Tài liệu Quá trình chuẩn bị lực lượng cách mạng và khởi nghĩa vũ trang giành chính quyền ở huyện hiệp hòa tỉnh bắc giang (1939-1945)

i ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM NGUYỄN THỊ THU HIỀN QUÁ TRÌNH CHUẨN BỊ LỰC LƢỢNG CÁCH MẠNG VÀ KHỞI NGHĨA VŨ TRANG GIÀNH CHÍNH QUYỀN Ở HUYỆN HIỆP HOÀ TỈNH BẮC GIANH (1939 - 1945) Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 60.22.54 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC LỊCH SỬ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Hoàng Ngọc La Thái Nguyên - 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài .......................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu Vấn đề .......................................................................... 3 3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu và nhiệm vụ của đề tài................................................. 6 4. Nguồn tƣ liệu và phƣơng pháp nghiên cứu. ................................................. 6 5. Đóng góp của luận văn ................................................................................. 7 6. Kết cấu luận Văn .......................................................................................... 8 CHƢƠNG 1: KHÁI QUÁT VỀ HUYỆN HIỆP HÒA TRƢỚC NĂM 1939 10 1.1 Vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên. ............................................................... 10 1.2 Dân tộc, dân cƣ và đặc điểm kinh tế - xã hội. .......................................... 14 1.3 Truyền thống yêu nƣớc và phong trào đấu tranh chống thực dân Pháp trƣớc năm 1939 .............................................................................................. 21 Chƣơng 2: QUÁ TRÌNH VẬN ĐỘNG CÁCH MẠNG TIẾN TỚI KHỞI NGHĨA VŨ TRANG GIÀNH CHÍNH QUYỀN (TỪ 1939 - 3/ 1945). ........ 35 2.1 Hoàn cảnh lịch sử và chủ trƣơng mới của Đảng. ..................................... 35 2.2 Quá trình vận động cách mạng từ 1939 đến 1942 ................................... 42 2.3 Xây dựng Hiệp Hoà thành một trong những căn cứ trong An toàn khu 2 (ATKII) của Trung ƣơng (từ 1943 – 3/1945). ............................................... 55 Chƣơng III: KHỞI NGHĨA VŨ TRANG GIÀNH CHÍNH QUYỀN (TỪ THÁNG 3- 8/1945) ........................................................................................ 68 3.1 Đánh đổ chính quyền địch, thành lập Uỷ ban giải phóng các cấp (tháng 35/1945). .......................................................................................................... 68 3.2. Phát triển thế và lực của cách mạng tiến lên giải phóng toàn huyện (tháng 5- 8/1945). ...................................................................................................... 78 KẾT LUẬN .................................................................................................... 87 TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................. 91 PHỤ LỤC ....................................................................................................... 96 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Cách mạng tháng Tám là một sự kiện vĩ đại trong lịch sử dân tộc Việt Nam. Với thắng lợi của Cách mạng tháng Tám, xiềng xích nô lệ của thực dân Pháp hơn 80 năm đã bị đập tan, chế độ quân chủ chuyên chế từng ngự trị nghìn năm đã bị lật nhào. Nƣớc ta từ một nƣớc thuộc địa nửa phong kiến đã trở thành một quốc gia độc lập với chính thể dân chủ cộng hoà, dân ta từ thân phận nô lệ đã vƣơn dậy, trở thành ngƣời tự do, ngƣời chủ đất nƣớc mình. Với thắng lợi của Cách mạng tháng Tám, lịch sử dân tộc Việt Nam ta đã mở ra kỷ nguyên mới – kỷ nguyên độc lập, tự do và chủ nghĩa xã hội. Thắng lợi của Cách mạng tháng Tám là kết quả của sự vận dụng sáng tạo chủ nghĩa Mác – Lênin về khởi nghĩa vũ trang giành chính quyền vào thực tiễn cách mạng Việt Nam. Thành tựu đó không những là bài học kinh nghiệm lịch sử quý báu của chúng ta mà còn đóng góp vào kho tàng lí luận cách mạng giải phóng dân tộc trên thế giới. Thắng lợi của Cách mạng tháng Tám còn là kết quả của quá trình vận động cách mạng và khởi nghĩa vũ trang giành chính quyền ở các địa phƣơng trong cả nƣớc trong đó có huyện Hiệp Hòa tỉnh Bắc Giang. Quá trình vận động cách mạng và khởi nghĩa vũ trang giành chính quyền ở huyện Hiệp Hòa là một bộ phận khăng khít không thể tách rời quá trình vận động Cách mạng tháng Tám trong cả nƣớc. Với thắng lợi của Cách mạng tháng Tám ở huyện Hiệp Hòa đã góp phần vào thắng lợi trong Tổng khởi nghĩa tháng Tám ở tỉnh Bắc Giang – một trong bốn tỉnh đầu tiên tiến hành khởi nghĩa vũ trang giành thắng lợi của cả nƣớc. Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời (3-2-1930), ánh sáng cách mạng của Đảng đã sớm chiếu rọi đến huyện Hiệp Hòa, Hiệp Hòa là một trong những huyện có cơ sở Đảng và phong trào cách mạng tƣơng đối sớm. Những cơ sở cách mạng đầu tiên nhƣ Hoàng Vân, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 Vân Xuyên, Vạn Thạch (tổng Hoàng Vân, Hiệp Hòa) đƣợc thành lập và ngày càng ảnh hƣởng sâu rộng trong nhân dân, nhất là trong thời kỳ 1936-1939. Khi chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ (9-1939), trƣớc tình hình thế giới và trong nƣớc có nhiểu chuyển biến mau lẹ, Đảng ta đƣa ra chủ trƣơng giải phóng dân tộc. Trong công cuộc chuẩn bị mọi mặt cho khởi nghĩa vũ trang giành chính quyền thì huyện Hiệp Hòa đã từng bƣớc xây dựng lực lƣợng trong nhân dân. Đặc biệt khi Mặt trận Việt Minh ra đời (1941) công cuộc chuẩn bị lực lƣợng gồm các đoàn thể cứu quốc của Mặt trận Việt Minh và lực lƣợng vũ trang ở huyện Hiệp Hòa ngày càng đƣợc xúc tiến mạnh mẽ và chuyển biến mạnh nhất từ năm 1943 đến đầu năm 1945. Trong thời kỳ vận động cách mạng tiến tới Tổng khởi nghĩa, huyện Hiệp Hòa có vị trí chiến lƣợc rất quan trọng nối liền sự liên lạc giữa Xứ ủy và khu căn cứ Võ Nhai, Bắc Sơn với tình thế liên hoàn vững chắc. Trong quá trình xây dựng lực lƣợng, huyện Hiệp Hòa đã đƣợc Trung ƣơng chọn làm một trong ba huyện (Hiệp Hòa, Phổ Yên, Phú Bình) có địa bàn giáp ranh để xây dựng An toàn khu dự bị (ATKII). Trong cao trào chống Nhật cứu nƣớc tiến lên Tổng khởi nghĩa tháng Tám, nhân dân huyện Hiệp Hòa đã đẩy mạnh đấu tranh, xoá bỏ chính quyền tay sai của đế quốc, thành lập chính quyền cách mạng góp phần đƣa thắng lợi của Cách mạng tháng Tám ở trong tỉnh và cả nƣớc. Việc nghiên cứu tìm hiểu Cách mạng tháng Tám ở huyện Hiệp Hòa có ý nghĩa lý luận và thực tiễn to lớn, làm phong phú thêm hình thái vận động Cách mạng tháng Tám ở Việt Nam. Vì vậy qua việc nghiên cứu tìm hiểu quá trình chuẩn bị lực lƣợng cách mạng và khởi nghĩa vũ trang giành chính quyền ở huyện Hiệp Hòa 1939-1945 góp phần làm sáng tỏ truyền thống yêu nƣớc, đấu tranh chống ngoại xâm của nhân dân trong toàn huyện, đồng thời thấy đƣợc sự sáng tạo của Đảng bộ huyện trong quá trình lãnh đạo cách mạng giành chính quyền về tay nhân dân. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 Xuất phát từ những lý do trên chúng tôi quyết định chọn “ Quá trình chuẩn bị lực lƣợng cách mạng và khởi nghĩa vũ trang giành chính quyền ở huyện Hiệp Hòa tỉnh Bắc Giang (1939-1945)” làm đề tài Luận văn tốt nghiệp Thạc sĩ Lịch sử. 2. Lịch sử nghiên cứu Vấn đề. Định hƣớng cho việc nghiên cứu thực hiện đề tài có: Văn kiện Đảng (1930-1945), các chủ trƣơng, chỉ đạo về cách mạng của Hồ Chí Minh, bài viết của các đồng chí lãnh đạo của Đảng nhƣ Trƣờng Chinh, các Nghị quyết của Đảng bộ huyện Hiệp Hòa từ 1930-1945. Trong nhiều thập kỉ qua, đã có khá nhiều công trình nghiên cứu, nhiều cuốn sách, bài viết, hồi kí... đƣợc công bố liên quan tới cuộc vận động Cách mạng tháng Tám ở huyện Hiệp Hòa nhƣ: Viện Sử học biên soạn “Cách mạng tháng Tám: Tổng khởi nghĩa ở Hà Nội và các địa phương-quyển1” (Nxb Sử học, 1960); Văn Tạo, Thành Thế Vỹ, Nguyễn Công Bình biên soạn “Lịch sử Cách mạng tháng Tám” (Nxb Sử học, 1960); Ban nghiên cứu Lịch sử Đảng Trung ƣơng biên soạn “Tìm hiểu tính chất và đặc điểm của Cách mạng tháng Tám” (Nxb Sự Thật, 1963); Viện Lịch sử Đảng biên soạn cuốn “Tổng khởi nghĩa tháng Tám 1945” (Nxb Sự Thật, 1985)... và nhiều công trình nghiên cứu khác có liên quan. Viện nghiên cứu chủ nghĩa Mác-Lênin và tƣ tƣởng Hồ Chí Minh biên soạn: “Lịch sử Cách mạng tháng Tám 1945” (Nxb Chính trị Quốc gia, 1995); Gs Văn Tạo chủ biên “Cách mạng tháng Tám một số vấn đề lịch sử” (Nxb Khoa học xã hội, 1995); Nhiều báo cáo khoa học có giá trị đƣợc tuyển chọn in thành sách “Việt Nam