NguyÔn Xu©n Tr¹ch
Sö dông phô phÈm
nu«i gia sóc nhai l¹i
Nhµ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp
NguyÔn Xu©n Tr¹ch
Sö dông phô phÈm
nu«i gia sóc nhai l¹i
Nhµ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp
Hµ néi - 2003
lêi giíi thiÖu
T«i h©n h¹nh ®-îc viÕt mÊy lêi giíi thiÖu trªn trang ®Çu cuèn s¸ch “Sö
dông phô phÈm nu«i gia sóc nhai l¹i” nµy cña t¸c gi¶ NguyÔn Xu©n Tr¹ch.
Cuèn s¸ch ®Ò cËp ®Õn mét vÊn ®Ò rÊt cã ý nghÜa ®èi víi ch¨n nu«i gia sóc nhai
l¹i ë n-íc ta, mét n-íc cßn nghÌo, ®Êt chËt ng-êi ®«ng, kh«ng cã nh÷ng c¸nh
®ång cá réng nh- ë nhiÒu n-íc kh¸c. ViÖc tËn dông c¸c phô phÈm cña c©y trång
vµ cña c«ng nghiÖp chÕ biÕn lµ cã tÝnh chiÕn l-îc, bëi nã sÏ huy ®éng ®-îc mét
nguån thøc ¨n to lín, cã s½n kh¾p mäi n¬i ®Ó nu«i sèng hµng triÖu gia sóc nhai
l¹i, nh÷ng con vËt cã bé m¸y tiªu ho¸ diÖu kú cã thÓ tiªu ho¸ nh÷ng s¶n phÈm
t-ëng nh- ph¶i bá ®i. ViÖc sö dông tèt nguån phô phÈm kh«ng chØ thÝch hîp víi
h×nh thøc ch¨n nu«i tËn dông mµ cßn ®èi víi ch¨n nu«i hµng ho¸ nh»m lµm t¨ng
thu nhËp cho bµ con n«ng d©n.
T¸c gi¶ cuèn s¸ch-anh NguyÔn Xu©n Tr¹ch-lµ mét nhµ khoa häc trÎ ®· b¶o
vÖ xuÊt s¾c luËn ¸n TiÕn sÜ t¹i Tr-êng ®¹i häc N«ng nghiÖp Na Uy. Còng cÇn nãi
thªm r»ng cuèn s¸ch nµy còng chøa ®ùng mét phÇn kÕt qu¶ nghiªn cøu tõ c«ng
tr×nh luËn ¸n cña anh. Cuèn s¸ch ®-îc xuÊt b¶n víi sù tµi trî cña Dù ¸n hîp t¸c
ViÖt Nam-Na Uy NUFU/PRO 09/2002.
Víi t×nh c¶m ®ång nghiÖp ch©n thµnh, t«i vui mõng ®-îc giíi thiÖu cuèn
s¸ch nµy víi b¹n ®äc
Gi¸o s- Lª ViÕt Ly
§iÒu phèi viªn Dù ¸n NUFU/PRO 09/2002
lêi nãi ®Çu
Gia sóc nhai l¹i, kh¸c víi c¸c gia sóc kh¸c, lµ lo¹i gia sóc duy nhÊt cã thÓ lîi
dông ®-îc c¸c thøc ¨n x¬ th« nhê cÊu t¹o ®Æc biÖt cña hÖ tiªu ho¸ cïng hÖ vi
sinh vËt céng sinh trong ®ã. Nhê nh÷ng kiÕn thøc tÝch luü ®-îc trong vµi thËp kû
qua trong lÜnh vùc sinh lý dinh d-ìng gia sóc nhai l¹i, cïng víi viÖc hoµn thiÖn
c¸c kü thuËt dinh d-ìng míi, b©y giê c¸c lo¹i thøc ¨n th« vèn ®-îc coi lµ cã
chÊt l-îng thÊp nh- r¬m r¹ cã thÓ khai th¸c ®-îc ë møc tèi ®a lµm thøc ¨n cho
tr©u bß vµ c¸c gia sóc nhai l¹i kh¸c.
H¬n n÷a, v× lý do kinh tÕ vµ m«i tr-êng, gia sóc nhai l¹i cÇn ®-îc cho ¨n
cµng nhiÒu cµng tèt nh÷ng thøc ¨n x¬ th« kh«ng dïng lµm thøc ¨n cho ng-êi vµ
da sóc d¹ dµy ®¬n ®-îc. Thøc ¨n lý t-ëng cho gia sóc nhai l¹i râ rµng lµ cá
xanh. Tuy nhiªn, ®ång cá ngµy cµng bÞ thu hÑp bëi sù gia t¨ng d©n sè vµ më
réng c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ kh¸c. §Êt n«ng nghiÖp ®-îc giµnh -u tiªn chñ yÕu ®Ó
trång c©y l-¬ng thùc vµ rau mµu cho nhu cÇu tiªu thô trùc tiÕp cña con ng-êi.
Do vËy gia sóc nhai l¹i ngµy cµng ph¶i phô thuéc nhiÒu h¬n vµo c¸c phô phÈm
trång trät.
ViÖt Nam cã mét khèi l-îng lín phô phÈm cã thÓ lµm thøc ¨n cho gia sóc
nhai l¹i. Sè l-îng gia sóc nhai l¹i ë ViÖt Nam cßn rÊt Ýt so víi nguån thøc ¨n s½n
cã vµ nÕu nh÷ng nguån thøc ¨n nµy ®-îc sö dông tèt th× cã thÓ t¨ng gÊp ®«i sè l-îng gia sóc nµy mµ kh«ng ph¶i sö dông ®Õn nguån thøc ¨n cña c¸c loµi d¹ dµy
®¬n (Orskov, 2001). §ã lµ mét lîi thÕ cÇn ®-îc khai th¸c tèt h¬n trong thêi gian
tíi.
Cuèn s¸ch nhá nµy nh»m cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc vÒ c¬ së sinh lý vµ dinh
d-ìng häc liªn quan ®Õn viÖc sö dông thøc ¨n x¬ th« ë gia sóc nhai l¹i trong hai
ch-¬ng ®Çu. C¸c ch-¬ng tiÕp theo giíi thiÖu c¸c biÖn ph¸p nh»m n©ng cao kh¶
n¨ng sö dông phô phÈm lµm thøc ¨n cho gia sóc nhai l¹i c¶ vÒ mÆt lý thuyÕt vµ
quy tr×nh kü thuËt. Ch-¬ng cuèi cïng xem xÐt viÖc sö dông c¸c lo¹i phô phÈm
trong c¸c hÖ thèng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp bÒn v÷ng ë ViÖt Nam.
Cuèn s¸ch nµy cã thÓ dïng lµm tµi liÖu tham kh¶o cho c¸n bé gi¶ng d¹y,
sinh viªn, nghiªn cøu sinh ngµnh ch¨n nu«i vµ thó y ë c¸c tr-êng ®¹i häc còng
nh- c¸c c¸n bé nghiªn cøu vµ c¸n bé kü thuËt quan t©m ®Õn ch¨n nu«i gia sóc
nhai l¹i. Tuy nhiªn, s¸ch kh«ng thÓ tr¸nh khái nhiÒu khiÕm khuyÕt, mong ®-îc
b¹n ®äc gãp ý, bæ sung.
T¸c gi¶
TiÕn sü NguyÔn Xu©n Tr¹ch
Ch-¬ng 1
§Æc ®iÓm tiªu ho¸ cña gia sóc nhai l¹i
Ch-¬ng nµy hÖ thèng vµ cËp nhËt nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ sinh lý tiªu ho¸
cña gia sóc nhai l¹i. §©y lµ c¬ së cho viÖc khai th¸c ®Æc thï sinh häc cña lo¹i
gia sóc nµy nh»m tËn thu c¸c phô phÈm x¬ th« phôc vô cho lîi Ých cña con
ng-êi trong mét nÒn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng.
Chøc n¨ng c¸c bé phËn cña ®-êng tiªu ho¸
D¹ dµy kÐp
§-êng tiªu ho¸ cña gia sóc nhai l¹i ®-îc ®Æc tr-ng bëi hÖ d¹ dµy kÐp gåm 4
tói (H×nh 1-1), trong ®ã ba tói tr-íc (d¹ cá, d¹ tæ ong, d¹ l¸ s¸ch) ®-îc gäi
chung lµ lµ d¹ dµy tr-íc, kh«ng cã tuyÕn tiªu ho¸ riªng. Tói thø 4, gäi lµ d¹ mói
khÕ, t-¬ng tù nh- d¹ d¹y cña ®éng vËt d¹ dµy ®¬n, cã hÖ thèng tuyÕn tiªu ho¸
ph¸t triÓn m¹nh. §èi víi gia sóc non bó s÷a d¹ cá vµ d¹ tæ ong kÐm ph¸t triÓn,
cßn s÷a sau khi xuèng qua thùc qu¶n ®-îc dÉn trùc tiÕp xuèng d¹ l¸ s¸ch vµ d¹
mói khÕ qua r·nh thùc qu¶n. R·nh thùc qu¶n gåm cã ®¸y vµ 2 mÐp. Hai mÐp
nµy khi khÐp l¹i sÏ t¹o ra mét c¸i èng ®Ó dÉn thøc ¨n láng. Khi bª b¾t ®Çu ¨n
thøc ¨n cøng th× d¹ cá vµ d¹ tæ ong ph¸t triÓn nhanh vµ ®Õn khi tr-ëng thµnh th×
chiÕm ®Õn kho¶ng 85% tæng dung tÝch d¹ dµy nãi chung. Trong ®iÒu kiÖn b×nh
th-êng ë gia sóc tr-ëng thµnh r·nh thùc qu¶n kh«ng ho¹t ®éng nªn c¶ thøc ¨n
vµ n-íc uèng ®Òu ®i th¼ng vµo d¹ cá vµ d¹ tæ ong.
D¹ cá
D¹ tæ ong
D¹ l¸ s¸ch
D¹ mói khÕ
S¬ ®å 1-1: CÊu t¹o d¹ dµy kÐp cña gia sóc nhai l¹i (DeLaval, 2002)
D¹ cá: lµ tói lín nhÊt, chiÕm hÇu hÕt nöa tr¸i cña xoang bông, tõ c¬
hoµnh ®Õn x-¬ng chËu. D¹ cá chiÕm 85-90% dung tÝch d¹ dµy, 75% dung tÝch
®-êng tiªu ho¸, cã t¸c dông tÝch tr÷, nhµo trén vµ chuyÓn ho¸ thøc ¨n. D¹ cá
kh«ng cã tuyÕn tiªu ho¸ mµ niªm m¹c cã nhiÒu nóm h×nh gai. Sù tiªu ho¸ thøc
¨n trong ®ã lµ nhê hÖ vi sinh vËt (VSV) céng sinh. D¹ cá cã m«i tr-êng thuËn
lîi cho VSV lªn men yÕm khÝ: yÕm khÝ, nhiÖt ®é t-¬ng ®èi æn ®Þnh trong
kho¶ng 38-42oC, pH tõ 5,5-7,4. H¬n n÷a dinh d-ìng ®-îc bæ sung ®Òu ®Æn tõ
thøc ¨n, cßn thøc ¨n kh«ng lªn men cïng c¸c chÊt dinh d-ìng hoµ tan vµ sinh
khèi VSV ®-îc th-êng xuyªn chuyÓn xuèng phÇn d-íi cña ®-êng tiªu ho¸.
Cã tíi kho¶ng 50-80% c¸c chÊt dinh d-ìng thøc ¨n ®-îc lªn men ë d¹ cá.
S¶n phÈm lªn men chÝnh lµ c¸c a-xit bÐo bay h¬i (ABBH), sinh khèi VSV vµ c¸c
khÝ thÓ (metan vµ c¸cb«nic). PhÇn lín ABBH ®-îc hÊp thu qua v¸ch d¹ cá trë
thµnh nguån n¨ng l-îng chÝnh cho gia sóc nhai l¹i. C¸c khÝ thÓ ®-îc th¶i ra
ngoµi qua ph¶n x¹ ë h¬i. Trong d¹ cá cßn cã sù tæng hîp c¸c vitamin nhãm B vµ
vitamin K. Sinh khèi VSV vµ c¸c thµnh phÇn kh«ng lªn men ®-îc chuyÓn
xuèng phÇn d-íi cña ®-êng tiªu ho¸.
- D¹ tæ ong: lµ tói nèi liÒn víi d¹ cá, niªm m¹c cã cÊu t¹o gièng nh- tæ ong.
D¹ tæ ong cã chøc n¨ng chÝnh lµ ®Èy c¸c thøc ¨n r¾n vµ c¸c thøc ¨n ch-a ®-îc
nghiÒn nhá trë l¹i d¹ cá, ®ång thêi ®Èy c¸c thøc ¨n d¹ng n-íc vµo d¹ l¸ s¸ch. D¹
tæ ong còng gióp cho viÖc ®Èy c¸c miÕng thøc ¨n lªn miÖng ®Ó nhai l¹i. Sù lªn
men vµ hÊp thu c¸c chÊt dinh d-ìng trong d¹ tæ ong t-¬ng tù nh- ë d¹ cá.
- D¹ l¸ s¸ch: lµ tói thø ba, niªm m¹c ®-îc cÊu t¹o thµnh nhiÒu nÕp gÊp
(t-¬ng tù c¸c tê giÊy cña quyÓn s¸ch). D¹ l¸ s¸ch cã nhiÖm vô chÝnh lµ nghiÒn
Ðp c¸c tiÓu phÇn thøc ¨n, hÊp thu n-íc, muèi kho¸ng vµ c¸c a-xit bÐo bay h¬i
trong d-ìng chÊp ®i qua.
- D¹ mói khÕ: lµ d¹ dµy tuyÕn gåm cã th©n vÞ vµ h¹ vÞ. C¸c dÞch tuyÕn mói
khÕ ®-îc tiÕt liªn tôc v× d-ìng chÊp tõ d¹ dµy tr-íc th-êng xuyªn ®-îc chuyÓn
xuèng. D¹ mói khÕ cã chøc n¨ng tiªu ho¸ men t-¬ng tù nh- d¹ dµy ®¬n nhê cã
HCl, pepsin, kimozin vµ lipaza.
TuyÕn n-íc bät
N-íc bät ë tr©u bß ®-îc ph©n tiÕt vµ nu«t xuèng d¹ cá t-¬ng ®èi liªn tôc.
Nuíc bät cã kiÒm tÝnh nªn cã t¸c dông trung hoµ c¸c s¶n phÈm axit sinh ra
trong d¹ cá. Nã cßn cã t¸c dông quan träng trong viÖc thÊm -ít thøc ¨n, gióp
cho qu¸ tr×nh nuèt vµ nhai l¹i ®-îc dÔ dµng. N-íc bät cßn cung cÊp cho m«i
tr-êng d¹ cá c¸c chÊt ®iÖn gi¶i nh- Na+, K+, Ca++, Mg++. §Æc biÖt trong n-íc
bät cßn cã urª vµ phèt-pho, cã t¸c dông ®iÒu hoµ dinh d-ìng N vµ P cho nhu
cÇu cña VSV d¹ cá, ®Æc biÖt lµ khi c¸c nguyªn tè nµy bÞ thiÕu trong khÈu phÇn.
