Tài liệu Sử dụng phương pháp kể chuyện trong dạy học phân môn lịch sử ở tiểu học

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÂY BẮC NGUYỄN THỊ THƠM SỬ DỤNG PHƢƠNG PHÁP KỂ CHUYỆN TRONG DẠY HỌC PHÂN MÔN LỊCH SỬ Ở TIỂU HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN: Th.s LÊ VĂN ĐĂNG SƠN LA, NĂM 2014 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÂY BẮC NGUYỄN THỊ THƠM SỬ DỤNG PHƢƠNG PHÁP KỂ CHUYỆN TRONG DẠY HỌC PHÂN MÔN LỊCH SỬ Ở TIỂU HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN: Th.s LÊ VĂN ĐĂNG CHUYÊN NGHÀNH: PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI SƠN LA, NĂM 2014 LỜI CẢM ƠN Khóa luận tốt nghiệp: “Sử dụng phương pháp kể chuyện trong dạy học phân môn Lịch sử ở tiểu học” đã được hoàn thành. Em xin chân thành cảm ơn Ban chủ nhiệm khoa Tiểu học- Mầm non. Đặc biệt em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến giảng viên- Th.S Lê Văn Đăng, khoa Tiểu học- Mầm non, trường Đại học Tây Bắc, người đã hướng dẫn em trong suốt thời gian thực hiện khóa luận tốt nghiệp này . Em xin chân thành cảm ơn các thầy, cô giáo trong khoa Tiểu học- Mầm non; các thầy cô giáo trường Đại học Tây Bắc; cùng sự ủng hộ nhiệt tình của các bạn sinh viên lớp K51 Đại học Giáo Dục Tiểu học. Đồng thời em xin chân thành cảm ơn các ban ngành chức năng; Thư viện trường Đại học Tây Bắc; các thầy, cô giáo, các em học sinh Trường TH Kim Đồng, Trường TH Bình Minh- Huyện Quỳnh Nhai- Tỉnh Sơn La. Đã tạo điều kiện cho chúng em trong quá trình thực hiện và hoàn thành khóa luận tốt nghiệp này. Em rất mong nhận được ý kiến của thầy, cô giáo và các bạn SV để khóa luận tốt nghiệp của em được hoàn thiện hơn. Xin chân thành cảm ơn ! Sơn La, tháng 5 năm 2014 Tác giả Nguyễn Thị Thơm DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Dịch là ĐC: Đối chứng GV: Giáo viên HS : Học sinh NXB: Nhà xuất bản GVTH: Giáo viên tiểu học TH: Tiểu học TN: Thực nghiệm SGK: Sách giáo khoa PPDH: Phƣơng pháp dạy học TB: Trung bình MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU .................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu ......................................................................................... 2 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu .................................................................. 2 4. Giả thuyết khoa học........................................................................................... 2 5. Nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................................ 2 6. Phạm vi nghiên cứu của đề tài .......................................................................... 3 7. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................................... 3 8. Những đóng góp mới của đề tài ........................................................................ 3 9. Cấu trúc của đề tài ............................................................................................. 4 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ...................................................................................................................... 5 1.1. Cơ sở lí luận ................................................................................................... 5 1.1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề .......................................................................... 5 1.1.2. Một số khái niệm ......................................................................................... 5 1.1.2.1. Khái niệm về phương pháp dạy học ......................................................... 5 1.1.2.2. Khái niệm về phương pháp kể chuyện ..................................................... 5 1.1.3. Vị trí của phƣơng pháp kể chuyện trong dạy học phân môn Lịch sử. ................ 6 1.1.3.1. Mục tiêu, đặc điểm của phân môn Lịch sử .............................................. 6 1.1.3.2. Định hướng đổi mới phương pháp dạy học phân môn Lịch sử ở Tiểu học hiện nay ................................................................................................................. 8 1.1.3.3. Vị trí của phương pháp kể chuyện trong dạy học phân môn Lịch sử ở Tiểu học ............................................................................................................... 10 1.1.4. Sử dụng phương pháp kể chuyện trong dạy học phân môn kể chuyện ............. 10 1.1.5. Một số đặc điểm tâm lí của học sinh tiểu học có liên quan đến đề tài............ 11 1.2. Cơ sở thực tiễn ............................................................................................. 13 1.2.2. Thực trạng việc sử dụng phương pháp kể chuyện của giáo viên tiểu học trong giờ học phân môn Lịch sử ......................................................................... 14 1.2.2.1. Mục đích khảo sát .................................................................................. 14 1.2.2.2. Đối tượng khảo sát ................................................................................. 14 1.1.2.3. Nội dung khảo sát................................................................................... 14 1.3. Đánh giá chung về thực trạng ...................................................................... 18 Tiểu kết chƣơng 1................................................................................................ 19 CHƢƠNG 2: CÁCH THỨC SỬ DỤNG PHƢƠNG PHÁP KỂ CHUYỂN TRONG DẠY HỌC PHÂN MÔN LỊCH SỬ Ở TIỂU HỌC ........................ 20 2.1. Các căn cứ để xây dựng quy trình ................................................................ 20 2.1.1. Mục tiêu của phân môn lịch sử ................................................................. 20 2.1.2.2: Cơ sở thực tiễn ....................................................................................... 21 2.1.3. Từ đặc điểm tâm sinh lý của học sinh tiểu học ......................................... 21 2.1.4. Đặc điểm chương trình sách giáo khoa phân môn Lịch Sử ở tiểu học ........... 22 2.2. Các nguyên tắc để xây dựng quy trình ......................................................... 24 2.2.1. Nguyên tắc đảm bảo tính hệ thống............................................................ 24 2.2.2. Nguyên tắc đảm bảo tính thực tiễn ........................................................... 24 2.2.3. Nguyên tắc đảm bảo tính toàn diện .......................................................... 25 2.3. Quy trình thực hiện chung ............................................................................ 25 2.4. Quy trình cụ thể ............................................................................................ 26 2.4.1. Giai đoạn 1: Chuẩn bị hoạt động kể chuyện ............................................ 26 2.4.2. Giai đoạn 2: Tổ chức hoạt động kể chuyện cho học sinh ......................... 27 2.4.3. Giai đoạn 3: Kiểm tra đánh giá kết quả của bài học................................ 29 2.5. Điều kiện để sử dụng phƣơng pháp kể chuyện trong dạy học phân môn lịch sử có hiệu quả ...................................................................................................... 30 Kết luận chƣơng 2 ............................................................................................... 31 CHƢƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ................................................... 32 3.1. Giới thiệu khái quát về quá trình thực nghiệm ............................................ 32 3.1.1. Mục đích thực nghiệm ............................................................................... 32 3.1.2. Nguyên tắc tiến hành thực nghiệm ............................................................ 32 3.1.3. Nội dung thực nghiệm ............................................................................... 32 3.1.4. Phương pháp thực nghiệm ........................................................................ 32 3.1.5. Tổ chức thực nghiệm ................................................................................. 32 3.1.5.1. Xác định thời gian thực nghiệm ............................................................. 32 3.1.5.2. Chọn cơ sở và đối tượng thực nghiệm ................................................... 32 3.1.5.2.1. Cơ sở thực nghiệm .............................................................................. 32 3.1.5.2.2. Đối tƣợng thực nghiệm ....................................................................... 33 3.1.5.3. Chọn bài thực nghiệm ............................................................................ 33 3.1.5.4. Soạn giáo án thực nghiệm ...................................................................... 33 TIẾU KẾT CHƢƠNG 3 ...................................................................................... 54 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .......................................................................... 55 1. Kết luận ........................................................................................................... 55 2. Kiến nghị ......................................................................................................... 55 2.1. Đối với công tác quản lý và chỉ đạo chuyên môn ........................................ 55 2.2. Đối với giáo viên tiểu học ............................................................................ 56 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Đất nƣớc ta đang bƣớc vào thời kì hội nhập và đổi mới căn bản, toàn diện nền giáo dục ở tất cả các cấp học, bậc học nhằm phát triển nguồn nhân lực đáp ứng nhu cầu của xã hội và đóng góp vai trò chủ yếu trong việc nâng cao ý thức dân tộc, tinh thần trách nhiệm, năng lực của thế hệ trẻ hiện nay và mai sau. Giáo dục phải đi trƣớc một bƣớc, nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dƣỡng nhân tài để thực hiện thành công các mục tiêu của chiến lƣợc phát triển kinh tế- xã hội. Để đáp ứng đƣợc những yêu cầu cấp thiết của xã hội thì giáo dục và đào tạo phải giải quyết hàng loạt các vấn đề quan trọng, trong đó vấn đề có tính chiến lƣợc là đổi mới cách thực hiện phƣơng pháp dạy học hiện nay nói chung và ở trƣờng Tiểu học nói riêng. Đổi mới cách thực hiện phƣơng pháp dạy học là vấn đề then chốt của chính sách đổi mới giáo dục Việt Nam trong giai đoạn hiện nay: “ Phƣơng pháp giáo dục phải phát huy đƣợc tính tích cực, tự giác, chủ động tƣ duy sáng tạo của ngƣời học, bồi dƣỡng năng lực tự học, lòng say mê học tập và ý chí vƣơn lên”. Tiểu học đƣợc xem là cấp học nền tảng của hệ thống giáo dục quốc dân, góp phần quan trọng trong việc đặt nền móng cho việc hình thành và phát triển nhân cách học sinh. Vì vậy, phƣơng pháp dạy và học ở bậc tiểu học có vị trí đặc biệt. Việc hình thành cho học sinh phƣơng pháp học tập đúng đắn, khoa học, sáng tạo ngay từ khi các em bƣớc vào cấp một là nhiệm vụ rất quan trọng của nhà trƣờng tiểu học. Có nhƣ vậy chất lƣợng giáo dục mới từng bƣớc đƣợc nâng cao, nhằm đạt đƣợc mục tiêu phát triển con ngƣời. Lịch sử là một môn học đặc biệt quan trọng trong chƣơng trình tiểu học. Việc học tập lịch sử nhằm cung cấp cho học sinh những kiến thức cơ bản, thiết thực về các sự kiện, hiện tƣợng, nhân vật lịch sử tiêu biểu tƣơng đối có hệ thống theo dòng thời gian lịch sử Việt Nam từ buổi đầu dựng nƣớc cho đến nay. Kể chuyện là phƣơng pháp dạy học đặc trƣng, rất phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của học sinh tiểu học, phù hợp với yêu cầu sử dụng phƣơng pháp truyền thống theo hƣớng đổi mới hiện nay ở các cấp học nói chung và ở tiểu học nói riêng. 1 Thực tiễn dạy học phân môn ở các trƣờng tiểu học hiện nay cho thấy đa số giáo viên còn gặp khó khăn trong phƣơng pháp dạy học phân môn này. Giáo viên chƣa nhận thức đúng đắn về hiệu quả của việc sử dụng phƣơng pháp kể chuyện, chƣa nắm đƣợc quy trình sử dụng phƣơng pháp kể chuyện nên chất lƣợng dạy học phân môn này còn thấp. Từ những lí do trên chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu của mình là: “Sử dụng phƣơng pháp kể chuyện trong dạy học phân môn Lịch Sử ở tiểu học”. 2. Mục đích nghiên cứu Chúng tôi chọn đề tài này nhằm nâng cao chất lƣợng dạy học phân môn Lịch sử. 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu Quá trình dạy học phân môn Lịch sử ở tiểu học 3.2. Đối tượng nghiên cứu Cách thức, quy trình tổ chức cho học sinh kể chuyện trong quá trình dạy học phân môn Lịch sử ở trƣờng tiểu học. 4. Giả thuyết khoa học Nếu trong quá trình dạy học phân môn Lịch sử, giáo viên biết khai thác, sử dụng phƣơng pháp kể chuyện một cách hợp lý, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của học sinh tiểu học, phù hợp với nội dung của từng bài học thì sẽ giúp học sinh lĩnh hội, ghi nhớ kiến thức một cách nhẹ nhàng, thoải mái và góp phần nâng cao chất lƣợng dạy học lịch sử ở tiểu học. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Tìm hiểu cơ sở lí luận của vấn đề nghiên cứu 5.2. Tìm hiểu thực trạng sử dụng phƣơng pháp kể chuyện của giáo viên, ảnh hƣởng của nó đến tính tích cực nhận thức và chất lƣợng học tập phân môn Lịch sử của học sinh. 5.3. Đề xuất và thực nghiệm cách thức, quy trình tổ cho học sinh kể chuyện trong dạy học phân môn Lịch sử ở trƣờng tiểu học. 2 5.4. Thực nghiệm sƣ phạm để kiểm chứng tính khả thi của quy trình đã đề xuất. 6. Phạm vi nghiên cứu của đề tài - Đề tài nghiên cứu việc tổ chức các tiết dạy học phân môn LS ở lớp 4 và lớp 5 thuộc địa bàn huyện Quỳnh Nhai, tỉnh Sơn La. 7. Phƣơng pháp nghiên cứu 7.1: Phương pháp nghiên cứu lý thuyết Đọc và nghiên cứu, tổng kết các tài liệu có liên quan đến đề tài nghiên cứu 7.2: Phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Phƣơng pháp tổng kết kinh nghiệm dạy và học của GV và HS - Phƣơng pháp quan sát việc dạy và học của HS trƣờng thực nghiệm - Phƣơng pháp điều tra Anket trên các đối tƣợng GV và HS - Phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm - Phƣơng pháp trò chuyện phỏng vấn GV - Phƣơng pháp thống kê toán học để chứng minh độ tin cậy của các kết quả nghiên cứu 8. Những đóng góp mới của đề tài - Làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận về phƣơng pháp kể chuyện trong quá trình dạy học phân môn Lịch sử. - Điều tra, khảo sát, phân tích làm sáng tỏ thực trạng dạy học phân môn Lịch sử nói chung, việc sử dụng phƣơng pháp kể chuyện của giáo viên nói riêng, chất lƣợng học tập phân môn này ở trƣờng Tiểu học, những nguyên nhân dẫn đến thực trạng. - Xây dựng quy trình tổ chức cho học sinh kể chuyện trong dạy học phân môn LS ở Tiểu học. - Biên soạn một số giáo án mẫu sử dụng phƣơng pháp kể chuyện trong dạy học phân môn Lịch sử. 3 9. Cấu trúc của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận và kiến nghị, tài liệu tham khảo, đề tài có 3 chƣơng: Chƣơng 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của vấn đề nghiên cứu. Chƣơng 2: Quy trình tổ chức cho học sinh kể chuyện trong quá trình dạy học phân môn Lịch sử ở trƣờng Tiểu học. Chƣơng 3: Thực nghiệm sƣ phạm 4 CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1. Cơ sở lí luận 1.1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Phƣơng pháp kể chuyện đƣợc sử dụng trong dạy học nói chung và trong dạy học phân môn Lịch sử nói riêng, có rất nhiều tác giả quan tâm và nhấn mạnh song tầm quan trọng của của phƣơng pháp kể chuyện trong quá trình dạy học, đặc biệt ở bậc Tiểu học, song chƣa có tác giả nào đƣa ra cách thức, quy trình tổ chức cho học sinh kể chuyện trong giờ học Lịch sử ở Tiểu học. Để góp phần vào tình trạng trên, chúng tôi mạnh dạn đi sâu nghiên cứu khóa luận của mình: “Sử dụng phƣơng pháp kể chuyện trong dạy học phân môn Lịch sử ở Tiểu học”. 1.1.2. Một số khái niệm 1.1.2.1. Khái niệm về phương pháp dạy học Phƣơng pháp đƣợc hiểu là cách thức, con đƣờng phƣơng tiện để đạt tới mục đích, để giải quyết những nhiệm vụ nhất định. Phƣơng pháp dạy học là cách thức hoạt động tƣơng tác giữa giáo viên và học sinh. Trong đó giáo viên là ngƣời tổ chức hƣớng dẫn trong phƣơng pháp dạy, học sinh là ngƣời “thợ chính‟‟ trong phƣơng pháp học nhằm thực hiện tốt nhiệm vụ dạy học. 1.1.2.2. Khái niệm về phương pháp kể chuyện a) Kể chuyện là gì? “Ngôn ngữ là phƣơng tiện giao tiếp quan trọng nhất của loài ngƣời” (Lê Nin). Ngôn ngữ luôn luôn gắn bó chặt chẽ với tƣ duy, “ngôn ngữ là hiện thực trực tiếp của tƣ duy” (K. Mác). Ngôn ngữ là phƣơng tiện của nhận thức lôgic, lí tính. Kể chuyện là một hình thức trình bày ngôn ngữ, là dạng thuyết trình đặc biệt, đƣợc sử dụng trong dạy học môn TN-XH, nhất là với nhóm kiến thức Lịch sử. Theo nghĩa rộng thuật ngữ kể chuyện theo tôi hiểu có thể bao hàm toàn bộ ngôn ngữ sinh hoạt hàng ngày. Kể chuyện mang chức năng thông tin, chức năng giải trí và chức năng nghệ thuật. 5 b) Phương pháp kể chuyện Phƣơng pháp kể chuyện là cách thức tổ chức, hƣớng dẫn của giáo viên nhằm giúp học sinh dùng lời nói trình bày một cách sinh động, có hình ảnh và truyền cảm đến ngƣời nghe về một nhân vật, một sự kiện lịch sử, hoặc một hiện tƣợng tự nhiên, một phát minh khoa học, một vùng đất mới. 1.1.3. Vị trí của phƣơng pháp kể chuyện trong dạy học phân môn Lịch sử. 1.1.3.1. Mục tiêu, đặc điểm của phân môn Lịch sử a) Mục tiêu của phân môn Lịch sử ở Tiểu học - Cung cấp cho học sinh một số kiến thức cơ bản, thiết thực về: + Kiến thức về các sự kiện, hiện tƣợng, nhân vật lịch sử tiêu biểu tƣơng đối có hệ thống theo dòng thời gian lịch sử của Việt Nam từ buổi đầu dựng nƣớc cho đến thế kỷ XX. + Hình thành cho học sinh những kĩ năng quan sát, thu thập, tìm kiếm tƣ liệu lịch sử và trình bày kết quả học tập bằng lời nói, bài viết, hình vẽ, sơ đồ.... + Góp phần hình thành và phát triển ở học sinh tình yêu thiên nhiên, con ngƣời, quê hƣơng, đất nƣớc và văn hóa, tôn trọng và bảo vệ cảnh quan thiên nhiên, văn hóa của dân tộc Việt Nam, tôn trọng và bảo vệ các di tích lịch sử, giữ gìn những giá trị lịch sử văn hóa của dân tộc ta. b) Đặc điểm của phân môn Lịch sử ở Tiểu học Phân môn Lịch sử góp phần đắc lực vào việc hình thành nhân cách tốt đẹp cho học sinh. Đây là bộ môn giúp học sinh xây dựng niềm tin vững chắc vào lý tƣởng cách mạng vào con đƣờng CNXH. Nội dung học tập của nhà trƣờng phổ thông giúp các em hiểu đƣợc sự ra đời của xã hội loài ngƣời, quy luật phát triển, hƣng thịnh và suy vong của mỗi chế độ xã hội tồn tại trong lịch sử, trong đó có sự thay thế, tiến bộ của chế độ cao hơn, đó là quy luật. Trên cơ sở đƣợc học tập nhƣ vậy, học sinh dần dần hình thành một thế giới quan duy vật biện chứng khoa học, lòng tin vững chắc vào sự phát triển của dân tộc trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nƣớc trong thời kỳ đổi mới. Lợi thế của phân môn Lịch sử trong việc giáo dục nhân cách cho học sinh chính là các sự kiện lịch sử, các mốc lịch sử đáng chú ý. Đặc biệt là các nhân vật 6 lịch sử tiêu biểu, những ngƣời anh hùng cứu nƣớc, những chiến sĩ cách mạng hết lòng vì dân vì nƣớc. Đây là những nhân cách lớn, những tấm gƣơng sáng chói về nhiều mặt cho học sinh noi theo. Những anh hùng cách mạng nhƣ vậy ở thời kỳ nào cũng có, ở dân tộc nào cũng có. Thông qua việc tìm hiểu những nhân vật, sự kiện lịch sử giúp chúng ta có thêm kiến thức và hiểu biết về những trang sử hào hùng của dân tộc vốn giàu lòng yêu nƣớc nhƣ dân tộc Việt Nam. Ngoài ra còn thấy nhân cách của kẻ sĩ Việt Nam, nhân cách ngƣời chiến sĩ cách mạng trong sự nghiệp giải phóng đất nƣớc. Nhân cách con ngƣời Việt Nam trong thời kỳ dựng nƣớc và giữ nƣớc hoặc những nhân cách lớn của thế giới trong các thời kỳ là những bài học lớn về nhân cách cho học sinh. Bên cạnh đó, học sinh cũng hiểu sâu sắc về nhân cách của ngƣời con ngƣời Việt Nam trong mối quan hệ với sự phát triển Kinh tế- Xã hội của đất nƣớc qua các thời kỳ dựng nƣớc và giữ nƣớc. Đó chính là tình yêu quê hƣơng đất nƣớc, lòng tự hào dân tộc, quý trọng lao động, yêu tự do và văn hóa của dân tộc ta, quyết giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, tự tin trung thực, ham học hỏi, nhân hậu, khiêm tốn, sống lạc quan..... Chính bản sắc riêng trong văn hóa, trong nhân cách của những con ngƣời Việt Nam yêu nƣớc trong những trang sử học hào hùng, thẫm đẫm nhân văn sâu sắc giúp học sinh tiếp thu những tri thức quý báu góp phần hết sức to lớn với việc hình thành và phát triển nhân cách ở các em. Từ việc nắm các kiến thức Lich sử về truyền thống đấu tranh kiên cƣờng của ông cha ta. Học sinh xác định rõ trách nhiệm của mình trong cuộc sống hiện đại. Việc giáo dục truyền thống với quá khứ vẻ vang của dân tộc là điều hết sức cần thiết trong việc hình thành nhân cách cho học sinh. Phân môn Lịch sử ở tiểu học bắt đầu đƣợc dạy từ lớp 4 đến lớp 5 bao gồm, những kiến thức về lịch sử Việt Nam từ buổi đầu dựng nƣớc cho đến nay. Các kiến thức lịch sử trong chƣơng trình lớp 4,5 không trình bày theo một hệ thống chặt chẽ toàn diện (kinh tế, chính trị, xã hội, văn hóa...) mà mỗi bài học là một sự kiện, hiện tƣợng hay nhân vật lịch sử tiêu biểu, điển hình của một giai đoạn nhất định. Sự lựa chọn cấu trúc và mức độ nội dung nhƣ vậy nhằm đảm 7 bảo mục tiêu phù hợp với thời lƣợng giành cho môn học cũng nhƣ trình độ nhận thức của học sinh. Tuy nhiên một sự kiện, hiện tƣợng hay nhân vật lịch sử không thể không thể hình thành và phát triển một cách cô lập mà trong một bối cảnh cụ thể có liên quan rất nhiều đến nhân vật lịch sử trong bối cảnh đó. Phân môn lịch sử sắp xếp thành hệ thống kiến thức đƣợc đƣa dƣới các dạng cơ bản sau: + Kiến thức về các sự kiện lịch sử tiêu biểu + Kiến thức về các nhân vật lịch sử tiêu biểu + Kiến thức về các thành tựu mọi mặt trong đời sống lịch sử của dân tộc + Loại kiến thức về giai đoạn, thời kỳ, quá trình lịch sử dân tộc Thông thƣờng, các kiến thức này đƣợc đan xen trong các dạng bài cụ thể. Trong các loại kiến thức trên thì loại kiến thức về sự kiện lịch sử tiêu biểu là kiến thức trọng tâm nhất. Trong đó, đã bao gồm sự tham gia của nhân vật và đạt kết quả đạt đƣợc trong một mặt cụ thể, tại một thời điểm cụ thể của lịch sử. Từ những đặc điểm của môn học nhƣ đã trình bày ở trên, chúng tôi nhận thấy đây là môn học mà giáo viên có nhiều cơ hội để sử dụng phƣơng pháp kể chuyện vào trong dạy học phân môn lịch sử, là một trong những phƣơng hƣớng đổi mới phù hợp. Khi sử dụng phƣơng pháp này, giúp học sinh phát triển khả năng tƣởng tƣợng, tái tạo những kiến thức đã đƣợc học giúp các em ghi nhớ kiến thức vững chắc hơn. 1.1.3.2. Định hướng đổi mới phương pháp dạy học phân môn Lịch sử ở Tiểu học hiện nay Nội dung của việc đổi mới phƣơng pháp dạy học ở trƣờng phổ thông là làm cho học sinh học tập tích cực, chủ động, sáng tạo, thay đổi thói quen học tập từ bị động sang chủ động, từ ghi nhớ máy móc sang ghi nhớ có lôgic, ghi nhớ có chủ định và biết sắp xếp các nội dung đã học trong trí nhớ của mình theo một trật tự nhất định. Nhà trƣờng cần phải rèn luyện cho học sinh hôm nay: “ Suy nghĩ nhiều hơn, làm việc nhiều hơn, bày tỏ ý kiến nhiều hơn và hợp tác học tập với nhau nhiều hơn để học sinh phát huy cao độ tính tích cực, chủ động, sáng tạo trong quá trình học tập của mình. 8 Quan niệm về phƣơng pháp dạy học lịch sử hiện đại đƣợc xác lập trên hai tiền đề cốt lõi: - Tiền đề thứ nhất: Lịch sử là những sự việc đã diễn ra, có thật và tồn tại khách quan trong quá khứ. Do đó, không thể phán đoán, suy luận, tƣởng tƣợng để nhận thức lịch sử. Nhận thức lịch sử phải thông qua “dấu tích” của quá khứ, những chứng cứ về sự tồn tại của các sự việc đã diễn ra. Do đó, việc đầu tiên, tất yếu, không thể không tiến hành là: Cho học sinh tiếp nhận thông tin từ sử liệu bằng nhiều hình thức khác nhau. Sau đây là những biện pháp tổ chức cho học sinh tiếp cận thông tin từ sử liệu. + Giáo viên kể lại câu chuyện lịch sử, tƣờng thuật lại diễn biến các sự kiện lịch sử, miêu tả các sự vật, đối tƣợng, thiết chế, di tích lịch sử, kết quả của các cuộc đấu tranh oanh liệt... đã tồn tại trong lịch sử. + Học sinh phải làm việc với các sử liệu do giáo viên cung cấp khi giao việc, đƣợc in trong phiếu học tập. + Học sinh kể lại, thuật lại điều mình đã biết cho các bạn nghe. - Tiền đề thứ hai là về quan niệm về học tập lịch sử: Theo quan niệm hiện đại: Việc học tập lịch sử là học sinh thông qua quả trình làm vệc với sử liệu, tự tạo ra cho mình các hình ảnh lịch sử, tự hình dung về lịch sử đã diễn ra trong quá khứ “Ngay từ bậc Tiểu học, học sinh cũng phải làm quen, học tập các thao tác trí tuệ trong hoạt động khoa học của nhà sử học, dù cho mức độ của nó chỉ dừng lại ở mức độ sơ đẳng nhất”. Cần tạo điều kiện cho học sinh làm việc độc lập, tích cực, tự lực nhiều hơn, trình bày ý kiến của mình nhiều hơn, có tâm lý thích học tập môn Lịch sử và yêu thích môn học hơn nữa. Từ những định hƣớng đổi mới phƣơng pháp dạy học Lịch sử ở tiểu học hiện nay: Chúng tôi nhận thấy việc sử dụng phƣơng pháp kể chuyện là rất phù hợp, nó xuất phát từ hai tiền đề cốt lõi đó là quan niệm về dạy và học lịch sử ở tiểu học. 9 1.1.3.3. Vị trí của phương pháp kể chuyện trong dạy học phân môn Lịch sử ở Tiểu học Phƣơng pháp kể chuyện là phƣơng pháp dạy học đặc trƣng của phân môn Lịch sử, nó có vai trò quan trọng trong quá trình dạy học lịch sử ở tiểu học. Kể chuyện tạo nên một bức tranh sinh động về những sự kiện, hiện tƣợng, nhân vật lịch sử. Gợi cho học sinh hứng thú học tập bởi những kiến thức lịch sử thƣờng khô khan, trừu tƣợng, học sinh dễ nhàm chán, dễ quên nếu các em không tập trung ghi nhớ dẫn đến tình trạng “ Học trƣớc quên sau”. Trong dạy học phân môn Lịch sử phần lớn số tiết học cần phải tổ chức cho học sinh kể chuyện. Để học sinh ghi nhớ kiến thức lịch sử một cách chủ động, tích cực, sáng tạo chỉ có thể thông qua việc tổ chức cho các em mô tả tƣờng thuật lại, kể lại diễn biến các trận đánh, các cuộc khởi nghĩa, các nhân vật lịch sử hoặc tình hình của nƣớc ta ở các thời kỳ, giai đoạn lịch sử.... Ngoài ra thông qua kể chuyện còn giúp cho học sinh phát huy vốn hiểu biết thêm của mình thông qua việc đọc sách báo, xem phim, tham quan....Trên cơ sở đó kích thích trẻ ham tìm tòi học hỏi thêm ngoài chƣơng trình trong sách giáo khoa. 1.1.4. Sử dụng phương pháp kể chuyện trong dạy học phân môn kể chuyện Trong các phƣơng pháp dạy học phân môn Lịch sử thì phƣơng pháp kể chuyện là một phƣơng pháp đặc trƣng của giờ học Lịch sử. Giáo viên cần sử dụng phƣơng pháp kể chuyện trong giờ học để làm tăng hứng thú học tập, phát huy cao độ sự chú ý, cảm nhận của học sinh về những phong trào đấu tranh, những nhân vật kiệt suất. Từ đó, mang lại hiệu quả rõ rệt cho giờ học lịch sử. Sử dụng phƣơng pháp kể chuyện giúp giáo viên kể lại sinh động câu chuyện lịch sử, học sinh lắng nghe, nắm đƣợc thông tin sau đó học sinh kể theo ngôn ngữ, khả năng cảm nhận của mình, giữ lại cốt truyện, sử dụng vốn ngôn ngữ của chính mình kể lại một cách sáng tạo bám vào câu chuyện giáo viên đã kể. Nhƣ vậy, phƣơng pháp kể chuyện có vai trò quan trọng nên điều quan trọng trong dạy học Lịch sử là phải khơi dạy và phát triển hứng thú của học sinh đối với môn học. 10 1.1.5. Một số đặc điểm tâm lí của học sinh tiểu học có liên quan đến đề tài - Nhu cầu, động cơ, hứng thú của học sinh tiểu học Bƣớc vào nhà trƣờng tiểu học, các em đƣợc hoạt động trong một môi trƣờng mới, môi trƣờng mới với hoạt động học tập là chủ đạo. Do đó, nhu cầu học tập của học sinh ngày càng có ý nghĩa quan trọng hơn đối với sự phát triển trí tuệ. Chính nhu cầu học tập đã trở thành động cơ thúc đẩy các em tự giác, tích cực học tập để làm chủ tri thức. Theo các nhà tâm lí học “ở tiểu học phần lớn học sinh chƣa hứng thú chuyên biệt với từng môn học các em cũng chƣa chú ý đi sâu vào ý nghĩa của mỗi môn học. Việc các em học sinh tiểu học thích môn nào, bài nào phụ thuộc vào khả năng sƣ phạm của ngƣời giáo viên” (10). Các nhà nghiên cứu còn cho thấy “Động cơ học tập không có sẵn, cũng không thể áp đặt từ ngoài vào mà phải dần dần hình thành trong quá trình học sinh ngày càng đi sâu và chiếm lĩnh đối tƣợng học tập dƣới sự hƣớng dẫn của giáo viên. Nếu trong tiết học, giáo viên biết tổ chức cho học sinh phát hiện ra những điều mới lạ (cả nội dung lẫn phƣơng pháp dạy học, học sinh chiếm lĩnh tri thức đó) thì dần quan hệ thân thiết giữa các em với tri thức khoa học sẽ đƣợc hình thành, học tập dần dần trở thành một nhu cầu không thể thiếu đƣợc của các em và sẽ thúc đẩy các em vƣơn tới giành lấy tri thức” [5]. Nhƣ vậy, việc tổ chức kể chuyện cho học sinh trong quá trình dạy học một cách phù hợp sẽ góp phần khêu gợi nhu cầu, hình thành động cơ đúng đắn, hứng thú học tập cho học sinh. - Đặc điểm trí nhớ Học sinh tiểu học nói chung có trí nhớ tốt. Ở những lớp đầu bậc tiểu học, ghi nhớ không chủ định chiếm ƣu thế, các em chỉ ghi nhớ những gì mình thích, những gì gây đƣợc ấn tƣơng mạnh mẽ, gây cảm xúc thì các em dễ nhớ và nhớ lâu. Càng lên lớp trên thì trí nhớ có chủ định càng tăng. Tuy vậy, cũng nhƣ các lớp đầu cấp (lớp 1, 2, 3) các lớp cuối cấp (4, 5) vẫn thƣờng có khuynh hƣớng học tập một cách máy móc kiểu học vẹt. Chính vì vậy mà các em cảm thấy khó khăn khi sử dụng những kiến thức đó vào học tập, cũng nhƣ vào trong cuộc sống. Để khắc phục đƣợc nhƣợc điểm này, trong quá trình dạy học giáo viên cần 11 phải tổ chức cho các em kể chuyện nhằm dẫn dắt các em tìm đến tri thức mới và ghi nhớ tri thức lâu bền. - Đặc điểm tư duy Tƣ duy của trẻ mới đến trƣờng chủ yếu là tƣ duy cụ thể mang tính hình thức, dựa vào những bề ngoài của sự vật hiện tƣợng. Theo Peopiagie (Tƣ duy của trẻ đến 10 tuổi về cơ bản còn ở giai đoạn những thao tác cụ thể, trên cơ sở có thể diễn ra quá trình hệ thống hóa các thuộc tính, tài liệu trong kinh nghiệm trực quan” [7]. Trong hoạt động phân tích tổng hợp: Hoạt động phân tích của học sinh đầu bậc tiểu học( lớp 1, 2, 3) về hình thức cũng nhƣ nội dung rất đơn giản nên khi tiến hành phân tích tổng hợp các em thƣờng căn cứ vào những đặc điểm bên ngoài mang tính cụ thể. Lên lớp 4, 5 phân tích tổng hợp trong óc phát triển mạnh, với khái niệm dễ hiểu các em phân tích trong óc một cách tƣơng đối tốt. Trong hoạt động trừu tƣợng khái quát hóa: Học sinh lớp 1,2 3 chủ yếu dựa trên dấu hiệu bên ngoài dễ nhận thấy, dễ xúc động, lên lớp 4, 5 mới có thể dựa vào những dấu hiệu bên trong (bản chất). Đây chính là, cơ sở để chúng ta xác định mức độ hình thành khái niệm cho học sinh ở giai đoạn đầu cấp (lớp 1, 2, 3) còn hết sức sơ đẳng. Trong phán đoán suy luận: Học sinh ở những lớp đầu bậc tiểu học thƣờng phán đoán vào những dấu hiệu duy nhất, nên hay phán đoán khẳng định mà chƣa suy nghĩ xem khả năng nào là hiện thực, còn với học sinh lớp 4, 5 đã có thể chứng minh lập luận, phán đoán cho mình về trình độ suy luận có thể dựa trên các tài liệu trừu tƣợng hơn. Song để học sinh suy luận thì các em vẫn thƣờng dựa trên các tài liệu trực quan. Chính từ đặc điểm tƣ duy nêu trên, khi thiết kế bài học có sử dụng phƣơng pháp kể chuyện giáo viên cần chú ý đến việc gắn điều trông thấy với hoạt động thực tiễn và nội dung của bài học. - Đặc điểm tưởng tượng Tƣởng tƣợng là một trong những quá trình nhận thức quan trọng, tƣởng tƣợng của học sinh tiểu học đƣợc hình thành và phát triển trong hoạt động học 12 và các hoạt động khác của các em. Theo các công trình nghiên của cứu về tâm lí học, ở các lớp đầu bậc tiểu học hình ảnh của tƣởng tƣợng còn đơn giản chƣa bền vững. Nhƣng về các lớp cuối cấp, hình ảnh tƣởng tƣợng các em càng bền vững và gần thực tế hơn. Đặc biệt lúc này, các em đã bắt đầu có khả năng tƣởng tƣợng trên những tri giác đã có từ trƣớc và dựa trên ngôn ngữ [5]. Đối với học sinh tiểu học, tình cảm có vị trí đặc biệt vì nó là khâu trọng yếu gắn liền nhận thức với hành động của các em. Đối tƣợng gây xúc cảm cho học sinh tiểu học thƣờng là những sự vật, hiện tƣợng cụ thể, những câu chuyện sinh động. Do đó, bài giảng khô khan, khó hiểu nặng nề về lí luận không gây cho học sinh những cảm xúc tích cực, thậm chí làm cho các em mệt mỏi, chán chƣờng. Nói chung hoạt động trí tuệ của các em đậm màu sắc cảm xúc, các em suy nghĩ bằng “hình thức”, “xúc cảm”, “âm thanh”, các quá trình nhận thức, hoạt động của các em đều chịu sự chi phối mạnh mẽ của cảm xúc và đều đƣợm màu cảm xúc [10]. Từ đặc điểm này, ta thấy trong quá trình dạy học, có thể khơi dậy ở trẻ xúc cảm học tâp thông qua kể chuyện cho các em, từ đó phát huy tính tích cực nhận thức của học sinh, nâng cao hiệu quả học tập. Tóm lại, từ việc phân tích những đặc điểm tâm lí của học sinh tiểu học có thể rút ra kết luận rằng: Việc tổ chức kể chuyện cho học sinh là biện pháp quan trọng nhằm tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh góp phần nâng cao chất lƣợng, hiệu quả dạy học phân môn Lịch sử ở trƣờng tiểu học. 1.2. Cơ sở thực tiễn 1.2.1. Thực trạng dạy học phân môn Lịch sử ở trường Tiểu học Hiện nay, Lịch sử đƣợc đánh giá là một môn học nặng nề về tái hiện thông tin, buộc phải ghi nhớ gƣợng ép, máy móc vì có rất nhiều thông tin về quá trình hình thành và phát triển của sự vật, hiện tƣợng, sự kiện cộng thêm vô số số liệu, thời gian, địa điểm. Bên cạnh đó, việc dạy và học Lịch sử hiện nay đã quá chú tâm vào tính thuộc bài, theo kiểu học vẹt nhƣng lại thiếu không gian tƣ duy. Đó là nguyên nhân khiến học sinh “chán” học môn Lịch sử, coi đó là môn học khô khan, nhàm chán. 13