trong thế kỷ XX”, “Cách mạng tháng Tám những sự kiện” của tác giả Trần Hữu Đính và Lê Trung Dũng năm 2000; “Cách mạng tháng Tám trong tiến trình lịch sử dân tộc” (Nxb Chính trị Quốc gia, 2005)... Các tác phẩm trên ít nhiều đã đề cập tới cuộc vận động Cách mạng trong tỉnh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 nói chung và huyện Hiệp Hòa nói riêng, trong đó liên quan nhiều nhất là công tác xây dựng An toàn khu II (ATKII) trên vùng đất Hiệp Hòa. Ngoài các công trình nghiên cứu nói trên, còn có các công trình nghiên cứu lịch sử của địa phƣơng. Ban nghiên cứu lịch sử Đảng Hà Bắc biên soạn: “Sơ thảo lịch sử Cách mạng tháng Tám Bắc Giang”(xuất bản 1969), tác phẩm đã trình bày một cách sinh động về quá trình chuẩn bị khởi nghĩa vũ trang giành chính quyền về tay nhân dân trong Cách mạng tháng Tám ở trong tỉnh, trong đó có huyện Hiệp Hòa; Ban nghiên cứu lịch sử Đảng Hà Bắc biên soạn các công trình:“Kỷ niệm sâu sắc” (xuất bản 1971); “ Những chặng đường lịch sử vẻ vang” (xuất bản 1977);“Những sự kiện lịch sử Đảng bộ tỉnh Hà Bắc, tập 1” (xuất bản 1981). Các công trình nghiên cứu này đã trình bày một cách khái quát nhất về lịch sử truyền thống của địa phƣơng trong quá trình dựng nƣớc và giữ nƣớc của dân tộc mà đậm nét nhất là thời kỳ từ khi có Đảng lãnh đạo cho tới ngày nay, đặc biệt là các tác phẩm đó đề cập tới quá trình chuẩn bị lực lƣợng và khởi nghĩa vũ trang giành chính quyền ở tỉnh Bắc Giang, trong đó có huyện Hiệp Hòa. Uỷ ban nhân dân tỉnh Hà bắc xuất bản cuốn “Hiệp Hòa một vùng quê cách mạng” do Nguyễn Văn Thăng làm chủ biên (xuất bản 1985), tập sách truyền thống sƣu tầm thơ ca và hồi kí cách mạng đã giới thiệu những giá trị lịch sử truyền thống, nhất là truyền thống cách mạng của Đảng bộ và nhân dân huyện Hiệp Hòa. Cuốn sách là một công trình văn hoá lớn của Đảng bộ và nhân dân huyện Hiệp Hòa, là nguồn tài liệu có giá trị về lịch sử văn hoá, truyền thống đấu tranh cách mạng của quê hƣơng Hiệp Hòa. Ban nghiên cứu lịch sử Đảng Hà Bắc biên soạn “Đảng bộ Hà Bắc một số tư liệu” (xuất bản 1986), cuốn sách giới thiệu sự ra đời, quá trình trƣởng thành và phát triển của Đảng bộ Hà Bắc trong việc tổ chức và xây dựng lực lƣợng vũ trang của cách mạng tại các cơ sở huyện thị để lãnh đạo quân, dân vùng lên đấu tranh giành chính quyền. Tập sách còn giới thiệu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 những chiến sĩ cách mạng tiền bối của quê hƣơng Hà Bắc, những gƣơng sáng đảng viên, những cơ sở cách mạng kiên trung sắt son với Đảng. Đặc biệt trong những năm gần đây có nhiều công trình nghiên cứu về vấn đề vai trò của ATKII với sự đóng góp của Đảng bộ và nhân dân huyện Hiệp Hòa. Tại hội thảo Khoa học – thực tiễn: “ATKII và Hội nghị quân sự Bắc kỳ trong tiến trình Cách mạng tháng Tám” vào tháng 8-1995, Gs Trịnh Nhu có báo cáo về ATKII trong Cách mạng tháng Tám. Tác giả đã phác thảo những nét cơ bản về xây dựng và sự hoạt động của ATKII trong Cách mạng tháng Tám. Mới đây nhất Ban tuyên giáo Tỉnh uỷ Bắc Giang biên soạn “Lịch sử ATK2 của Trung ương Đảng ở huyện Hiệp Hoà, tỉnh Bắc Giang” (xuất bản 2009). Tác phẩm đã trình bày sự thành lập không ngừng lớn mạnh của ATK2 với sự đóng góp to lớn của Đảng bộ và nhân dân Hiệp Hòa trong quá trình vận động và phát triển góp phần đƣa tới thắng lợi của Cách mạng tháng Tám. Những công trình nghiên cứu đã đƣợc công bố, dƣới nhiều góc độ khác nhau đã nêu lên những nét khái quát nhất về mối quan hệ giữa Đảng bộ và nhân dân huyện Hiệp Hòa với cách mạng trong nƣớc, truyền thống đấu tranh bất khuất của nhân dân huyện Hiệp Hòa trong tiến trình lịch sử cách mạng, góp phần tìm hiểu thêm tính phong phú của Cách mạng tháng Tám năm 1945; sự sáng tạo trong đƣờng lối, trong lãnh đạo, chỉ đạo của Đảng, qua đó bổ sung thêm những thông tin, tƣ liệu, sự hiểu biết về truyền thống quý báu của Đảng và nhân dân huyện Hiệp Hòa. Những công trình đó là cơ sở quan trọng, tài liệu hết sức quý giá giúp chúng tôi tìm hiểu vấn đề “Quá trình chuẩn bị lực lƣợng cách mạng và khởi nghĩa vũ trang giành chính quyền ở huyện Hiệp Hòa tỉnh Bắc Giang (1939-1945)”. Tuy nhiên cho tới nay chƣa có công trình nào đi sâu nghiên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 cứu, trình bày một cách đầy đủ và có hệ thống về quá trình chuẩn bị lực lƣợng cách mạng và khởi nghĩa vũ trang giành chính quyền ở huyện Hiệp Hoà. 3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu và nhiệm vụ của đề tài. 3.1 Đối tƣợng nghiên cứu Đi sâu tìm hiểu quá trình chuẩn bị lực lƣợng cách mạng và khởi nghĩa vũ trang giành chính quyền ở huyện Hiệp Hòa tỉnh Bắc Giang (1939-1945). 