Sù ph©n tiÕt n-íc bät chÞu t¸c ®éng bëi b¶n chÊt vËt lý cña thøc ¨n, hµm
l-îng vËt chÊt kh« trong khÈu phÇn, dung tÝch ®-êng tiªu ho¸ vµ tr¹ng th¸i t©msinh lý. Tr©u bß ¨n nhiÒu thøc ¨n x¬ th« sÏ ph©n tiÕt nhiÒu n-íc bät. Ng-îc l¹i
tr©u bß ¨n nhiÒu thøc ¨n tinh, thøc ¨n nghiÒn qu¸ nhá sÏ gi¶m tiÕt n-íc bät nªn
t¸c dông ®Öm ®èi víi dÞch d¹ cá sÏ kÐm vµ kÕt qu¶ lµ tiªu ho¸ thøc ¨n x¬ sÏ
gi¶m xuèng.
Ruét
Qu¸ tr×nh tiªu ho¸ vµ hÊp thu ë ruét non cña gia sóc nhai l¹i cung diÔn ra
t-¬ng tù nh- ë gia sóc d¹ dµy ®¬n nhê c¸c men tiªu ho¸ cña dÞch ruét, dÞch tuþ
vµ sù tham gia cña dÞch mËt.
Trong ruét giµ cã sù lªn men VSV lÇn thø hai. Sù tiªu ho¸ ë ruét giµ cã ý
nghÜa ®èi víi c¸c thµnh phÇn x¬ ch-a ®-îc ph©n gi¶i hÕt ë d¹ cá. C¸c ABBH
sinh ra trong ruét giµ ®-îc hÊp thu vµ sö dông, nh-ng protein VSV th× bÞ th¶i ra
ngoµi qua ph©n mµ kh«ng ®-îc tiªu ho¸ sau ®ã nh- ë phÇn trªn.
Sù nhai l¹i
Thøc ¨n sau khi ¨n ®-îc nuèt xuèng d¹ cá vµ lªn men ë ®ã. PhÇn thøc ¨n
ch-a ®-îc nhai kÜ n»m trong d¹ cá vµ d¹ tæ ong thØnh tho¶ng l¹i ®-îc î lªn
xoang miÖng víi nh÷ng miÕng kh«ng lín vµ ®-îc nhai kü l¹i ë miÖng. Khi thøc
¨n ®· ®-îc nhai l¹i kÜ vµ thÊm n-íc bät l¹i ®-îc nuèt trë l¹i d¹ cá (S¬ ®å 1-2).
Sù nhai l¹i ®-îc diÔn ra 5-6 lÇn trong ngµy, mçi lÇn kÐo dµi kho¶ng 50 phót.
Thêi gian nhai l¹i phô thuéc vµo b¶n chÊt vËt lý cña thøc ¨n, tr¹ng th¸i sinh lý
cña con vËt, c¬ cÊu khÈu phÇn, nhiÖt ®é m«i tr-êng v.v... Thøc ¨n th« trong khÈu
phÇn cµng Ýt th× thêi gian nhai l¹i cµng ng¾n. Trong ®iÒu kiÖn yªn tÜnh gia sóc sÏ
b¾t ®Çu nhai l¹i (sau khi ¨n) nhanh h¬n. C-êng ®é nhai l¹i m¹nh nhÊt vµo buæi
s¸ng vµ buæi chiÒu. HiÖn t-îng nhai l¹i b¾t ®Çu xuÊt hiÖn khi bª ®-îc cho ¨n
thøc ¨n th«.
S¬ ®å 1-2: Sù nhai l¹i thøc ¨n (DeLaval, 2002)
HÖ vi sinh vËt d¹ cá
HÖ vi sinh vËt d¹ cá rÊt phøc t¹p vµ phô thuéc nhiÒu vµo khÈu phÇn. HÖ vi
sinh vËt d¹ cá gåm cã 3 nhãm chÝnh: vi khuÈn (Bacteria), ®éng vËt nguyªn sinh
(Protozoa) vµ nÊm (Fungi).
Vi khuÈn (Bacteria)
Vi khuÈn xuÊt hiÖn trong d¹ cá loµi nhai l¹i trong løa tuæi cßn non, mÆc dï
chóng ®-îc nu«i c¸ch biÖt hoÆc cïng víi mÑ chóng. Th«ng th-êng vi khuÈn
chiÕm sè l-îng lín nhÊt trong VSV d¹ cá vµ lµ t¸c nh©n chÝnh trong qu¸ tr×nh
tiªu hãa x¬.
Tæng sè vi khuÈn trong d¹ cá th-êng lµ 109-1011 tÕ bµo/g chÊt chøa d¹ cá.
Trong d¹ cá vi khuÈn ë thÓ tù do chiÕm kho¶ng 30%, sã cßn l¹i b¸m vµo c¸c
mÈu thøc ¨n, tró ngô ë c¸c nÕp gÊp biÓu m« vµ b¸m vµo protozoa.
Trong d¹ cá cã kho¶ng 60 loµi vi khuÈn ®· ®-îc x¸c ®Þnh. Sù ph©n lo¹i vi
khuÈn d¹ cá cã thÓ ®-îc tiÕn hµnh dùa vµo c¬ chÊt mµ vi khuÈn sö dông hay s¶n
phÈm lªn men cuèi cïng cña chóng. Sau ®©y lµ mét sè nhãm vi khuÈn d¹ cá
chÝnh:
- Vi khuÈn ph©n gi¶i xenluloza. Vi khuÈn ph©n gi¶i xenluloza cã sè l-îng rÊt
lín trong d¹ cá cña nh÷ng gia sóc sö dông khÈu phÇn giµu xenluloza. Nh÷ng
loµi vi khuÈn ph©n gi¶i xenluloza quan träng nhÊt lµ Bacteroides succinogenes,
Butyrivibrio fibrisolvens, Ruminoccocus flavefaciens, Ruminococcus albus,
Cillobacterium cellulosolvens.
- Vi khuÈn ph©n gi¶i hemixenluloza. Hemixenluloza kh¸c xenluloza lµ chøa
c¶ ®-êng pentoza vµ hexoza vµ còng th-êng chøa axit uronic. Nh÷ng vi khuÈn
cã kh¶ n¨ng thuû ph©n xenluloza th× còng cã kh¶ n¨ng sö dông hemixenluloza.
Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c loµi sö dông ®-îc hemixenluloza ®Òu cã kh¶
n¨ng thuû ph©n xenluloza. Mét sè loµi sö dông hemixenluloza lµ Butyrivibrio
fibrisolvens, Lachnospira multiparus vµ Bacteroides ruminicola. C¸c loµi vi
khuÈn ph©n gi¶i hemixenluloza cung ph- vi khuÈn ph©n gi¶i xenluloza ®Òu bÞ øc
chÕ bëi pH thÊp.
- Vi khuÈn ph©n gi¶i tinh bét. Trong dinh d-ìng carbohydrat cña loµi nhai
l¹i, tinh bét ®øng vÞ trÝ thø hai sau xenluloza. PhÇn lín tinh bét theo thøc ¨n vµo
d¹ cá, ®-îc ph©n gi¶i nhê sù ho¹t ®éng cña VSV. Tinh bét ®-îc ph©n gi¶i bëi
nhiÒu loµi vi khuÈn d¹ cá, trong ®ã cã nh÷ng vi khuÈn ph©n gi¶i xenluloza.
