ hạn, giao dịch tương lai, giao dịch quyền chọn và giao dịch hoán đổi nhằm đảm bảo hạn chế rủi ro lãi suất khi không có sự cân xứng về kỳ hạn giữa TSC và TSN của một ngân hàng. 2. Quản lý rủi ro tín dụng Tín dụng là nghiệp vụ sinh lời chủ yếu, đồng thời cũng là nghiệp vụ có nguy cơ rủi ro cao nhất của ngân hàng. Do vậy, mối lo lắng lớn nhất trong hoạt động tín dụng của ngân hàng cũng chính là rủi ro tín dụng. Để có thể hạn chế rủi ro tín dụng đến mức thấp nhất, các tổ chức tín dụng thường áp dụng các biện pháp quản lý sau: - Sàng lọc, lựa chọn khách hàng Muốn cho việc sàng lọc khách hàng vay có hiệu quả, ngân hàng phải tập hợp các thông tin tin cậy về khách hàng. Trên cơ sở đó, ngân hàng tiến hành tính điểm tín dụng, đánh giá, xếp loại khách hàng có triển vọng tốt hay xấu để cho vay. 15 - Theo dõi, giám sát việc sử dụng vốn vay Để hạn chế việc khách hàng sử dụng vốn sai mục đích hoặc sử dụng vốn vào các hoạt động kinh doanh có mức độ rủi ro cao, dẫn đến ít có khả năng thanh toán, nhân viên tín dụng thường xuyên phải kiểm tra đánh giá tình hình sử dụng vốn vay của ngân hàng. Điều này đòi hỏi việc soạn thảo hợp đồng tín dụng phải rõ ràng, đầy đủ, chính xác và chặt chẽ. - Nâng cao hiệu quả thẩm định và bảo đảm tiền vay Bảo đảm tiền vay là một trong những công cụ quan trọng để quản lý rủi ro tín dụng. Biện pháp bảo đảm tiền vay hữu hiệu nhất là sử dụng tài sản cầm cố thế chấp. Trong trường hợp khách hàng không hoàn trả được vốn vay và lãi, ngân hàng có thể bán tài sản đảm bảo để bù lại tổn thất của mình do khách hàng vay gây nên. - Bảo hiểm tín dụng Trong hoạt động tín dụng, có những khác hàng vay mang nhiều rủi ro, nhưng là các khách hàng tiềm năng. Để có thể hạn chế rủi ro mà vẫn giữ được khách hàng, ngân hàng có thể chuyển rủi ro sang các chủ thể khác có khả năng chịu đựng rủi ro thông qua bảo hiểm tín dụng. - Xây dựng quy trình quản lý rủi ro phù hợp với tình hình thực tế của ngân hàng. + Nhận diện và phân loại rủi ro tín dụng: Nhận diện rủi ro là một trong những khâu quan trọng nhất trong quy trình quản lý rủi ro tín dụng. Trên cơ sở những dữ liệu thu thập được, ngân hàng sẽ tiến hành so sánh các tiêu chuẩn, tham khảo dự báo sự phát triển của các ngành nghề, mô hình chấm điểm, xếp loại từng khách hàng để có những cảnh báo sớm, nhận diện rủi ro tín dụng tiềm ẩn. + Đánh giá và đo lường rủi ro: 16 Để đánh giá và đo lường rủi ro, người ta thường sử dụng một số mô hình chấm điểm tín dụng như: mô hình điểm số Z-SCORE của ALTMAN; mô hình rủi ro tín dụng ZETA. - Lập quỹ dự phòng rủi ro Quỹ dự phòng rủi ro tạo ra nguồn vốn bù đắp tổn thất cho ngân hàng khi có rủi ro xảy ra. Do vậy, lập quỹ dự phòng rủi ro được coi là một trong những biện pháp quan trọng để tăng khả năng chống đỡ với rủi ro của ngân hàng, giúp ngân hàng có thể ổn định và phát triển được hoạt động kinh doanh trong trường hợp có rủi ro xảy ra. Mỗi ngân hàng cần phải trích lập quỹ dự phòng rủi ro đúng và đủ theo quy định của pháp luật. 3. Quản lý rủi ro thanh khoản Rủi ro thanh khoản xuất hiện từ hai phía: TSN và TSC. Do đó, để hạn chế rủi ro thanh khoản, các ngân hàng có thể phòng ngừa bằng cách quản lý hiệu quả cấu trúc tính lỏng của TSC và quản lý tốt cấu trúc danh mục của TSN. 3.1. Quản lý tài sản có Như đã phân tích ở trên, rủi ro tín dụng chính là một trong những nguyên nhân phát sinh rủi ro thanh khoản nên biện pháp để hạn chế rủi ro tín dụng cũng chính là biện pháp để hạn chế rủi ro thanh khoản. Ngoài ra, để đáp ứng các nhu cầu chi trả thường xuyên và đột xuất, các ngân hàng phải thiết lập được một mức dự trữ các TSC lỏng hợp lý. Giải pháp cụ thể bao gồm: - Xác định nhu cầu, khả năng thanh toán Để xác định được giới hạn dự trữ cho các nhu cầu thanh khoản, trước hết mỗi ngân hàng cần phải dự báo được những biến động thông thường của thanh khoản. Đồng thời phải kiểm soát được các yếu tố có thể tác động làm tăng hoặc giảm trạng thái thanh khoản. 