3.2 Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi không gian: Huyện Hiệp Hòa theo địa giới hành chính thời kỳ 1939-1945. - Phạm vi thời gian: Từ năm 1939 đến năm 1945. Tuy nhiên, để làm rõ yêu cầu của đề tài, Luận văn đề cập đến các vấn đề liên quan trong thời gian trƣớc năm 1939. 3.3 Nhiệm vụ của đề tài. - Khái quát về điều kiện tự nhiên, tình hình kinh tế, văn hóa-xã hội và truyền thống đấu tranh chống ngoại xâm bảo vệ quê hƣơng đất nƣớc của nhân dân huyện Hiệp Hoà trƣớc 1939. - Làm rõ quá trình chuẩn bị lực lƣợng cách mạng và khởi nghĩa vũ trang giành chính quyền ở Hiệp Hòa (1939-1945). - Làm nổi bật những đóng góp của nhân dân Hiệp Hòa trong công cuộc đấu tranh giành chính quyền. 4. Nguồn tƣ liệu và phƣơng pháp nghiên cứu. 4.1 Nguồn tƣ liệu Để hoàn thành đề tài này, chúng tôi đã tham khảo và sử dụng nhiều nguồn tài liệu: - Các tác phẩm của chủ nghĩa Mác – Lênin về khởi nghĩa vũ trang; các văn kiện Đảng; các bài viết, bài nói của chủ tịch Hồ Chí Minh trong thời kì Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 Cách mạng tháng Tám; các chỉ thị nghị quyết của Đảng bộ Bắc Giang, của huyện Hiệp Hoà trong thời kì 1939-1945. - Các công trình nghiên cứu của các nhà khoa học đã đƣợc công bố, kỷ yếu, báo cáo của hội thảo khoa học, hồi kí... của các lãnh tụ và những ngƣời trực tiếp lãnh đạo cách mạng ở huyện Hiệp Hoà. - Ngoài những tài liệu thành văn nêu trên, trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi còn thu thập thêm nguồn tƣ liệu qua lời kể của những cán bộ lão thành cách mạng. 4.2 Phƣơng pháp nghiên cứu Để thực hiện yêu cầu của đề tài này chúng tôi sử dụng phƣơng pháp lịch sử kết hợp với phƣơng pháp lôgíc là chủ yếu. Ngoài ra chúng tôi còn kết hợp sử dụng các phƣơng pháp phân tích, tổng hợp, thống kê, so sánh, đối chiếu, khảo sát điền dã... để thu thập xử lý thông tin và đảm bảo tính chính xác. 5. Đóng góp của luận văn Luận văn nghiên cứu về “Quá trình chuẩn bị lực lƣợng cách mạng và khởi nghĩa vũ trang giành chính quyền ở huyện Hiệp Hoà tỉnh Bắc Giang (1939-1945). - Đây là công trình khoa học đầu tiên trình bày một cách có hệ thống và toàn diện về quá trình chuẩn bị lực lƣợng cách mạng và khởi nghĩa vũ trang giành chính quyền ở huyện Hiệp Hoà (1939-1945). - Luận văn làm rõ vai trò, vị trí của huyện Hiệp Hoà trong công cuộc xây dựng và phát triển lực lƣợng cách mạng trong cuộc vận động giải phóng dân tộc 1939 – 1945; đồng thời khẳng định những đóng góp to lớn của nhân dân huyện Hiệp Hoà đối với thắng lợi của Cách mạng tháng Tám 1945. - Luận văn góp phần vào việc giáo dục truyền thống cách mạng cho thế hệ trẻ hôm nay và mai sau. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 - Luận văn là tài liệu tham khảo nghiên cứu giảng dạy và học tập lịch sử địa phƣơng ở trƣờng PTTH, bổ sung và làm phong phú nguồn tƣ liệu cho lịch sử địa phƣơng. 6. Kết cấu luận Văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Phụ lục, Tài liệu tham khảo, Luận văn còn đƣợc xây dựng thành ba chƣơng. Chƣơng 1: Khái quát về huyện Hiệp Hòa trƣớc năm 1939. Chƣơng 2: Quá trình vận động cách mạng tiến tới khởi nghĩa giành chính quyền từ năm 1939 đến tháng 3-1945. Chƣơng 3: Khởi nghĩa vũ trang giành chính quyền từ tháng 3-1945 đến tháng 8-1945 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10 CHƢƠNG 1 KHÁI QUÁT VỀ HUYỆN HIỆP HÒA TRƢỚC NĂM 1939 1.1 Vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên. Hiệp Hòa là một huyện trung du ở phía tây tỉnh Bắc Giang, có diện tích tự nhiên 201,12 km2. Hiệp Hòa nằm giữa 21018’ - 21016’ vĩ tuyến bắc, 105052’ 106002’ kinh đông, phía đông giáp huyện Tân Yên và Việt Yên (Bắc Giang), phía nam giáp huyện Yên Phong (Bắc Ninh), phía tây nam giáp huyện Sóc Sơn (Hà Nội), phía tây bắc giáp huyện Phổ Yên và huyện Phú Bình (Thái Nguyên). Thời kỳ các vua Hùng - Hiệp