Nh÷ng loµi vi khuÈn ph©n gi¶i tinh bét quan träng lµ Bacteroides amylophilus,
Succinimonas amylolytica, Butyrivibrio fibrisolbvens, Bacteroides ruminantium,
Selenomonas ruminantium vµ Steptococcus bovis.
- Vi khuÈn ph©n gi¶i ®-êng. HÇu hÕt c¸c vi khuÈn sö dông ®-îc c¸c lo¹i
polysaccharid nãi trªn th× còng sö dông ®-îc ®-êng disaccharid vµ ®-êng
monosaccharid. Celobioza còng cã thÓ lµ nguån n¨ng l-îng cung cÊp cho nhãm
vi khuÈn nµy v× chóng cã men bªta- glucosidaza cã thÓ thuû ph©n cellobioza.
C¸c vi khuÈn thuéc loµi Lachnospira multiparus, Selenomonas ruminantium...
®Òu cã kh¨ n¨ng sö dông tèt hydratcacbon hoµ tan.
- Vi khuÈn sö dông c¸c axit h÷u c¬. HÇu hÕt c¸c vi khuÈn ®Òu cã kh¶ n¨ng sö
dông axit lactic mÆc dï l-îng axit nµy trong d¹ cá th-êng kh«ng ®¸ng kÓ trõ
trong nh÷ng tr-êng hîp ®Æc biÖt. Mét sè cã thÓ sö dông axit succinic, malic,
fumaric, formic hay acetic. Nh÷ng loµi sö dông axit lactic lµ Veillonella
gazogenes, Veillonella alacalescens, Peptostreptococcus elsdenii, Propioni
bacterium vµ Selenomonas lactilytica.
- Vi khuÈn ph©n gi¶i protein. Trong sè nh÷ng loµi vi khuÈn ph©n gi¶i
protein vµ sinh amoniac th× Peptostreptococus vµ Clostridium cã kh¶ n¨ng lín
nhÊt. Sù ph©n gi¶i protein vµ axit amin ®Ó s¶n sinh ra amoniac trong d¹ cá cã ý
nghÜa quan träng ®Æc biÖt c¶ vÒ ph-¬ng diÖn tiÕt kiÖm nit¬ còng nh- nguy c¬ dthõa amoniac. Amoniac cÇn cho c¸c loµi vi khuÈn d¹ cá ®Ó tæng hîp nªn sinh
khèi protein cña b¶n th©n chóng, ®ång thêi mét sè vi khuÈn ®ßi hái hay ®-îc
kÝch thÝch bëi axit amin, peptit vµ isoaxit cã nguån gèc tõ valine, leucine vµ
isoleucine. Nh- vËy cÇn ph¶i cã mét l-îng protein ®-îc ph©n gi¶i trong d¹ cá
®Ó ®¸p øng nhu cÇu nµy cña vi sinh vËt d¹ cá.
- Vi khuÈn t¹o mªtan. Nhãm vi khuÈn nµy rÊt khã nu«i cÊy trong èng
nghiÖm, cho nªn nh÷ng th«ng tin vÒ nh÷ng VSV nµy cßn h¹n chÕ. C¸c loµi vi
khuÈn cña nhãm nµy lµ Methano baccterium, Methano ruminantium vµ
Methano forminicum.
- Vi khuÈn tæng hîp vitamin. NhiÒu loµi vi khuÈn d¹ cá cã kh¶ n¨ng tæng
hîp c¸c vitamin nhãm B vµ vitamin K.
§éng vËt nguyªn sinh (Protozoa)
Protozoa xuÊt hiÖn trong d¹ cá khi gia sóc b¾t ®Çu ¨n thøc ¨n thùc vËt th«.
Sau khi ®Î vµ trong thêi gian bó s÷a d¹ dµy tr-íc kh«ng cã protozoa. ® Protozoa
kh«ng thÝch øng víi m«i tr-êng bªn ngoµi vµ bÞ chÕt nhanh. Trong d¹ cá
protozoa cã sè l-îng kho¶ng 105-106 tÕ bµo/g chÊt chøa d¹ cá. Cã kho¶ng 120
loµi protozoa trong d¹ cá. Mçi loµi gia sóc cã sè loµi protozoa kh¸c nhau.
Protozoa trong d¹ cá thuéc líp Ciliata cã 2 líp phô lµ Entodini«mrphidia vµ
Holotrica. PhÇn lín ®éng vËt nguyªn sinh d¹ cá thuéc nhãm Holotrica cã Æc
®iÓm lµ ë ®-êng xo¾n gÇn miÖng cã tiªm mao, cßn tÊt c¶ chç cßn l¹i cña c¬ thÓ
cã rÊt Ýt tiªm mao.
Protozoa cã mét sè t¸c dông chÝnh nh- sau:
- Tiªu ho¸ tinh bét vµ ®-êng. Tuy cã mét vµi lo¹i protozoa cã kh¶ n¨ng ph©n
gi¶i xenluloza nh-ng c¬ chÊt chÝnh vÉn lµ ®-êng vµ tinh bét v× thÕ mµ khi gia
sóc ¨n khÈu phÇn nhiÒu bét ®-êng th× sè l-îng protozoa t¨ng lªn.
- XÐ r¸ch mµng mµng tÕ bµo thùc vËt. T¸c dông nµy cã ®-îc th«ng qua t¸c
®éng c¬ häc vµ lµm t¨ng diÖn tÝch tiÕp xóc cña thøc ¨n, do ®ã mµ thøc ¨n dÔ
dµng chÞu t¸c ®éng cña vi khuÈn.
- TÝch luü polysaccarit. Protozoa cã kh¶ n¨ng nuèt tinh bét ngay sau khi ¨n
vµ dù tr÷ d-íi d¹ng amylopectin. Polysaccarit nµy cã thÓ ®-îc ph©n gi¶i vÒ sau
hoÆc kh«ng bÞ lªn men ë d¹ cá mµ ®-îc ph©n gi¶i thµnh ®-êng ®¬n vµ ®-îc hÊp
thu ë ruét. §iÒu nµy kh«ng nh÷ng quan träng ®èi víi protozoa mµ cßn cã ý
nghÜa dinh d-ìng cho gia sóc nhai l¹i nhê hiÖu øng ®Öm chèng ph©n gi¶i ®-êng
qu¸ nhanh lµm gi¶m pH ®ét ngét, ®ång thêi cung cÊp n¨ng l-îng tõ tõ h¬n cho
nhu cÇu cña b¶n th©n VSV d¹ cá trong nh÷ng thêi gian xa b÷a ¨n.
- B¶o tån m¹ch nèi ®«i cña c¸c axit bÐo kh«ng no. C¸c axit bÐo kh«ng no
m¹ch dµi quan träng ®èi víi gia sóc (linoleic, linolenic) ®-îc protozoa nuèt vµ
®-a xuèng phÇn sau cña ®-êng tiªu ho¸ ®Ó cung cÊp trùc tiÕp cho vËt chñ, nÕu
kh«ng c¸c axit bÐo nµy sÏ bÞ lµm no ho¸ bëi vi khuÈn.