17 Trạng thái thanh khoản cơ bản hàng ngày của ngân hàng được tính toán dựa trên cơ sở số liệu lịch sử của hoạt động cho vay và huy động vốn tiền gửi, kết hợp với việc xem xét các yếu tố tác động làm thay đổi nhu cầu thanh khoản thường xuyên như: các cam kết tín dụng, yếu tố thời vụ, sở thích của các nhà đầu tư… - Quản lý quỹ đảm bảo thanh toán Rủi ro thanh khoản của ngân hàng có thể được giảm bớt nếu ngân hàng dự trữ một số lượng TSC lỏng như tiền mặt, tiền gửi ngân hàng, các chứng từ có giá. Nhưng bằng cách này sẽ làm cho ngân hàng mất đi các cơ hội kinh doanh. Vì các TSC có tính thanh khoản cao thường mang lại thu nhập thấp, ngược lại những tài sản có tính thanh khoản thấp thì thường mang lại lợi nhuận cao cho ngân hàng. Do đó, để đạt được mục tiêu lợi nhuận cũng như mục tiêu thanh khoản, mỗi ngân hàng phải thường xuyên điều chỉnh tỷ trọng các loại TSC, đồng thời phải quản lý chặt chẽ mức dự trữ tối thiểu đối với TSC lỏng. 3.2. Quản lý tài sản nợ Cơ cấu TSN có ảnh hưởng rất lớn đến việc quản lý rủi ro thanh khoản. Để hạn chế rủi ro thanh khoản, chiến lược quản lý TSN của ngân hàng là phải xây dựng một kết cấu TSN hợp lý để giảm thấp mức độ ảnh hưởng của thị trường, hạn chế tình trạng rút tiền ồ ạt của khách hàng. - Phát triển ổn định thị trường bán lẻ Chiến lược quản lý TSN đối với hầu hết các ngân hàng là phát triển vững chắc thị trường bán lẻ. Những khoản tiền gửi lẻ là nguồn vốn chiến lược hình thành sức mạnh của ngân hàng bởi chúng có đặc điểm là ổn định trong dài hạn và có chi phí thấp hơn so với thị trường bán buôn. - Đa dạng hóa các nguồn vốn Trong kết cấu TSN của mỗi ngân hàng, những khoản tiền gửi không kỳ hạn là nguồn vốn có chi phí tương đối thấp nhưng lại có thể bị rút ra bất cứ 18 lúc nào. Ngược lại, những khoản tiền gửi có kì hạn có chi phí cao hơn nhưng lại cung cấp cho ngân hàng một nguồn vốn ổn định và dài hạn. Như vậy, rõ ràng một nguồn vốn đa dạng gồm nhiều loại kỳ hạn khác nhau sẽ giúp cho ngân hàng hạn chế được rủi ro thanh toán do việc rút tiền ồ ạt gây nên. - Tăng cường nguồn vốn dài hạn Nguồn vốn dài hạn giúp ngân hàng giảm được rủi ro thanh khoản, tránh phải dự trữ quá cao về thanh khoản. Song điều này lại làm cho chi phí ngân hàng tăng lên. Do vậy, để đạt được mục tiêu thanh khoản và các mục tiêu hợp lý khác, mỗi ngân hàng cần tăng cường nguồn vốn dài hạn, nhưng đồng thời cũng cần điều chỉnh kết cấu các loại TSN cho phù hợp với mục tiêu, yêu cầu của hoạt động kinh doanh. 4. Quản lý các rủi ro khác Đối với các rủi ro khác, biện pháp cơ bản để quản lý là phải tăng khả năng chống đỡ rủi ro của mỗi ngân hàng. Khả năng chống đỡ rủi ro thể hiện năng lực chịu đựng rủi ro ở mức độ nhất định của ngân hàng trong hoạt động kinh doanh. Đối với các ngân hàng, nếu khả năng tự đề kháng yếu thì rủi ro sẽ dễ dàng nảy sinh; ngược lại, nếu khả năng tự đề kháng của ngân hàng cao thì mức độ ảnh hưởng của rủi ro sẽ giảm xuống, hoạt động kinh doanh sẽ có điều kiện phát triển tốt hơn. Việc giữ vững và nâng cao khả năng tự đề kháng rủi ro chính là cách thức để ngân hàng có thể tiếp nhận và vô hiệu hóa rủi ro, từ đó tối đa hóa lợi nhuận trong kinh doanh. Để giữ vững và nâng cao được khả năng chống đỡ rủi ro, mỗi ngân hàng trước hết cần phải nâng cao mức vốn tự có để đảm bảo tỷ lệ an toàn vốn tối thiểu. Đồng thời thực hiện đầy đủ các quy định về đảm bảo an toàn trong hoạt động kinh doanh như: quy định về phân tán rủi ro, luân chuyển vốn, vốn 19