Hòa thuộc bộ Vũ Ninh. Trong tiến trình phát triển của lịch sử tiếp theo, huyện Hiệp Hòa nằm trong huyện Long Biên thuộc quận Giao Chỉ, thời Lý Hiệp Hòa có tên gọi là Phật Thệ nằm trong phủ Bình Lỗ thuộc Lộ Bắc Giang, sang thời Trần có tên là Thiện Thệ, thời Lê, mới có tên chính thức là Hiệp Hòa thuộc phủ Bắc Hà, đến năm 1831 Hiệp Hòa nằm trong phủ Thiên Phúc. Vào thời Lê, Hiệp Hòa là một huyện nhỏ, chỉ có 22 xã, dƣới triều Nguyễn, Hiệp Hòa có 50 xã đặt trong 9 tổng : Đức Thắng, Hà Nhuyễn (hay Hà Châu), Cẩm Bào, Mai Đình, Hoàng Vân, Gia Định, Quế Trạo (hay Quế Sơn), Tiên Thù và Sơn Giao. Đầu thế kỷ XX tổng Hà Nhuyễn chuyển về huyện Tƣ Nông của tỉnh Thái Nguyên (nay là huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên), tổng Tiên Thù cắt về huyện Phổ Yên tỉnh Thái Nguyên. Ngoài ra, tổng Sơn Giao giải thể nhập vào tổng Đức Thắng, hai xã Quảng Lâm, Hoà Lâm sáp nhập thành xã Ngọc Thành, sau đó Hiệp Hòa nhận về 2 tổng của Việt Yên là Đông Lỗ và Ngọ Xá. Dƣới thời Pháp thuộc số tổng vẫn nhƣ vậy nhƣng bớt đi một số đất đai làng xã ở phía Bắc, nhƣng lại lấy thêm đất đai làng xóm ở phía đông thuộc huyện Yên Thế và phía Nam thuộc huyện Việt Yên. Vào năm 1900 huyện lỵ của Hiệp Hòa nằm ở xóm Trung Trật (làng Giật bây giờ) đó là trung tâm của Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11 vùng đất cũ. Sau đó huyện lỵ Hiệp Hòa chuyển lên thị trấn Thắng để thành trung tâm của vùng đất đã bớt và thêm. Năm 1920 huyện Hiệp Hòa lại lập thêm tổng mới là tổng Ngọc Thành gồm 5 xã: Lƣơng Phong, Ngọc Thành, Sơn Giao, Sơn Quả và Thiện Mỹ. Sau cách mạng tháng Tám năm 1945, đơn vị hành chính cấp tổng giải thể. Tổ chức liên xã hoặc xã ra đời. Hoà bình lập lại, đơn vị hành chính cấp cơ sở ổn định là xã và thị trấn. Thị trấn đƣợc xác định rõ là trung tâm chính trị, kinh tế, văn hoá của huyện, về tổ chức là đơn vị hành chính cơ sở trực thuộc huyện. Ngày nay huyện Hiệp Hòa chia thành 26 đơn vị hành chính gồm: các xã Bắc Lý, xã Châu Minh, Đại Thành, Danh Thắng, Đoan Bái, Đồng Tân, Đức Thắng, Hoà Sơn, Hoàng An, Hoàng Lƣơng, Hoàng Thanh, Hoàng Vân, Hợp Thịnh, Hƣơng Sơn, Hƣơng Lâm, Lƣơng Phong, Mai Đình, Mai Trung, Ngọc Sơn, Quang Minh, Thái Sơn, Thanh Vân, Thƣờng Thắng, Xuân Cẩm và thị trấn Thắng. Các cơ quan hành chính của huyện nằm ở thị trấn Thắng. Về địa hình, nhìn tổng thể Hiệp Hòa là vùng đồi núi thấp, xen kẽ với đồng bằng và thấp dần từ Bắc xuống Nam. Vùng thƣợng huyện (phía Bắc) chủ yếu là đồi núi thấp, độ dốc bình quân từ 8 - 150 và độ cao trung bình so với mặt biển từ 10m - 15m, phía Nam (hạ huyện) là đồng bằng, ô trũng, khá bằng phẳng, độ dốc trung bình từ 0 - 80. Trong tổng diện tích đất tự nhiên của Hiệp Hòa có đất sản xuất nông nghiệp là 13.479ha chiếm 67%, đất lâm nghiệp là 190,3ha chiếm 0,9% và đất chƣa sử dụng là 1.653,2ha chiếm 8,2%. Đất Hiệp Hòa chủ yếu thuộc loại đất feralit và đất ruộng thích hợp cho việc phát triển cây lƣơng thực, thực phẩm, cây công nghiệp và chăn nuôi gia súc, gia cầm, nuôi trồng thuỷ sản. Nhờ hệ thống mƣơng máng ngƣời dân có thể trồng hai vụ lúa và một vụ hoa màu trong 1 năm. Hiện tại Hiệp Hòa không còn rừng tự nhiên, rừng trồng rải rác ở các xã phía bắc của huyện và đƣợc giao cho các hộ, các tổ chức quản lý, tổng diện tích rừng toàn huyện là 167ha. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 12 Hiệp Hòa không có những tài nguyên khoáng sản dồi dào nhƣ các nơi khác nhƣng ở nơi đây, trong lòng đất của huyện có một lƣợng đất sét lớn, dùng để phát triển các ngành thủ công nghiệp. Nhờ có tài nguyên này mà ở Hiệp Hòa từ xa xƣa đã phát triển nghề làm gốm với những sản phẩm gốm có kỹ thuật chế tác cao. Đất sét chịu lửa ở Đức Thắng có chất lƣợng tƣơng đối tốt, trắng, mịn, có thể làm đồ sứ. Đất sét dùng làm sành ở Châu Minh, Lƣơng Phong có trữ lƣợng lớn. Cát sỏi dùng cho xây dựng tích tụ dọc sông Cầu với trữ lƣợng lên tới hàng triệu m3 , điều kiện khai thác dễ dàng, nhất là ở Hà Châu, Thái Sơn. Về khí hậu ở Hiệp Hòa nhiệt độ trung bình trong năm là 230C, nhiệt lƣợng bức xạ mặt trời khá lớn (1.765 giờ nắng trong năm), lƣợng mƣa trung bình mỗi năm là 1650 - 1700mm. Chế độ mƣa của huyện Hiệp Hòa chia làm hai mùa khí hậu và ẩm rõ rệt. Mùa ẩm là mùa mƣa nhiều, thƣờng