Tuy nhiªn gÇn ®©y nhiÒu ý kiÕn cho r»ng protozoa trong d¹ cá cã mét sè t¸c
h¹i nhÊt ®Þnh :
- Protozoa kh«ng cã kh¶ n¨ng sö dông NH3 nh- vi khuÈn. Nguån nit¬ ®¸p
øng nhu cÇu cña chóng lµ nh÷ng m¶nh protein thøc ¨n vµ vi khuÈn. NhiÒu
nghiªn cøu cho thÊy protozoa kh«ng thÓ x©y dùng protein b¶n th©n tõ c¸c amit
®-îc. Khi mËt ®é protozoa trong d¹ cá cao th× mét tû lÖ lín vi khuÈn bÞ protozoa
thùc bµo. Mçi protozoa cã thÓ thùc bµo 600-700 vi khuÈn trong mét giê ë mËt
®é vi khuÈn 109/ml dÞch d¹ cá. Do cã hiÖn t-îng nµy mµ protozoa ®· lµm gi¶m
hiÖu qu¶ sö dông protein nãi chung. Protozoa còng gãp phÇn lµm t¨ng nång ®é
amoniac trong d¹ cá do sù ph©n gi¶i protein cña chóng.
- Protozoa kh«ng tæng hîp ®-îc vitamin mµ sö dông vitamin tõ thøc ¨n hay
do vi khuÈn t¹o nªn nªn lµm gi¶m rÊt nhiÒu vitamin cho vËt chñ.
NÊm (Fungi)
NÊm trong d¹ cá thuéc lo¹i yÕm khÝ. NÊm lµ vi sinh vËt ®Çu tiªn x©m nhËp
vµ tiªu ho¸ thµnh phÇn cÊu tróc thùc vËt b¾t ®Çu tõ bªn trong. Nh÷ng loµi nÊm
®-îc ph©n lËp tõ d¹ cá cõu gåm: Neocallimastix frontalis, Piramonas
communis vµ Sphaeromonas communis.
Chøc n¨ng cña nÊm trong d¹ cá lµ:
- Mäc chåi ph¸ vì cÊu tróc thµnh tÕ bµo thùc vËt, lµm gi¶m ®é bÒn chÆt cña
cÊu tróc nµy, gãp phÇn lµm t¨ng sù ph¸ vì c¸c m¶nh thøc ¨n trong qu¸ tr×nh
nhai l¹i. Sù ph¸ vì nµy t¹o ®iÒu kiÖn cho bacteria vµ men cña chóng b¸m vµo
cÊu tróc tÕ bµo vµ tiÕp tôc qu¸ tr×nh ph©n gi¶i xenluloza.
- MÆt kh¸c, nÊm còng tiÕt ra c¸c lo¹i men tiªu ho¸ x¬. Phøc hîp men tiªu
ho¸ x¬ cña nÊm dÔ hoµ tan h¬n cña men cña vi khuÈn. ChÝnh v× thÕ nÊm cã kh¶
n¨ng tÊn c«ng c¸c tiÓu phÇn thøc ¨n cøng h¬n vµ lªn men chóng víi tèc ®é
nhanh h¬n so víi vi khuÈn.
Nh- vËy sù cã mÆt cña nÊm gióp lµm t¨ng tèc ®é tiªu ho¸ x¬. §iÒu nµy ®Æc
biÖt cã ý nghÜa ®èi víi viÖc tiªu ho¸ thøc ¨n x¬ th« bÞ lignin ho¸.
T¸c ®éng t-¬ng hç cña vi sinh vËt trong d¹ cá
Vi sinh vËt d¹ cá, c¶ ë thøc ¨n vµ ë biÓu m« d¹ cá, kÕt hîp víi nhau trong
qu¸ tr×nh tiªu ho¸ thøc ¨n, loµi nµy ph¸t triÓn trªn s¶n phÈm cña loµi kia. Sù phèi
hîp nµy cã t¸c dông gi¶i phãng s¶n phÈm ph©n gi¶i cuèi cïng cña mét loµi nµo
®ã, ®ång thêi t¸i sö dông nh÷ng yÕu tè cÇn thiÕt cho loµi sau. VÝ dô, vi khuÈn
ph©n gi¶i protein cung cÊp am«niac, axit amin vµ isoaxit cho vi khuÈn ph©n gi¶i
x¬. Qu¸ tr×nh lªn men d¹ cá lµ liªn tôc vµ bao gåm nhiÒu loµi tham gia.
Trong ®iÒu kiÖn b×nh th-êng gi÷a vi khuÈn vµ protozoa còng cã sù céng sinh
cã lîi, ®Æc biÖt lµ trong tiªu ho¸ x¬. Tiªu ho¸ x¬ m¹nh nhÊt khi cã mÆt c¶ vi
khuÈn vµ protozoa. Mét sè vi khuÈn ®-îc protozoa nuèt vµo cã t¸c dông lªn
men trong ®ã tèt h¬n v× mçi protozoa t¹o ra mét kiÓu ”d¹ cá mini” víi c¸c ®iÒu
kiÖn æn ®Þnh cho vi khuÈn ho¹t ®éng. Mét sè loµi ciliate cßn hÊp thu «xy tõ dÞch
d¹ cá gióp ®¶m b¶o cho ®iÒu kiÖn yÕm khÝ trong d¹ cá ®-îc tèt h¬n. Protozoa
nuèt vµ tÝch tr÷ tinh bét, h¹n chÕ tèc ®é sinh axit lactic, h¹n chÕ gi¶m pH ®ét
ngét, nªn cã lîi cho vi khuÈn ph©n gi¶i x¬.
Tuy nhiªn gi÷a c¸c nhãm vi khuÈn kh¸c nhau còng cã sù c¹nh tranh ®iÒu
kiÖn sinh tån cña nhau. Ch¼ng h¹n, khi gia sóc ¨n khÈu phÇn ¨n giµu tinh bét
nh-ng nghÌo protein th× sè l-îng vi khuÈn ph©n gi¶i xenluloza sÏ gi¶m vµ do
®ã mµ tû lÖ tiªu ho¸ x¬ thÊp. §ã lµ v× sù cã mÆt cña mét l-îng ®¸ng kÓ tinh bét
trong khÈu phÇn kÝch thÝch vi khuÈn ph©n gi¶i bét ®-êng ph¸t triÓn nhanh nªn
sö dông c¹n kiÖt nh÷ng yÕu tè dinh d-ìng quan träng (nh- c¸c lo¹i kho¸ng,
amoniac, axit amin, isoaxit) lµ nh÷ng yÕu tèt còng cÇn thiÕt cho vi khuÈn ph©n
gi¶i x¬ vèn ph¸t triÓn chËm h¬n.
VSV ph©n
gi¶i x¬
Ho¹t lùc
5
7 pH
6
VSV ph©n
gi¶i tinh bét
S¬ ®å 1-3: Liªn quan gi÷a pH vµ ho¹t lùc cña c¸c nhãm VSV d¹ cá
MÆt kh¸c, t-¬ng t¸c tiªu cùc gi÷a vi khuÈn ph©n gi¶i bét ®-êng vµ vi khuÈn
ph©n gi¶i x¬ cßn liªn quan ®Õn pH trong d¹ cá (S¬ ®å 1-3). Chenost vµ Kayouli
(1997) gi¶i thÝch r»ng qu¸ tr×nh ph©n gi¶i chÊt x¬ cña khÈu phÇn diÔn ra trong
d¹ cá cã hiÖu qu¶ cao nhÊt khi pH dÞch d¹ cá >6,2, ng-îc l¹i qu¸ tr×nh ph©n gi¶i
tinh bét trong d¹ cá cã hiÖu qu¶ cao nhÊt khi pH <6,0. Tû lÖ thøc ¨n tinh qu¸
cao trong khÈu phÇn sÏ lµm cho ABBH s¶n sinh ra nhanh, lµm gi¶m pH dÞch d¹
cá vµ do ®ã mµ øc chÕ ho¹t ®éng cña vi khuÈn ph©n gi¶i x¬.
T¸c ®éng tiªu cùc còng cã thÓ thÊy râ gi÷a protozoa vµ vi khuÈn. Nh- ®·
tr×nh bµy ë trªn, protozoa ¨n vµ tiªu ho¸ vi khuÈn, do ®ã lµm gi¶m tèc ®é vµ
hiÖu qu¶ chuyÓn ho¸ protein trong d¹ cá. Víi nh÷ng lo¹i thøc ¨n dÔ tiªu ho¸ th×
®iÒu nµy kh«ng cã ý nghÜa lín, song ®èi víi thøc ¨n nghÌo N th× protozoa sÏ
lµm gi¶m hiÖu qu¶ sö dông thøc ¨n nãi chung. LoaÞ bá protozoa khái d¹ cá lµm
t¨ng sè l-îng vi khuÈn trong d¹ cá. ThÝ nghiÖm trªn cõu cho thÊy tû lÖ tiªu ho¸
vËt chÊt kh« t¨ng 18% khi kh«ng cã protozoa trong d¹ cá (Preston vµ Leng,
1991).
Nh- vËy, cÊu tróc khÈu phÇn ¨n cña ®éng vËt nhai l¹i cã ¶nh h-ëng rÊt lín
®Õn sù t-¬ng t¸c cña hÖ VSV d¹ cá. KhÈu phÇn giµu c¸c chÊt dinh d-ìng kh«ng
g©y sù c¹nh tranh gi÷a c¸c nhãm VSV, mÆt céng sinh cã lîi cã xu thÕ biÓu hiÖn
râ. Nh-ng khÈu phÇn nghÌo dinh d-ìng sÏ g©y ra sù c¹nh tranh gay g¾t gi÷a c¸c
nhãm VSV, øc chÕ lÉn nhau, t¹o khuynh h-íng bÊt lîi cho qu¸ tr×nh lªn men thøc ¨n
nãi chung.
Vai trß cña vi sinh vËt d¹ cá ®èi víi vËt chñ
Ph©n gi¶i gluxit
Gluxit cña thøc ¨n ®-îc ph©n gi¶i bëi VSV trong d¹ cá. Qu¸ tr×nh ph©n gi¶i
nµy cña VSV rÊt quan träng bëi v× 60-90% gluxit (carbohydrat) cña khÈu phÇn,
kÓ c¶ v¸ch tÕ bµo thùc vËt, ®-îc lªn men trong d¹ cá (S¬ ®å 1-4).
Xenluloza
Tinh bét
Saccaroza
Xenlobioza
Mantoza
Fructoza
Pectin
Glucoza
FRUCTAN
Pentoza
axit pyruvic
Hemixenluloza
axit citric
axit lactic
axit acetic
axit propionic
axit butyric
axit oxaloacetic
axit sucinic
axit valeric
S¬ ®å 1-4: Tãm t¾t qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ hydratcarbon trong d¹ cá
V¸ch tÕ bµo lµ thµnh phÇn quan träng cña thøc ¨n x¬ th« ®-îc ph©n gi¶i mét
phÇn bëi VSV nhê cã men ph©n gi¶i x¬ (xenlulaza) do chóng tiÕt ra. Qu¸ tr×nh
ph©n gi¶i c¸c carbohydrat phøc t¹p sinh ra c¸c ®-êng ®¬n. §èi víi gia sóc d¹
dµy ®¬n th× ®-êng ®¬n, nh- glucoza, lµ s¶n phÈm cuèi cïng ®-îc hÊp thu,
nh-ng ®èi víi gia sóc nhai l¹i th× ®-êng ®¬n ®-îc VSV d¹ cá lªn men ®Ó t¹o ra
c¸c ABBH. Ph-¬ng tr×nh tãm t¾t m« t¶ sù lªn men glucoza, s¶n phÈm trung gian
cña qu¸ tr×nh ph©n gi¶i c¸c gluxit phøc t¹p, ®Ó t¹o c¸c ABBH nh- sau:
Axit axetic
C6H12O6 + 2H2O
2CH3COOH + 2CO2 + 4H2
Axit propionic
C6H12O6 + 2H2
2CH3CH2COOH + 2H2O
Axit butyric
C6H12O6
CH3-CH2CH2 COOH + 2CO2 + 2 H2
KhÝ mª tan
4H2 + CO2
CH4 + 2H2O
Nh- vËy, s¶n phÈm cuèi cïng cña sù lªn men carbohydrat thøc ¨n bëi VSV
d¹ cá gåm:
- C¸c axit bÐo bay h¬i, chñ yÕu lµ a. axetic (C2), a. propyonic (C3), a. butyric
(C4) vµ mét l-îng nhá c¸c axit kh¸c (izobytyric, valeric, izovaleric). C¸c ABBH
nµy ®-îc hÊp thu qua v¸ch d¹ cá vµo m¸u vµ lµ nguån n¨ng l-îng chÝnh cho vËt
chñ. Chóng cung cÊp kho¶ng 70-80% tæng sè n¨ng l-îng ®-îc gia sóc nhai l¹i
hÊp thu. Trong khi ®ã gia sóc d¹ dµy ®¬n lÊy n¨ng l-îng chñ yÕu tõ glucoza vµ
lipit hÊp thu ë ruét. Tû lÖ gi÷a c¸c ABBH phô thuéc vµo b¶n chÊt cña c¸c lo¹i
gluxit cã trong khÈu phÇn.
C¸c ABBH ®-îc sinh ra trong d¹ cá ®-îc c¬ thÓ bß s÷a sö dông vµo c¸c
môc ®Ých kh¸c nhau:
- AxÝt acetic (CH3COOH ) ®-îc bß s÷a sö dông chñ yÕu ®Ó cung cÊp
n¨ng l-îng th«ng qua chu tr×nh Creb sau khi ®-îc chuyÓn ho¸ thµnh axetylCoA. Nã còng lµ nguyªn liÖu chÝnh ®Ó s¶n xuÊt ra c¸c lo¹i mì, ®Æc biÖt lµ mì
s÷a.
- AxÝt propionic (CH3CH2COOH ) chñ yÕu ®-îc chuyÓn ®Õn gan, t¹i ®©y
nã ®-îc chuyÓn ho¸ thµnh ®-êng glucoza. Tõ gan glucoza sÏ ®-îc chuyÓn vµo
m¸u nh»m b¶o ®¶m sù æn ®Þnh nång ®é glucoza huyÕt vµ tham gia vµo tao ®æi
chung cña c¬ thÓ. §-êng glucoza ®-îc bß s÷a sö dông chñ yÕu lµm nguån n¨ng
l-îng cho c¸c ho¹t ®éng thÇn kinh, nu«i thai vµ h×nh thµnh ®-êng lactoza trong
s÷a. Mét phÇn nhá axit lactic sau khi hÊp thu qua v¸ch d¹ cá ®-îc chuyÓn ho¸
ngay thµnh axit lactic vµ cã thÓ ®-îc chuyÓn ho¸ tiÕp thµnh glucoza vµ
glycogen.
- AxÝt butyric(CH3CH2CH2COOH) ®-îc chuyÓn ho¸ thµnh bªtahydroxybutyric khi ®i qua v¸ch d¹ cá, sau ®ã ®-îc sö dông nh- mét nguån n¨ng
l-îng bëi mét sè m« bµo, ®Æc bÞªt lµ c¬ x-¬ng vµ c¬ tim. Nã còng cã thÓ ®-îc
chuyÓn ho¸ dÔ dµng thµnh xeton vµ g©y ®éc h¹i cho bß s÷a khi cã nång ®é hÊp
thu qu¸ cao.
Ho¹t ®éng lªm men gluxit cña vi sinh vËt d¹ cá cßn gi¶i phãng ra mét
khèi l-îng khæng lå c¸c thÓ khÝ, chñ yÕu lµ CO2 vµ CH 4. C¸c thÓ khÝ nµy kh«ng
®-îc bß s÷a lîi dông, mµ chóng ®Òu ®-îc th¶i ra ngoµi c¬ thÓ th«ng qua ph¶n x¹
î h¬i.
ChuyÓn ho¸ c¸c hîp chÊt chøa nit¬
C¸c hîp chÊt chøa nit¬, bao gåm c¶ protein vµ phi protein, khi ®-îc ¨n vµo
d¹ cá sÏ bÞ VSV ph©n gi¶i (S¬ ®å1-5). Møc ®é ph©n gi¶i cña chóng phô thuéc
vµo nhiÒu yÕu tè, ®Æc biÖt lµ ®é hoµ tan. C¸c nguån nit¬ phi protein (NPN) trong
thøc ¨n, nh- urª, hoµ tan hoµn toµn vµ nhanh chãng ph©n gi¶i thµnh am«niac.
Trong khi tÊt c¶ NPN ®-îc chuyÓn thµnh amoniac trong d¹ cá, th× cã mét
phÇn - nhiÒu hay Ýt tuú thuéc vµo b¶n chÊt cña thøc ¨n - protein thËt cña khÈu
phÇn ®-îc VSV d¹ cá ph©n gi¶i thµnh amoniac. Am«niac trong d¹ cá lµ yÕu tè
cÇn thiÕt cho sù t¨ng sinh cña hÇu hÕt c¸c loµi vi khuÈn trong d¹ cá. C¸c vi
khuÈn nµy sö dông am«niac ®Ó tæng hîp nªn axit amin cña chóng. Nã ®-îc coi
lµ nguån nit¬ chÝnh cho nhiÒu lo¹i vi khuÈn, ®Æc biÖt lµ nh÷ng vi khuÈn tiªu ho¸
x¬ vµ tinh bét.
Thøc ¨n
Protein
Protein kh«ng
bÞ ph©n gi¶i
N phi protein
Protein bÞ
ph©n gi¶i
N phi
protein
Urª
n. bät
Peptit
d¹
cá
A. amin
Protein
vi sinh vËt
Amoniac
Urª
gaN
Urª
Tiªu ho¸
trong ruét
non
thËn
N-íc tiÓu
S¬ ®å 1-5: Sù chuyÓn ho¸ c¸c chÊt chøa nit¬ trong d¹ cá
Sinh khèi vi sinh vËt sÏ ®Õn d¹ mói khÕ vµ ruét non theo khèi d-ìng chÊp.
T¹i ®©y mét phÇn protein vi sinh vËt nµy sÏ ®-îc tiªu ho¸ vµ hÊp thu t-¬ng tù
nh- ®èi víi ®éng vËt d¹ dµy ®¬n. Trong sinh khèi protein VSV cã kho¶ng 80%
lµ protein thËt cã chøa ®Çy ®ñ c¸c axit amin kh«ng thay thÕ víi tû lÖ c©n b»ng.
Protein thËt cña VSV ®-îc tiªu ho¸ kho¶ng 80-85% ë ruét.
Nhê cã VSV d¹ cá mµ gia sóc nhai l¹i Ýt phô thuéc vµo chÊt l-îng protein
th« cña thøc ¨n h¬n lµ ®éng vËt d¹ dµy ®¬n bëi v× chóng cã kh¶ n¨ng biÕn ®æi
c¸c hîp chÊt chøa N ®¬n gi¶n, nh- urª, thµnh protein cã gi¸ trÞ sinh häc cao. Bëi
vËy ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu duy tr× b×nh th-êng vµ nhu cÇu s¶n xuÊt ë møc võa
ph¶i th× kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i cho gia sóc nhai l¹i ¨n nh÷ng nguån protein cã
chÊt l-îng cao, bëi v× hÇu hÕt nh÷ng protein nµy sÏ bÞ ph©n gi¶i thµnh am«niac;
thay vµo ®ã am«niac cã thÓ sinh ra tõ nh÷ng nguån N ®¬n gi¶n vµ rÎ tiÒn h¬n.
Kh¶ n¨ng nµy cña VSV d¹ cá cã ý nghÜa kinh tÕ rÊt lín ®èi v× thøc ¨n chøa
protein thËt ®¾t h¬n nhiÒu so víi c¸c nguån NPN.
ChuyÓn ho¸ lipit
Trong d¹ cá cã hai qu¸ tr×nh trao ®æi mì cã liªn quan víi nhau: ph©n gi¶i
lipit cña thøc ¨n vµ tæng hîp míi lipit cña VSV. Triaxylglycerol vµ galactolipit
cña thøc ¨n ®-îc ph©n gi¶i vµ thuû ph©n bëi lipaza VSV. Glyexerol vµ galactoza
®-îc lªn men ngay thµnh ABBH. C¸c axit bÐo gi¶i phãng ra ®-îc trung hoµ ë
pH cña d¹ cá chñ yÕu d-íi d¹ng muèi canxi cã ®é hoµ tan thÊp vµ b¸m vµo bÒ
mÆt cña vi khuÈn vµ c¸c tiÓu phÇn thøc ¨n. ChÝnh v× thÓ tû lÖ mì qu¸ cao trong
khÈu phÇn th-êng lµm giÈm kh¶ n¨ng tiªu ho¸ x¬ ë d¹ cá.
Trong d¹ cá cßn x¶y ra qu¸ tr×nh hydrogen ho¸ vµ ®ång ph©n ho¸ c¸c axit
bÐo kh«ng no. C¸c axit bÐo kh«ng no m¹ch dµi (linoleic, linolenic) bÞ lµm b·o
hoµ (hydrogen ho¸ thµnh axit stearic) vµ sö dông bëi mét sè vi khuÈn. Mét sè
m¹ch nèi ®«i cña c¸c axit bÐo kh«ng no cã thÓ kh«ng bÞ hydrogen ho¸ nh-ng
®-îc chuyÓn tõ d¹ng cis sang d¹ng trans bÒn v÷ng h¬n. C¸c axit bÐo cã m¹ch
nèi ®«i d¹ng trans nµy cã ®iÓm nãng ch¶y cao h¬n vµ hÊp thu (ë ruét non) vµ
chuyÓn vµo m« mì lµm cho mì cña gia sóc nhai l¹i cã ®iÓm nãng ch¶y cao.
Vi sinh vËt d¹ cá cßn cã kh¶ n¨ng tæng hîp lipit cã chøa c¸c axit bÐo l¹ (cã
m¹ch nh¸nh vµ m¹ch lÎ) do sö dông c¸c ABBH cã m¹ch nh¸nh vµ m¹ch lÎ ®-îc
t¹o ra trong d¹ cá. C¸c axit nµy sÏ cã mÆt trong s÷a vµ mì c¬ thÓ cña vËt chñ.
Nh- vËy, lipit cña VSV d¹ cá lµ kÕt qu¶ cña viÖc biÕn ®æi lipit cña thøc ¨n vµ
lipit ®-îc tæng hîp míi.
Kh¶ n¨ng tiªu ho¸ mì cña VSV d¹ cá rÊt h¹n chÕ, cho nªn khÈu phÇn nhiÒu
mì sÏ c¶n trë tiªu ho¸ x¬ vµ gi¶m thu nhËn thøc ¨n. Tuy nhiªn, ®èi víi phô
phÈm x¬ hµm l-îng mì trong ®ã rÊt thÊp nªn dinh d-ìng cña gia sóc nhai l¹i Ýt
chÞu ¶nh h-ëng cña tiªu ho¸ mì trong d¹ cá.
Cung cÊp vitamin
Mét sè nhãm VSV d¹ cá cã kh¶ n¨ng tæng hîp nªn c¸c lo¹i viatmin nhãm B
vµ vitamin K.
Gi¶i ®éc
NhiÒu b»ng chøng cho thÊy VSV d¹ cá cã kh¶ n¨ng thÝch nghi chèng l¹i mét
sè chÊt kh¸ng dinh d-ìng. Nhê kh¶ n¨ng gi¶i ®éc nµy mµ gia sóc nhai l¹i, ®Æc
biÖt lµ dª, cã thÓ ¨n mét sè lo¹i thøc ¨n mµ gia sóc d¹ dµy ®¬n ¨n th-êng bÞ ngé
®éc nh- l¸ s¾n, h¹t b«ng.
NhËn xÐt chung vÒ tiªu ho¸ ë gia sóc nhai l¹i
- T¸c dông tÝch cùc cña VSV d¹ cá:
+ Ph©n gi¶i ®-îc chÊt x¬ nªn gi¶m c¹nh tranh thøc ¨n víi ng-êi vµ gia
sóc vµ gia cÇm kh¸c (S¬ ®å 1-6).
+ Sö dông ®-îc NPN nªn gi¶m nhu cÇu protein thùc trong khÈu phÇn (S¬
®å 1-6).
+ N©ng cÊp chÊt l-îng protein gãp phÇn gi¶m nhu cÇu axit amin kh«ng
thay thÕ.
+ Tæng hîp ®-îc mét sè vitamin (B, K) vµ do ®ã mµ gi¶m cung cÊp tõ
thøc ¨n.
+ Gi¶i ®éc nhê VSV d¹ cá nªn gia sóc nhai l¹i ¨n ®-îc nhiÒu lo¹i thøc ¨n.
X¬
Protein
Mª tan
VSV
VSV
§-êng
Peptit, AA
VSV
VSV
Xeto axit
VSV
NH3
NPN
AXBBH
Protein
VSV
VËt chñ
S¬ ®å 1-6: C¬ së cña viÖc sö dông x¬ vµ nit¬ phi protein (NPN) ®Ó nu«i gia sóc
nhai l¹i
- T¸c ®éng tiªu cùc cña tiªu ho¸ d¹ cá:
+ Lµm mÊt m¸t n¨ng l-îng thøc ¨n do lªn men (nhiÖt, mªtan) vµ n¨ng
l-îng mang d¹ cá.
+ Ph©n huû protein chÊt l-îng cao g©y l·ng phÝ.
+ Hydrrogen ho¸ mét sè axit bÐo kh«ng no quan träng cÇn cho vËt chñ.
+ KhÝ mªtan sinh ra g©y hiÖu øng nhµ kÝnh, ¶nh h-ëng xÊu ®Õn m«i
tr-êng.
Ch-¬ng 2
dinh d-ìng n¨ng l-îng vµ protein cña gia sóc nhai l¹i
Ch-¬ng nµy tãm t¾t nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vµ cËp nhËt vÒ c¸c hÖ thèng
®¸nh gi¸ gi¸ trÞ n¨ng l-îng vµ protein (®èi víi thøc ¨n vµ nhu cÇu) cña gia sóc
nhai l¹i, còng nh- nguyªn t¾c phèi hîp khÈu phÇn ®Ó ®¸p øng ®-îc nhu cÇu dinh
d-ìng cña con vËt.
Dinh d-ìng n¨ng l-îng
Kh¸i niÖm
Gia sóc lÊy n¨ng l-îng tõ thøc ¨n ®Ó ®¸p øng nhu cÇu n¨ng l-îng cña c¬
thÓ. Toµn bé n¨ng l-îng ho¸ häc cã trong thøc ¨n (x¸c ®Þnh b»ng c¸ch ®èt mÉu
thøc ¨n trong «xy trong mét dông cô gäi lµ bom calorimet) ®-îc gäi lµ n¨ng
l-îng th« (GE) cña thøc ¨n ®ã. Tuy nhiªn kh«ng ph¶i toµn bé GE thu nhËn
®-îc tõ thøc ¨n ®Òu ®-îc con vËt sö dông. Mét sè bÞ mÊt ®i qua ph©n, qua n-íc
tiÓu vµ qua khÝ mª-tan. N¨ng l-îng th« trõ ®i n¨ng l-îng ë trong ph©n ®-îc gäi
lµ n¨ng l-îng tiªu ho¸ (DE). Sau khi trõ tiÕp phÇn n¨ng l-îng mÊt qua n-íc
tiÓu vµ qua khÝ mª-tan, phÇn n¨ng l-îng cßn l¹i ®-îc gäi lµ n¨ng l-îng trao
®æi (ME). HÖ sè q=ME/GE ®-îc gäi lµ hµm l-îng n¨ng l-îng trao ®æi vµ lµ
mét chØ tiªu chÊt l-îng quan träng cña thøc ¨n. N¨ng l-îng trao ®æi ®-îc c¬ thÓ
hÊp thu vµ tr¶i qua c¸c qu¸ tr×nh trao ®æi trung gian ®Ó cung cÊp ATP cho c¸c
môc ®Ých duy tr× c¬ thÓ vµ s¶n xuÊt kh¸c nhau cña con vËt nh- co c¬, duy tr×
gradient nång ®é, phôc håi m« bµo vµ chuyÓn ho¸ vµo c¸c s¶n phÈm sinh häc
nh- glycogen, protein, mì vµ lactoza cña s÷a.
B¶n th©n viÖc sö dông ME ®Ó duy tr× c¬ thÓ vµ s¶n xuÊt còng ®ßi hái tiªu
tèn n¨ng l-îng. PhÇn n¨ng l-îng tiªu tèn nµy cuèi cïng bÞ mÊt d-íi d¹ng nhiÖt
vµ ®-îc gäi lµ gia nhiÖt (HI). Møc ®é HI cao hay thÊp phô thuéc vµo b¶n chÊt
cña thøc ¨n sö dông vµ môc ®Ých sö dông ME. Gi¸ trÞ n¨ng l-îng cña thøc ¨n
cßn l¹i sau khi trõ ®i HI ®-îc gäi lµ n¨ng l-îng thuÇn (NE). §ã chÝnh lµ n¨ng
l-îng h÷u Ých ®-îc con vËt sö dông cho duy tr× c¬ thÓ, lao t¸c, nu«i thai hay t¹o
s¶n phÈm. HÖ sè k = NE/ME ®-îc gäi lµ hiÖu suÊt sö dông n¨ng l-îng trao ®æi.
Toµn bé NE sö dông cho duy tr× vµ HI cuèi cïng ®-îc c¬ thÓ th¶i ra ngoµi
d-íi d¹ng nhiÖt. HÇu hÕt NE sö dông cho lao t¸c cuèi cïng còng th¶i ra khái c¬
thÓ d-íi d¹ng nhiÖt. Trong khi ®ã NE cho t¨ng träng (kÓ c¶ bµo thai) vµ s¶n xuÊt
s÷a chÝnh lµ gi¸ trÞ n¨ng l-îng cña c¸c s¶n phÈm nµy.
Sù chuyÓn ho¸ n¨ng l-îng trong c¬ thÓ gia sóc nhai l¹i nh- trªn ®-îc m« t¶
tãm t¾t qua S¬ ®å 2-1 vµ lµm s¸ng tá thªm qua c¸c VÝ dô 1 vµ 2 sau ®©y.
- Xem thêm -