bắt đầu từ tháng 4 và kết thúc vào tháng 10 kéo dài 6- 7 tháng. Tuy nhiên do tính chất không ổn định của gió mùa nên tuỳ theo từng năm mùa mƣa có thể sớm, muộn hay kết thúc sớm, muộn một tháng so với thời điểm trung bình. Thời điểm trung bình đó là khoảng nửa cuối tháng 4 và nửa đầu tháng 10. Tháng mƣa nhiều nhất là tháng 8, lƣợng mƣa trung bình tháng thấp nhất thƣờng rơi vào tháng 12. Nhìn chung thời tiết khí hậu ở Hiệp Hòa không khắc nghiệt, sự phân hoá theo độ cao không lớn, mọi địa hình trong huyện đều có hệ sinh thái đảm bảo cho con ngƣời sinh sống và sản xuất. Mạng lƣới giao thông thuỷ bộ ở huyện Hiệp Hòa khá thuận tiện. Đƣờng bộ đã phát triển ở Hiệp Hòa từ rất sớm. Sách Bắc Ninh tỉnh chí (viết năm 1875) đã ghi: “đƣờng quan báo từ Bắc Ninh đến Thái Nguyên đi qua địa phận xã Phúc Thắng rồi đi về phía bắc qua bến Hà Châu... đƣờng nhỏ qua xã Hƣơng Ninh, Trung Trật đến Đức Thắng, Sơn Giao giáp giới Yên Thế”... Ngày nay hệ thống đƣờng bộ ở Hiệp Hòa đã phát triển, từ Hiệp Hòa nối liền Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 13 với các trung tâm kinh tế – xã hội các vùng lân cận Bắc Giang, Bắc Ninh, Hà Nội, Thái Nguyên... nhƣ quốc lộ 37 từ Đình Trám (huyện Việt Yên, Bắc Giang) qua Thắng và lên Hà Châu (huyện Phú Bình, Thái Nguyên) đoạn qua huyện Hiệp Hòa dài 14km; đƣờng 295 nối bến đò Đông Xuyên qua Thắng lên Cao Thƣợng (huyện Tân Yên, Bắc Giang) đoạn qua huyện dài 20km; đƣờng 296 nối Thắng qua cầu Vát tới phố Nỉ (huyện Sóc Sơn, Hà Nội) đoạn qua huyện dài 8km. Ngoài ra còn 2 tuyến ở trong nội huyện từ Thắng đi Lữ và bến Gầm dài 16km và từ Thắng đi qua bến đò Quế Sơn dài 5km. Các tuyến đƣờng trên đều đã rải nhựa. Nhƣợc điểm lớn nhất của hệ thống giao thông đƣờng bộ là tại bến phà Đông Xuyên qua sông Cầu trên quốc lộ 295 chƣa xây dựng đƣợc cầu. Tất cả những yếu tố trên tạo cho Hiệp Hòa có điều kiện phát triển kinh tế – xã hội. Bên cạnh sự phát triển và thuận lợi của hệ thống đƣờng bộ thì hệ thống giao thông đƣờng thuỷ ở huyện Hiệp Hòa cũng phát triển và đóng một vai trò thiết yếu trong cuộc sống của nhân dân. Dòng sông Cầu bắt nguồn từ huyện Chợ Đồn ( Bắc Kạn) chảy vào Bắc Giang ở địa giới huyện Hiệp Hoà. Dòng sông ôm lấy địa phận Hiệp Hoà tạo nên vị trí và ý nghĩa kinh tế to lớn, tạo luồng chuyên chở khách và hàng hoá thuận tiện. Ngay từ ngàn xƣa, dòng sông thơ mộng này đã bồi đắp những lớp phù sa màu mỡ cho soi bãi ven sông, tăng thêm cảnh quan trù phú cho các làng quê quan họ. Nƣớc của dòng sông Cầu qua hệ thống mƣơng máng đƣợc tƣới cho các cánh đồng trong huyện. Thuyền bè có thể theo sông Cầu lên Thái Nguyên, về Đắp Cầu, Phả Lại và ra biển. Ngoài ra sông Cầu còn có trữ lƣợng hàng triệu mét khối cát sỏi chuyên cung cấp cho các công trình xây dựng. Với vị trí địa lý, địa hình, đất đai đã tạo cho huyện Hiệp Hoà một nền nông nghiệp đa canh, diện tích đất đai còn có thể khai thác sử dụng để phát triển nông nghiệp hàng hóa. Bên cạnh đó huyện cũng có những khó khăn: giao thông, thuỷ lợi phục vụ cho nông nghiệp chƣa đáp ứng đƣợc yêu cầu của Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 14 sản xuất, hàng năm thƣờng xảy ra lũ lụt vào mùa mƣa, thị trƣờng nông sản chƣa ổn định, giá cả bấp bênh, ảnh hƣởng không nhỏ tới sản xuất và đời sống nhân dân. Với những điều kiện nhƣ trên, cùng với truyền thống cần cù, sáng tạo của nhân dân khắc phục đƣợc những khó khăn thì nền nông nghiệp huyện Hiệp Hoà sẽ phát triển mạnh mẽ. 1.2 Dân tộc, dân cƣ và đặc điểm kinh tế - xã hội. Hiệp Hòa là một huyện có vị trí địa lý chính trị quan trọng. Thị trấn Thắng – trung tâm của huyện cách trung tâm thành phố Hà Nội 50km; cách thành phố Bắc Giang, thành phố Bắc Ninh, thành phố Thái Nguyên ngày nay trên dƣới 30km là một khoảng cách thuận lợi cho việc thông thƣơng kinh tế – xã hội và có vị trí quan trọng cho các hoạt động quốc phòng, an ninh. Do những điều kiện thuận lợi về vị trí địa lý và điều kiện tự nhiên, cách đây hàng vạn năm, đất Hiệp Hòa đƣợc con ngƣời cổ xƣa chọn làm nơi sinh sống. Cho tới hiện nay nhiều bằng chứng khảo cổ học về dấu tích cƣ trú của con ngƣời trong thời cổ đại nhƣ những công cụ bằng đá đẽo dùng để chặt cây, đào đất hay bắt thú; những mảnh gốm thô sơ... đã đƣợc tìm thấy ở nhiều nơi trên địa bàn huyện chứng tỏ con ngƣời đã có mặt trên đất Hiệp Hòa ngay từ thời kỳ đồ đá. Tại khu di chỉ Đông Lâm thuộc xã Hƣơng Lâm trong đợt khai quật khảo cổ học vào năm 1968 của Viện khảo cổ với diện tích 80 m2 và sâu 1,8m đã phát hiện nhiều đồ đá, đồ gốm, đồ đồng và cả khuôn đúc rìu đồng bằng đá có niên đại cách ngày nay khoảng 3070 năm (xác định bằng cácbon phóng xạ C14) điều đó chứng tỏ Hiệp Hoà đã có một trung tâm đúc đồng từ rất sớm. Qua di chỉ Đông Lâm (xã Hƣơng Lâm, huyện Hiệp Hoà) còn tìm đƣợc một số di vật thời đại kim khí trong vài thập niên qua, trên mảnh đất Hiệp Hoà. Đó là chiếc trống đồng loại I- Đông Sơn. Chiếc thứ nhất phát hiện năm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 15 1975 trong lòng đất Gò Mụ, ấp Thi Đua, xã Bắc Lý. Nơi đào đƣợc cách di chỉ Đông Lâm khoảng 1km trƣớc cũng thuộc đất Đông Lâm. Chiếc trống thứ hai là chiếc trống Xuân Giang, phát hiện ngày 13- 11- 1998, thuộc Xuân Giang xã Mai Trung, cách Đông Lâm khoảng 5km. Trống đƣợc tìm thấy ngay trong lòng sông Cầu chảy trên địa phận xã. Cũng ở đây còn tìm thấy một số hiện vật đồng nhƣ rìu có vai, đục đá, rìu đồng hình bàn chân, nhẫn đồng... Ngoài những hiện vật tìm đƣợc trong di chỉ Đông Lâm, còn lại cũng tìm đƣợc một số đồ đồng Đông Sơn ở các xã Thái Sơn, Hoà Sơn, Hoàng Vân do phát hiện ngẫu nhiên mà chƣa tìm thấy tầng văn hoá. Tại xã Hoàng Vân tìm thấy một khu lò luyện kim cổ. Hiệp Hòa là huyện có duy nhất một dân tộc là dân tộc Kinh và cƣ trú trong các thôn xóm đƣợc hình thành từ lâu đời. Theo số liệu điều tra dân số năm 1927 của chính quyền thực dân Pháp, huyện Hiệp Hoà có 9 tổng, 71 xã, 31.658 nhân khẩu. Dân cƣ của huyện phân bố đồng đều giữa khu vực nông thôn và thành thị trong toàn huyện, ngày nay phân bố dân giữa hai khu vực có sự chênh lệch khá lớn, phần đông dân cƣ tập trung sinh sống ở khu vực thành thị . Dọc theo bờ sông Cầu, một hệ thống đê điều sừng sững mọc lên, vừa bảo vệ mùa màng, vừa giữ gìn thôn xóm. Bên cạnh nghề trồng lúa nƣớc, cƣ dân Hiệp Hoà còn làm nghề đánh cá, nghề trồng vƣờn, kinh tế vƣờn cũng đƣợc chú trọng. Nhiều làng đồi đã tạo nên những vƣờn cây trái xum xuê với đủ các loại nhƣ mít, chanh, bƣởi, vải, nhãn, trám. Suốt một dải ven sông Cầu từ Quang Minh, Đại Thành, Hợp Thịnh đến Xuân Cẩm, Mai Đình, Đông Lỗ là quê hƣơng của những làng cổ truyền trồng dâu, nuôi tằm, ƣơm tơ, dệt lụa và cây trầu không nổi tiếng, đƣợc khách hàng ƣa chuộng. Không phải không có lý do khi nói đến thế mạnh cổ truyền của địa phƣơng đã đƣợc đúc kết từ lâu trong lịch sử: “rau cải Tiến nấu nƣớc điếu cũng ngon, hành Nga Trại, cải Tiếu Mai”, “trầu không chợ Chã”, “ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 16 Rau Đồng Đạo, gạo Hƣơng Ninh, khoai lang Đa Hội...” ấy là chƣa kể tới các nghề thủ công không kém phần nổi tiếng nhƣ đan lát ở Mai Trung, nghề đƣờng mía ở Hoàng Vân, Mai Đình, nghề rèn sắt ở Đức Thắng. Cƣ dân Hiệp Hòa chủ yếu sống bằng nghề nông, buôn bán đuợc tiến hành phần lớn vào lúc nông nhàn, thƣờng trao đổi những nông sản thông qua hệ thống chợ làng, chợ phiên. Sự tồn tại và phát triển của hệ thống chợ làng ở huyện Hiệp Hoà là bằng chứng của sự phát triển của kinh tế hàng hoá. Cả huyện Hiệp Hòa có khoảng 11 chợ nông thôn: chợ Vân, chợ Đài, chợ Thắng, chợ Đình Câu, chợ Gió, chợ Giặt, chợ Bến Đò, chợ Lữ, chợ Nứa, chợ Bầu và chợ Hoà Sơn. Trong đó chợ Thắng nổi tiếng với việc bán trâu và các loại nông cụ, các loại lƣơng thực nhƣ: măng khô, mộc nhĩ, hồ tiêu... Sự nhộn nhịp của các chợ đƣợc Lê Quý Đôn miêu tả lại: Đường thông bãi đẹp tôm cua rẻ Đất có nghề nung chĩnh vại nhiều Lên xuống bến đò như mắc cửi Hiệp Hòa cũng là mảnh đất có truyền thống văn hoá, hiếu học, đã đóng góp cho đất nƣớc nhiều nhân tài. Nhà nƣớc phong kiến qua các triều đại đã mở 7 trƣờng học ở Đông Lỗ, Lƣơng Phong, Thù Sơn, Hoàng Liên, Đức Thắng, Cẩm Bào và Đại Mão. Về cử nghiệp và đỗ đại khoa của phủ Bắc Hà, huyện Hiệp Hoà chỉ đứng sau huyện Kim Hoa đúng nhƣ Phan Huy Chú viết trong (lịch triều hiến chƣơng loại chí): “về khoa mục thì huyện Kim Hoa nhiều hơn rồi đến huyện Hiệp Hoà, huyện Thiên Phúc và huyện Việt Yên - Huyện Kim Hoa có 17 ngƣời, huyện Hiệp Hoà 10 ngƣời, huyện Thiên Phúc 8 ngƣời, huyện Việt Yên có 6 ngƣời”. Nếu kể cả một ngƣời ở Ngọ Xá, một ngƣời ở Đoan Bái, một ngƣời đỗ ở thời Nguyễn mà Phan Huy Chú không thống kê thì qua 11 khoa thi dƣới các triều đại phong kiến thì huyện Hiệp Hòa có 13 ngƣời đỗ tiến sĩ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 17 Theo lệ xƣa các làng có ngƣời đỗ tiến sỹ thì đƣợc gọi là làng tiến sỹ, ở Hiệp Hoà có các làng tiến sỹ: làng Trâu Lỗ xã Mai Đình, làng Ngọ Xá xã Châu Minh, làng Đoan Bái xã Đoan Bái, làng Đức Thắng xã Đức Thắng, làng Hoàng Vân xã Hoàng Vân, làng Quế Sơn xã Thái Sơn, làng Ninh Định xã Mai Trung, làng Thái Thọ xã Thái Sơn, làng Cẩm Xuyên xã Xuân Cẩm và làng Vân Xuyên xã Hoàng Vân. Không những nổi tiếng về khoa cử, Hiệp Hoà còn có nhiều danh lam thắng cảnh và di tích kiến trúc, nghệ thuật và lịch sử nổi tiếng đối với cả nƣớc nhƣ: Đình Lỗ Hạnh, đình Thắng Núi, lăng Họ Ngọ, lăng Dinh Hƣơng, lăng Bầu, đình Xuân Biều, đình Thắng Núi, khu di tích Núi IA... Hệ thống lăng tẩm bề thế nằm rải rác khá nhiều trong địa phận Hiệp Hoà, các đình, chùa và hệ thống lăng tẩm đã để lại cho đời sau nhiều di sản quý giá về kiến trúc, nghệ thuật, điêu khắc và hội hoạ. Đặc biệt phải kể đến công trình kiến trúc nổi tiếng của cha ông là đình Lỗ Hạnh, lăng Họ Ngọ, lăng Dinh Hƣơng. Nếu nhƣ chủ nhân của đồ gốm ở di chỉ Đông Lâm, trống đồng Bắc Lý, bằng đôi bàn tay tuyệt mỹ đã tạo nên những hiện vật có sắc thái nghệ thuật văn hoá cao thì chủ nhân của đình Lỗ Hạnh, đình Xuân Biều, lăng Họ Ngọ, lăng Dinh Hƣơng... đã tiếp thu và phản ánh đầy đủ tinh hoa, phong cách kiến trúc, hội hoạ , điêu khắc của nhiều thế kỷ. Đình Lỗ Hạnh thuộc xã Đông Lỗ, là một kỳ công văn hoá của cƣ dân Hiệp Hoà vào thế kỷ XVI, Đình Lỗ Hạnh đƣợc xây dựng từ thời Lê – Mạc, năm Sùng Khang thứ 11 (1576) với diện tích 3.660m2, là ngôi đình đƣợc xây dựng sớm nhất trên toàn quốc. Đây là nơi thờ phụng vị thần Cao Sơn Đại và Phƣơng Dung công chúa – những ngƣời có công với dân, với nƣớc thời các Vua Hùng. Với nghệ thuật kiến trúc, hội hoạ, chạm khắc độc đáo cùng giá trị cao về văn hoá, lịch sử, năm 1990 đình Lỗ Hạnh đƣợc xếp hạng di tích lịch sử văn hoá cấp quốc gia. Đặc biệt là bức chạm ngƣời chơi đàn đáy ở đình Lỗ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 18 Hạnh là một trong những hình ảnh minh chứng cho sự ra đời và phát triển sớm của ca trù nƣớc ta. Từ sự đƣờng bệ của hình khối đến sự trang nghiêm của phối trí, hài hoà với đƣờng nét mềm mại, tuyệt vời, đặc biệt là hai bức tranh sơn mài hợp thành bộ Bát tiên rất có giá trị. Đình Lỗ Hạnh là một bức tranh hoàn mĩ, phản ánh tƣ duy nghệ thuật cao. Với ƣu thế về không gian và thời gian, đình Lỗ Hạnh - “ Đệ nhất Kinh Bắc” - đã giúp ta hiểu sâu sắc hơn, cụ thể hơn, toàn diện hơn về nền văn hiến xứ Bắc, đƣa đến một giả định là chính Hiệp Hòa, không những là nơi tiếp thu có chọn lọc văn hoá bên ngoài mà còn là nơi sáng tạo ra văn hoá để rồi hoà đồng, góp phần làm rạng rỡ nền văn hiến xứ Bắc nghìn năm. Lăng Dinh Hƣơng thuộc làng Dinh Hƣơng xã Đức Thắng, lăng đƣợc xây dựng từ năm 1727, trong lăng lƣu giữ thi hài Quận công La Quý Hầu - ông là ngƣời có công cầm quân đi dẹp loạn ở các vùng thuộc đạo Kinh Bắc, Sơn Nam, Hải Dƣơng dƣới triều Lê Hiển Tông. Với quần thể kiến trúc điêu khắc đá hoành tráng, độc đáo thời Hậu Lê, lăng Dinh Hƣơng đƣợc công nhận di tích lịch sử văn hoá cấp quốc gia vào năm 1965. Lăng Họ Ngọ hay còn gọi là Linh Quang Từ, thuộc làng Thái Thọ, xã Thái Sơn, lăng đƣợc xây dựng vào năm 1697. Lăng Họ Ngọ là nơi lƣu giữ di hài Phƣơng quận công Ngọ Công Quế và là nơi thờ cúng quận công cùng tiên tổ họ Ngọ. Ngày 13-1-1964, lăng Họ Ngọ đƣợc Bộ văn hoá công nhận là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia. Là một huyện không chỉ nổi tiếng về những di tích lịch sử – văn hoá, danh lam thắng cảnh, Hiệp Hòa còn nổi tiếng về những lễ hội dân gian truyền thống với nhiều loại hình độc đáo và nội dung phong phú, hấp dẫn. Cũng nhƣ những vùng quê khác của Bắc Giang, lễ hội ở Hiệp Hoà đƣợc diễn ra hàng năm với lịch trình và nội dung tƣơng đối ổn định. Lễ hội thƣờng đƣợc tổ chức vào hai mùa là mùa xuân và mùa thu với các loại: hội đình, hội chùa, hội chợ, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn