Tài liệu Phương thức canh tác của người hmông

Ph¬ng thøc canh t¸c cña ngêi Hm«ng I. §«i nÐt kh¸i qu¸t vÒ ngêi Hm«ng: 1. LÞch sö téc ngêi : Trong ®¹i gia ®×nh c¸c d©n téc ViÖt Nam, d©n téc Hm«ng ®øng thø t¸m. Hä sèng r¶i r¸c ë vïng nói cao däc biªn giíi ViÖt Trung, ViÖt Lµo tõ L¹ng S¬n ®Õn NghÖ An. Ngêi Hm«ng lµ c d©n di c tíi ViÖt Nam muén h¬n. §ît thiªn di ®Çu tiªn cña hä c¸ch ngµy nay kho¶ng h¬n 300 n¨m. LÞch sö thiªn di cña ngêi Hm«ng vµo ViÖt Nam g¾n liÒn víi qua tr×nh ®i t×m n¬i lËp nghiÖp vµ ch¹y trèn nh÷ng cuéc khëi nghÜa chèng l¹i giai cÊp phong kiÕn kh«ng thµnh c«ng. Ngêi Hm«ng coi ViÖt Nam lµ quª h¬ng thø hai cña m×nh. Ngêi Hm«ng thiªn di vµo ViÖt Nam theo ba ®ît lín. HiÖn nay, ngêi Hm«ng tù gäi tªn d©n téc m×nh b»ng tiÕng Hm«ng lµ ngêi Hm«ng. Ngêi Hm«ng ë Trung Quèc, Th¸i Lan, Lµo ®Òu thèng nhÊt c¸ch gäi nh vËy. C¸c d©n téc kh¸c gäi ngêi Hm«ng b»ng nh÷ng tªn gäi kh¸c nhau. Ngêi Trung Quèc gäi lµ Miªu ph¸t ©m nh MÌo, ngêi Kinh tríc ®©y gäi ngêi Hm«ng lµ MÌo, ngêi khu bèn gäi theo ©m ®Þa ph¬ng lµ MÑo, gÇn ®©y cã nhiÒu ngêi gäi lµ M«ng. C¸c tªn gäi trªn ®Òu kh«ng ®îc ®ång bµo chÊp nhËn. Theo tªn gäi ngêi Hm«ng cã nh÷ng nhãm chÝnh sau: Mèng ®Êu (Hm«ng tr¾ng), Mèng lÒnh( Hm«ng hoa), Mèng ®ó ( Hm«ng ®en), Mèng sóa ( Hm«ng H¸n). 2. Kh«ng gian sèng cña ngêi Hm«ng: Ngêi Hm«ng lµ c d©n n«ng nghiÖp, l¹i lµ d©n téc vïng cao nªn ®Êt ®ai canh t¸c ®èi víi hä rÊt quý. MiÒn nói cã ®é dèc cao khiÕn cho ®i l¹i khã kh¨n. §é dèc cña n¬ng rÉy cã n¬i 60- 700. V× thÕ, c©y trång sinh trëng kh«ng ®îc thuËn lîi. NhiÒu vïng ®¸ nhiÒu h¬n c©y. KhÝ hËu vïng nói cao thêng kh¾c nghiÖt; ®ång thêi hiÖn tîng s¬ng muèi ( vµo mïa ®«ng), ma ®¸ ( vµo mïa hÌ) khiÕn canh t¸c gÆp nhiÒu khã kh¨n. Do vËy, c¸c lo¹i c©y ®iÓn h×nh cho vïng c tró cña ®ång bµo lµ c¸c c©y hä th«ng: du sam, l·nh sam, thiÕt sam… §Þa vùc c tró cña ngêi Hm«ng thµnh hai vïng lín1: - Vïng 1: vïng biªn giíi ViÖt - Trung ( tÝnh tõ phÝa B¾c Cao B»ng ®Õn phÝa B¾c Lai Ch©u). §©y lµ khu vùc nói ®¸, c©y cèi tha thít, r¶i r¸c cã nh÷ng m¶nh rõng giµ, ®Êt canh t¸c Ýt. MËt ®é d©n sè 70 ®Õn 90 ngêi / km2. - Vïng 2: D¶i ven biªn giíi ViÖt- Lµo ( tÝnh tõ phÝa t©y Lai Ch©u ®Õn phÝa t©y NghÖ An). Lµ khu vùc vïng cao nói ®Êt, th¶m thùc vËt phong phó, nhiÒu rõng rËm vµ rõng giµ, mËt ®é d©n sè: 30- 40 ngêi / km2. 1 Website: http://www.kilobooks.com Email : [email protected] Ph¬ng thøc canh t¸c cña ngêi Hm«ng Ngêi Hm«ng c tró trªn hÇu hÕt c¸c vïng ®Þa h×nh bÞ chia c¾t m¹nh, nói non hiÓm trë do ®iÒu kiÖn kh«ng thuËn lîi, ngêi Hm«ng gÆp nhiÒu khã kh¨n, lµ téc ngêi nghÌo ë ViÖt Nam. HiÖn nay, ngêi Hm«ng phÇn lín ®· sèng ®Þnh c nhng vÉn cßn mét bé phËn sèng du canh du c. II. Kü thuËt canh t¸c cña ngêi Hm«ng KÜ thuËt canh t¸c lµ mét bé phËn cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt, ph¶n ¸nh tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña chñ thÓ kÜ thuËt canh t¸c ®ã. Víi kh«ng gian c tró kh¸c nhau, mçi téc ngêi cã nh÷ng ®Æc trng vÒ kÜ thuËt canh t¸c. Ph©n bè chñ yÕu ë vïng nói cao hiÓm trë ®iÒu kiÖn tù nhiªn kh¾c nghiÖt, ®Ó thÝch nghi, ngêi Hm«ng cã nhiÒu c¸ch canh t¸c ®Æc trng – kÜ thuËt canh t¸c Hm«ng. 1. Qu¸ tr×nh khai khÈn vµ c¸c lo¹i h×nh canh t¸c: 2.1. Qu¸ tr×nh khai khÈn vµ canh t¸c ruéng níc( ruéng bËc thang): a. Qu¸ tr×nh khai khÈn: - Lùa chän vïng ®Êt: M¶nh ®Êt ®îc chän ®Ó lµm ruéng níc (ruéng bËc thang) thêng lµ nh÷ng m¶nh n»m díi ch©n ®åi, gi÷a hai sên ®åi. Vïng ®Êt nµy ph¶i cã ®é dèc kh«ng cao l¾m ( tèi ®a 50o); ®Æc biÖt ph¶i cã nguån níc tù nhiªn do suèi vµ m¹ch níc mang l¹i. §Êt b»ng ph¼ng, Ýt c©y to, c©y cá mäc t¬i tèt rËm r¹p, Ýt sái ®¸, cã mµu ®en vµ cã ®é ¸nh, ®é bãng. - X¸c lËp quyÒn khai khÈn: Sau khi ®· chän ®îc m¶nh ®Êt võa ý, ®ång bµo lµm c¸c dÊu hiÖu cã tÝnh th«ng tin ®Ó x¸c lËp quyÒn sö dông ®Êt cña m×nh. Ngêi Hm«ng thêng x¸c lËp b»ng c¸ch chång c¸c cét ®¸ lªn cao kho¶ng 1m. - C«ng viÖc khai khÈn Thêi gian tiÕn hµnh vµo mïa xu©n tõ r»m th¸ng Giªng ®Ó cã thÓ ®a vµo sö dông ngay trong th¸ng 4- 5, kÞp tÝnh thêi vô. Khi mét gia ®×nh khai khÈn th× nhiÒu gia ®×nh kh¸c sÏ ®Õn gióp - ®©y lµ h×nh thøc khai khÈn ®æi c«ng. C«ng viÖc khai khÈn trªn thöa ruéng ®· ®îc x¸c lËp gåm c¸c bíc sau: + Dän s¹ch mÆt ®Êt: §Çu tiªn ®ång bµo ph¸t cá, c¸c lo¹i c©y bôi nhá vµ d©y leo.Ph¸t cá xong, ngêi ta dïng cuèc bím ®µo c¸c gèc c©y to cßn sãt l¹i vµ vun cá, gèc c©y thµnh ®èng, dÉm cho nhiÔn vµo ®Êt cho cá kh«ng thÓ mäc l¹i n÷a. C©y cá bÞ ¶i, hoµ vµo ®Êt t¹o thµnh líp ph©n xanh t¨ng ®é dinh dìng vµ gi÷ ®é Èm cho ®Êt. + §µo vµ san ruéng: Website: http://www.kilobooks.com Email : [email protected] Ph¬ng thøc canh t¸c cña ngêi Hm«ng §©y lµ kh©u quan träng, khã vµ ®ßi hái c¸c kÜ n¨ng, kÜ thuËt cao, ruéng bËc thang ph¶i ®¶m b¶o hai yÕu tè mÆt b»ng vµ nguån níc. Th«ng thêng, qu¸ tr×nh ®µo vµ san ruéng ®îc lµm b»ng hai c¸ch: tõ trªn xuèng hoÆc tõ díi lªn. NÕu ®µo vµ san ruéng tõ trªn xuèng th× ruéng ®ã ph¶i cã ®é nghiªng tõ 30- 50 o. Sau khi m¶nh ®Êt ®îc dän s¹ch, ngêi ta sÏ t×m mÆt ph¼ng nhÊt ®Ó lµm chuÈn ( hoµn toµn b»ng m¸t thêng), ®Ó tiÕn hµnh ®µo vµ san lÊp t¹o thµnh mÆt b»ng. C¸ch nµy cã u ®iÓm tÝch kiÖm ®îc thêi gian nhng ®é mµu gi÷ l¹i ®îc trªn bÒ mÆt ®Êt l¹i thÊp. C¸ch hai lµ san vµ lÊp tõ díi lªn: ®©y lµ c¸ch kh«ng phæ biÕn nhng thÓ hiÖn ®îc tr×nh ®é kü thuËt, ®îc tiÕn hµnh ë nh÷ng thöa cã ®é dèc tõ 30 o trë xuèng. §ång bµo cuèc ®Êt cho vµo giµnh ®Ó ®¾p vµo chç lâm phÝa trªn ®Ó t¹o thµnh ®iÓm chuÈn, tõ ®iÓm ®ã hä míi hít ®Êt hÊt lªn trªn ®Ó t¹o thµnh thöa míi. C«ng viÖc t¹o mÆt b»ng lµ kh©u quan träng nhÊt trong khai ruéng; viÖc t¹o ®iÓm chuÈn lµ viÖc vµ quyÒn cña c¶ lµng b¶n, nªn ruéng bËc thang cña ngêi Hm«ng kh¸ b»ng nhau, thuËn lîi cho gi÷ níc ë ch©n lóa sau nµy. + Lµm bê ruéng: §ång bµo lµm bê ngay tõ khi san ruéng. Nguån ®Êt ®Ó lµm bê ®îc lÊy ngay tõ chç san g¹t ë mÐp cuèi mÆt b»ng thöa ruéng, lÊy cuèc bím cµo ®Êt thµnh bê chç nµo thiÕu th× tiÕp tôc cµo tõ chç cao sang, råi dïng ch©n vµ g¸y cuèc ®Ëp m¹nh ®Ó nÐn chÆt bê ruéng. Tãm l¹i, qu¸ tr×nh khai khÈn ruéng bËc thang ®îc ngêi Hm«ng chó träng, lµm víi nh÷ng kü thuËt ®Æc trng lµ bíc quan träng ®Ó cã thöa ruéng tèt, thu n¨ng suÊt cao. Tuy nhiªn, do ®iÒu kiÖn khã kh¨n, diÖn tÝch ®Êt ®îc khai khÈn thµnh ruéng bËc thang kh«ng nhiÒu. b. Qu¸ tr×nh canh t¸c: §©y lµ kh©u quyÕt ®Þnh ®Õn kÕt qu¶ canh t¸c ruéng níc, gåm c¸c bíc sau: - §iÒu hoµ nguån níc: Ruéng bËc thang yÕu tè thuû lîi ph¶i ®îc ®Æt lªn hµng ®Çu, hä quan niÖm: “ níc lµ mÑ, ®Êt lµ cha”. HÖ thèng thuû lîi thêng b¾t nguån tõ ®Çu nguån suèi trªn nói cao, c¸c khe níc gi÷a kÌ ®¸…Tõ c¸c nguån suèi, theo ®é nghiªng cña dßng ch¶y, ngêi Hm«ng ®µo c¸c m¬ng réng tõ 80-100cm, s©u tõ 40-50 cm. M¹ch m¬ng nµy ch¶y theo ®êng lîn cña sên ®åi ch¶y vµo ruéng. Chç nµo gÆp ®Þa h×nh gÉy ®ét ngét th× hä dïng c©y mang ( mét lo¹i c©y rÊt to) ca lµm hai phÇn khoÐt rçng ®Ó t¹o thµnh lßng m¸ng. Níc theo dßng m¸ng ch¶y vµo ruéng. §Ó gi÷ níc trªn bÒ mÆt ruéng, ngêi ta ph¶i ®¾p bê ng¨n níc. §Ó dÉn níc tõ thöa trªn cao xuèng thöa ph¸i díi, bê ®îc xÎ ra t¹o thµnh r·nh dµi réng kho¶ng 20.20, níc qua Website: http://www.kilobooks.com Email : [email protected] Ph¬ng thøc canh t¸c cña ngêi Hm«ng c¸c r·nh nµy xuèng díi. C¸c r·nh nµy ph¶i ®Ó so le gi÷a c¸c thöa nµy víi thöa kia. VÊn ®Ò ®iÒu hoµ nguån níc ®îc thùc hiÖn ë n¬i cã hÖ thèng m¬ng m¸ng b¾t nguån tõ chç cã lu lîng níc lín xung quanh cã c¸c ph©n lu nhá chia c¾t c¸c nguån níc ®ã. Hay chÝnh lµ ë n¬i cã dßng suèi c¸i vµ c¸c dßng suèi nhá hîp thµnh. §ång bµo ®iÒu hoµ nguån nuíc b»ng c¸ch t¹o ra c¸c khèi nuíc ®Æt ë gi÷a m¬ng vµ suèi. Khè níc lµ nh÷ng tÊm phªn dµy ®îc lµm tõ c¸c tÊm ®¸ lín vµ c¸c th©n c©y to. Gç lµm khè thêng b»ng gç dÎ hoÆc xoan ®µo. Khi níc trong ruéng ®ñ ®Ó ng©m ch©n lóa th× khè ®îc ®ãng l¹i vµ chØ ®Ó mét khe hë nhá ®Ó cho níc míi vµo thay níc cò. Khi ma lín hoÆc cã lò th× khè ®îc ®ãng kÝn. - Kü thuËt lµm ®Êt vµ kinh nghiÖm. + Cµy: Ngêi Hm«ng cµy ruéng ®Ó cho mÆt ®Êt t¬i ra sau ®ã th¸o níc vµo ruéng ®Ó trë thµnh bïn nh·o. Yªu cÇu kÜ thuËt khi cµy: cµy lËt ®Êt, ®¹t ®é s©u thÝch hîp (8- 10cm), cµy ®Òu tay kh«ng ®Ó l¹i nhiÒu sèng ®Êt, r·nh cµy t¬ng ®èi b»ng. Ngêi Hm«ng hay sö dông la lµm søc kÐo. Ph¬ng ph¸p cµy chñ yÕu lµ cµy luèng, tøc lµ chia ruéng bËc thang cña m×nh thµnh töng thöa mét. Mçi luèng ®îc më ë gi÷a thöa ®Ó lÊy chç ®øng cµy. Cµy ruéng bËc thang còng cµy tõ trong ra ngoµi nh ruéng ë díi xu«i. Ngêi ta cµy rÊt kÜ, cã thÓ ®Õn 3 hoÆc 4 lÇn. + Bõa: Sau khi cµy ®Êt xong ®îc 2 ®Õn 3 ngµy vµ khi ruéng ®· cã níc ng©m ngêi Hm«ng b¾t ®Çu bõa. Bõa ruéng ®Ó lµm vì c¸c hßn ®Êt ®· cµy, lµm cho ®Êt nhuyÔn víi níc ®Ó t¹o thµnh bïn nh·o lµm cho gèc r¹, x¸c cá ch×m cho ngÊu, mÆt ruéng ®îc san ph¼ng. KÜ thuËt bõa: kh«ng ®îc Ên r¨ng bõa qu¸ s©u hoÆc qu¸ n«ng. NÕu bõa sau cµy th× lÇn ®Çu ph¶i bõa theo chiÒu ®· cµy. Khi bõa nªn ®a ®Êt ra xung quanh vµ nh÷ng hßn ®Êt to ®îc chuyÓn ra ®ã cho dÔ n¸t v× ruéng bËc thang cÇn níc. - Gieo m¹ vµ cÊy: + Gieo m¹: Qu¸ tr×nh gieo m¹ gåm c¸c bíc sau ®©y: - Lµm ®Êt m¹: Nh÷ng ch©n ruéng ®îc dïng gieo m¹ ph¶i cã ®iÒu kiÖn tù nhiªn thuËn lîi nhÊt vµ gÇn nh chuyªn dông. §Êt ph¶i ®îc lµm kü, cµy bõa nhiÒu lÇn. Níc ®a vµo ruéng thêng xÊp xØ so víi bÒ mÆt ruéng. - Xö lý h¹t gièng: H¹t gièng lóa ph¶i chän h¹t ch¾c, lo¹i bá h¹t lÐp b»ng c¸ch qu¹t, lÊy h¹t ë gÇn. H¹t gièng ®îc chän ®em ra suèi ®·i s¹ch ph¬i kh«, bá vµo gïi kÝn. - Ng©m vµ ñ gièng: H¹t gièng ®îc ng©m vµo níc Êm ( 40- 50oc), thêng ®îc ng©m trong mét ngµy. Khi ñ ®Ó h¹t gièng n¶y méng, ngêi ta ®¾p ®èng vµo mét gãc, sau ®ã phñ l¸ xoan hoÆc l¸ ®µo lªn ®Ó t¨ng nhiÖt ®é cho h¹t dÔ n¶y mÇm. ñ mÇm ph¶i ®¹t yªu cÇu: mÇm mäc ®Òu, mËp, cã rÔ ng¾n. Website: http://www.kilobooks.com Email : [email protected] Ph¬ng thøc canh t¸c cña ngêi Hm«ng Thêi vô gieo m¹ phô thuéc vµo thêi vô cÊy. C«ng viÖc gieo m¹ thêng b¾t ®Çu vµo ®Çu th¸ng 4 th¸ng 5 cã thÓ cÊy xong hoµn toµn ®Ó th¸ng 10 ©m lóa træ vµ chÝn, tr¸nh ®îc rÐt. MËt ®é gieo m¹ t¬ng ®èi dµy. - Kü thuËt gieo m¹: gieo óp tay, nÐm m¹nh xuèng cho mÇm b¸m vµo ®Êt. Gieo ngöa tay m¹ lªn kh«ng ®Òu, thµnh vÕt. Sau khi gieo m¹ xong, ph¶i theo dâi sù ph¸t triÓn vµ b¶o vÖ ruéng m¹ vµ ch¨m sãc ruéng m¹. + CÊy lóa: Qu¸ tr×nh cÊy lóa gåm nh÷ng bíc sau: - Nhæ m¹: Khi c©y m¹ lín cã 4-5 l¸ th× tiÕn hµnh nhæ m¹. Kü thuËt nhæ m¹: dïng tay tr¸i tãm phÇn ngän, tay ph¶i tãm phÇn gèc cho r¹p khãm m¹ xuèng råi giËt vÒ phÝa m×nh. Nhæ m¹ ë ch©n ruéng råi rò gèc m¹ vµo níc cho s¹ch ®Êt cÊy chãng bÐn rÔ. Nhæ m¹ cÇn nhæ chËm, nhæ tõng tóm ®Ó m¹ ®ì rèi ®ì ®øt vµ sãt l¹i - CÊy lóa: Ngêi Hm«ng cÊy lóa theo theo ph¬ng thøc sÊp tay, cÊy di chuyÓn tõ ®Çu bªn tr¸i sang ®Çu bªn ph¶i thöa ruéng theo chiÒu ngang vµ vµ cÊy lóa theo chiÒu däc. Mùc níc yªu cÇu kho¶ng 5 cm so víi mÆt b»ng ruéng. MËt ®é cÊy phô thuéc vµo ®é mµu mì cña ®Êt; kh«ng ®îc cÊy m¹ non nÕu m¹ non ph¶i sö dông biÖn ph¸p bãn thóc. - Lµm cá vµ b¶o vÖ: + Lµm cá: Ruéng bËc thang cã tiÒn th©n lµ th¶m thùc vËt nªn cã nhiÒu h¹t cá. ViÖc lµm cá ®· ®îc thùc hiÖn tríc khi cÊy trong qu¸ tr×nh lµm ®Êt. Nhng cÊy xong vÉn lµm cá, thêng ®îc chia lµm hai ®ît: ®ît méètau khi cÊy 20- 25 ngµy,®ît hai sau ®ît mét chõng 2 th¸ng - thêi ®iÓm c©y lóa ®Î nh¸nh khoÎ, cÇn nhiÒu dinh dìng. Dïng cuèc bím vµ dao ph¸t ®Ó triÖt tËn gèc c¸c lo¹i cá. + Trõ s©u bä: Ruéng bËc thang rÊt Ýt s©u bä. §ång bµo sö dông thuèc ho¸ häc vµ mét sè Ýt biÖn ph¸p trõ s©u b»ng c¸c h×nh thøc d©n gian. + Lµm hµng rµo: Hµng rµo b¶o vÖ ruéng lóa thµnh qu¶ lao ®éng cña ®ång bµo. Hµng rµo cã 3 d¹ng phæ biÕn: hµng rµo b»ng ®¸, hµng rµo b»ng tre, vÇu ®an tha vµ hµng rµo lµm b»ng tre ®an nong t¹o thµnh c¸c phªn. - Thu ho¹ch vµ b¶o qu¶n: ViÖc thu ho¹ch vµ b¶o qu¶n ®îc tiÕn hµnh cÈn thËn, khÈn tr¬ng. §iÒu c¬ b¶n vÒ thêi tiÕt trong vô thu ho¹ch nhÊt lµ c¾t lóa lµ ruéng ph¶i kh«. C«ng cô gÆt chñ yÕu liÒm. Ngêi Hm«ng t¸ch h¹t lóa b»ng c¸ch ®Ëp lóa ngay t¹i ruéng. C«ng cô ®Ëp lóa lµ chiÕc nÐo gåm hai thanh gç dµi 40 cm, ®êng kÝnh 3 cm. Sau ®ã ngêi ta tiÕn hµnh chän h¹t gièng cho vô sau víi sè lîng gÊp ®«i sè lîng dù tÝnh gieo trång ®Ó ®Ò phßng rñi ro cña thêi tiÕt. Thãc mang vÒ ®îc ph¬i 3-4 ngµy hoÆc h¬n, sau ®ã cÊt vµo bå, chç kh« r¸o. Website: http://www.kilobooks.com Email : [email protected] Ph¬ng thøc canh t¸c cña ngêi Hm«ng Tãm l¹i, trªn ®©y lµ néi dung c¬ b¶n trong kü thuËt canh t¸c ruéng níc (bËc thang) cña ngêi Hm«ng. Ruéng bËc thang tuy kh«ng gi÷ vÞ trÝ chÝnh trong ®êi sèng téc ngêi nhng ngµy cµng cã vÞ thÕ cao h¬n. H×nh thøc canh t¸c nµy g¾n víi cuéc sèng ®Þnh c l©u dµi vµ lµ h×nh thøc cã thÓ huy ®éng ®îc lao ®éng cña c¶ gia ®×nh. Tuy nhiªn, h×nh thøc nµy l¹i g©y ra hÖ qu¶ xÊu ®Õn m«i trêng tù nhiªn nhÊt lµ m«i trêng ®Êt, g©y sôt lë xãi mßn ®Êt…do ®ã cÇn cã chÝnh s¸ch ph¸t triÓn vµ b¶o vÖ m«i trêng hîp lý. 2.2. Qu¸ tr×nh khai khÈn vµ canh t¸c n¬ng rÉy Ngêi H’m«ng ®· tÝch luü ®îc vèn kinh nghiÖm l©u ®êi trong viÖc sö dông ®Êt ®ai vµ kü thuËt canh t¸c n¬ng rÉy. Ngêi Hm«ng tiÕn hµnh canh t¸c n¬ng rÉy theo kinh nghiÖm truyÒn thèng, kü thuËt canh t¸c cã tõ l©u ®êi. a. Qu¸ tr×nh khai khÈn n¬ng rÉy: ViÖc khai khÈn mét b·i n¬ng ®îc b¾t ®Çu b»ng viÖc chän b·i, sau ®ã ®Õn ph¸t vµ ®èt c©y. Qua ba kh©u nµy coi nh ®ång bµo ®· cã mét n¬ng rÉy ®Ó tiÕn hµnh s¶n xuÊt. Theo kinh nghiÖm cña ®ång bµo, b·i ®Êt tèt ®Ó lµm n¬ng ph¶i lµ n¬i cã nhiÒu c©y. Bëi c©y cèi rËm r¹p sau khi ®èt ®i thµnh tro sÏ lµ nguån ph©n dåi dµo cho ®Êt, cµng nhiÒu c©y th× lîng tro cµng lín, ®Êt cµng tèt, ®ång thêi ®Êt cã ®é dèc kh«ng cao qu¸. Cµng Ýt dèc, cµng thuËn lîi cho qu¸ tr×nh canh t¸c; søc bµo mßn cña níc ma Ýt nªn lîng mïn ®îc gi÷ l¹i nhiÒu, qu¸ tr×nh ®i l¹i trong lóc canh t¸c dÔ dµng h¬n. Nhng hiÖn nay do d©n sè ph¸t triÓn, diÖn tÝch ®Êt hoang ho¸ ngµy cµng nhiÒu nªn ®ång bµo ph¶i tiÕn hµnh khai khÈn ë c¶ nh÷ng m¶nh ®Êt kh« c»n, nhiÒu sái ®¸, dèc cao… khã kh¨n cho s¶n suÊt. b. Qu¸ tr×nh canh t¸c Ph¬ng thøc canh t¸c cña ngêi Hm«ng ë n¬ng rÉy cã nh÷ng c¸ch chñ yÕu : - Gieo trång theo ®êng cµy: Ph¬ng thøc nµy ®îc ¸p dông víi nh÷ng vïng cã tr×nh ®é th©m canh cao. §ång bµo Hm«ng cã nghÖ thuËt cµy giái, c¸c n¬ng dï nhiÒu ®¸, dèc cao, ngæn ngang… nhng hä vÉn cµy ®îc dÔ dµng. Theo c¸ch nµy, quy tr×nh c«ng viÖc tõ lµm ®Êt ®Õn gieo trång ®îc tiÕn hµnh nh sau: Cµy lËt óp cá xuèng ®Ó mét thêi gian cho ®Êt ¶i, cá thèi thµnh ph©n xanh råi bõa cho t¬i nhá. Khi gieo h¹t, mét ngêi cµy ®i tríc; ngêi kh¸c ®i sau mét tay bá ph©n xuèng ®êng cµy tõng n¾m theo mét kho¶ng c¸ch nhÊt ®Þnh, phï hîp víi c©y trång, tay kia bá bá h¹t xuèng chç vµ bá ph©n, råi dïng ch©n lÊp ®Êt l¹i. Website: http://www.kilobooks.com Email : [email protected] Ph¬ng thøc canh t¸c cña ngêi Hm«ng C¸ch nµy dïng ph©n Ýt nhng l¹i bãn tËp trungvµ chÝnh x¸c vµo gèc c©y ®îc trång. Cã n¬i ®ång bµo cho h¹t gièng trén víi ph©n lîn råi trén víi tro ®Ó h¹t gièng ®îc bao mét líp “vá ph©n”, khi gieo xuèng ®Êt chèng ®îc s©u bä. C¸ch lµm nµy ®ßi hái hai ngêi lao ®éng thùc hiÖn ba kh©u liªn hoµn: cµy, gieo h¹t, bãn ph©n. Víi ph¬ng thøc nµy, ®Êt ®îc cµy vµ xíi s©u cho n¨ng suÊt cao nªn ta chñ tr¬ng më réng c¸ch nµy. Nhng khi cµy ®Êt bÞ xíi lªn, gÆp ma tèc ®é xãi mßn cao nªn khi thùc hiÖn ph¶i tÝnh to¸n ®Ó gi÷ mµu cho ®Êt. - Gieo trång theo hèc dïng cuèc bæ: C¸ch gieo trång nµy ®îc thùc hiÖn nhiÒu, thÝch hîp víi nh÷ng n¬ng dèc ,n¬ng cã qu¸ nhiÒu sái ®¸ kh«ng dïng cµy ®îc. C¸ch bá hèc thêng ®îc tiÕn hµnh tõ thÊp lªn cao ( theo ®é dèc cña n¬ng). §ång bµo bæ hèc theo hµng ngang: ngêi cuèc hèc, ngêi tra h¹t theo sau. H¹t tra vµo hèc vµ tra lu«n ph©n bãn. Khi bá hèc hµng trªn th× bá ®Êt xuèng lÊp cho c¸c hèc hµng díi, nªn ®ì c«ng lÊp c¸c hè ®· tra h¹t. Gieo trång theo c¸ch nµy cho phÐp tËn dông ®îc nh÷ng m¶nh ®Êt hÑp, nh÷ng gãc vên, gãc n¬ng, tÝch kiÖm ®îc thêi gian vµ søc lao ®éng. C¸ch nµy cßn ®îc ¸p dông trong kü thuËt gieo trång xen canh; nhng chØ mang tÝnh ®Æc thï kh«ng thÓ thay thÕ cho gieo trång b»ng cµy ®îc. - Gieo trång theo lç dïng gËy chäc: C¸ch nµy kh«ng cßn phæ biÕn. Ph¬ng thøc nµy ®îc ¸p dông tríc tiªn cho nh÷ng n¬ng ®Êt míi khai ph¸. ë lo¹i n¬ng nµy, ®Êt Èm xèp, dÔ chäc lç, gi÷ ®îc mµu; nÕu dïng cuèc hoÆc cµy ë ®©y sÏ lµm t¨ng nhanh tèc ®é xãi mßn líp ®Êt mµu trªn bÒ mÆt. Víi ®Þa h×nh canh t¸c ®a d¹ng, ®Æc trng ®ång bµo Hm«ng ®· cã ®îc mét hÖ thèng c¸c ph¬ng thøc gieo trång ®a d¹ng, thÝch øng víi tõng ®iÒu kiÖn cña n¬ng rÉy. - Kü thuËt xen canh, gèi vô: Do thêi tiÕt chØ trång ®îc mét vô l¬ng thùc (vô hÌ thu) nªn ®Æc ®iÓm næi bËt ë kü thuËt canh t¸c n¬ng rÊy cña ngêi Hm«ng lµ lu«n trång xen canh, gèi vô. §iÒu nµy ®Ó tranh thñ thêi tiÕt hÌ thuvµ t¨ng hÖ sè quay vßng ®Êt canh t¸c, t¨ng hÖ sè sö dông ®Êt ®Èm b¶o nhu cÇu vÒ l¬ng thùc, thùc phÈm… Mét n¬ng ngêi ta cã thÓ trång nhiÒu lo¹i c©y ng«, rau dÒn, c¸c lo¹i ®ç …Ng êi Hm«ng chØ cã n¬ng lanh, chµm. M¹ch ba gãc lµ chØ trång mét lo¹i c©y mµ th«i. Theo ®ã, nÐt riªng biÖt trong lµm n¬ng rÉy cña ®ång bµo lµ cïng mét hèc ngêi ta bá nhiÒu lo¹i h¹t gièng kh¸c nhau: 2 h¹t ng«, vµi h¹t ®ç, Ýt h¹t rau dÒn, h¹t thuéc hä bÇu bÝ…ph©n bãn tËp trung vµo hèc, tra h¹t ®i liÒn víi bãn ph©n. Website: http://www.kilobooks.com Email : [email protected] Ph¬ng thøc canh t¸c cña ngêi Hm«ng Khi thu ho¹ch r¶i ra, thu tõng lo¹i c©y mét. Thu lo¹i c©y nµy xong th× tiÕp tôc ch¨m sãc c©y kh¸c ph¸t triÓn. Do ®ã, ®ång bµo quanh n¨m bËn rén, n¬ng lóc nµo còng rÊt s¹ch. C¸ch lµm nµy tuy n¨ng suÊt c©y trång kh«ng cao nhng tæng thu nhËp c¸c lo¹i hoa mµu trªn ph¹m vi diÖn tÝch trång trät cao, ®¸p øng ®îc cao h¬n nhu cÇu vÒ l¬ng thùc, thùc phÈm…. H¬n n÷a, c¸ch nµy thÝch hîp víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn cña khu vùc sinh sèng cña ®«ng bµo. Trång xen canh lµ biÖn ph¸p khoa häc ®Ó tranh thñ thêi tiÕt, tranh thñ vßng quay cña ®Êt, chèng xãi mßn ë n÷ng n¬i ®Êt dèc, b¶o vÖ m«i trêng. Song canh t¸c n¬ng rÉy cã mét vµi h¹n chÕ nh viÖc lµm n¬ng rÉy rÊt vÊt v¶, n¨ng suÊt l¹i hoµn toµn phô thuéc vµo tù nhiªn nªn rÊt bÊp bªnh. §ång thêi cã nhiÒu ¶nh hëng kh«ng tèt tíi m«i trêng tù nhiªn. 2.3. C¸c h×nh thøc canh t¸c kh¸c: Ngoµi hai lo¹i h×nh thøc canh t¸c chÝnh trªn, ®ång bµo Hm«ng cßn cã c¸c c¸c h×nh thøc sau:  Canh t¸c vên nhµ, vên treo: Vên cña ngêi Hm«ng cã thÓ gÇn nhµ, hoÆc xa nhµ nhng kho¶ng c¸ch kh«ng qu¸ lín. Hä còng lµm rµo b¶o vÖ nhng kh«ng ch¨m sãc nhiÒu, c©y cèi chñ yÕu tù ph¸t triÓn. Trong vên trång c¸c lo¹i c©y nh: c©y hä cam, hä chuèi hä khoai riÒng, hä bÇu bÝ, tái….  Canh t¸c vên rõng: §ång bµo ®Ó ph¸t triÓn tù do.  Canh t¸c rõng vµ c¸c b·i ch¨n th¶: thuéc së h÷u cña c¶ céng ®ång,®ång bµo khai th¸c tù do, khai th¸c lµm n¬ng rÉy tuú theo søc cña m×nh. C¸c b·i ch¨n th¶ th× ®ång bµo qu¶n lý rÊt chÆt, v× ngùa lµ ph¬ng tiÖn vËn chuyÓn chÝnh ë vïng cao cho nªn hä rÊt lu ý ®Õn viÖc gi÷ g×n c¸c b·i ch¨n th¶ ngùa. 2. HÖ thèng c«ng cô: C«ng cô lao ®éng mang ®Æc trng téc ngêi, phï hîp víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn cña vïng c tró, c«ng cô lao ®éng cña ngêi Hm«ng phÇn lín do chÝnh ®ång bµo tù s¶n suÊt; nhng ngµy nay th× ®ång bµo còng mua c«ng cô, tuy chÊt lîng kh«ng b»ng nhng thuËn tiÖn, nhanh chãng. HÖ thèng c«ng cô lao ®éng cña ngêi Hm«ng gåm c¸c lo¹i c¬ b¶n sau: 2.1 ChiÕc cµy. ChiÕc cµy ngêi Hm«ng gäi lµ “ chñ l×”, cµy ®îc lµm b»ng gç, lìi cµy ®óc b»ng kim lo¹i. Lìi cã h×nh tam gi¸c c©n, phÝa c¹nh ®¸y ®µy, phÝa ®Ønh máng. Lìi Website: http://www.kilobooks.com Email : [email protected] Ph¬ng thøc canh t¸c cña ngêi Hm«ng cµy dµi kho¶ng tõ 30- 32cm, chç ®¸y réng nhÊt 20cm. ChiÕc cµy Hm«ng gÇn gièng víi chiÕc cµy Kinh song cµy Hm«ng to h¬n, ch¾c ch¾n h¬n vµ ®ãng ghÐp b»ng hÖ thèng méng gi»ng. Cµy Hm«ng bao gåm 3 bé phËn ®ã lµ th©n cµy, b¾p cµy vµ tay cµy. Lìi cµy do ngêi Hm«ng tù s¶n xuÊt lÊy, nÕu so s¸nh víi cµy Kinh, cµy Tµy, Nïng th× to b¶n h¬n.Thùc tÕ khi canh t¸c ruéng bËc thang cho thÊy ruéng cã ®é dèc cao, tÇng ®Êt canh t¸c l¾m sái ®¸, l¾m gèc c©y, rÔ c©y, nhiÒu chç gÆp mÊp m« trong qu¸ tr×nh khai th¸c ruéng cha sö lý ®îc th× chiÕc cµy Hm«ng vµ kü thuËt cµy cña ngêi Hm«ng hoµn toµn cã thÓ gi¶i quyÕt ®îc c¸c khã kh¨n tån ®äng trong khi cµy. 2.2 ChiÕc Bõa. Ngêi Hm«ng chØ dïng chiÕc bõa gç ®¬n tøc lµ chiÕc bõa ®ã chØ sö dông mét søc kÐo chø kh«ng sö dông bõa ®«i víi hai søc kÐo. V× c¸c thöa ruéng bËc thang hÑp nhiÒu chç chØ ®ñ mét ®êng bõa. ChiÕc bõa Hm«ng dµi chõng 1m cao kho¶ng 0,8, cã 8 r¨ng b»ng gç cøng vµ dÎo ( gç c©y dÎ) còng ®îc ®ãng víi nhau b»ng hÖ thèng méng gi»ng v÷ng ch¾c vµ kÜ thuËt tra r¨ng bõa. Bõa Hm«ng bao gåm c¸c bé phËn tay cÇm, bé phËn tra r¨ng bõa vµ hai thanh gç dµi ®Ó buéc d©y kÐo. R¨ng bõa lµm b»ng gç dÎ vïa cã ®é cøng vµ dÎo. R¨ng bõa lµm b»ng gç lµm cho träng lîng bõa nhÑ, dÔ di chuyÓn ë c¸c vïng dèc; r¨ng bõa dÎo cã ®é mÒm dÔ l¸ch ®îc qua sái ®¸ vµ c¸c vËt cøng. Ngoµi chiÕc cµy vµ chiÕc bõa, ngêi Hm«ng cßn sö dông nhiÒu lo¹i c«ng cô kh¸c trong qu¸ tr×nh lµm ®Êt canh t¸c. 2.3 ChiÕc cuèc bím. Lµ lo¹i c«ng cô ®Æc thï cña ngêi Hm«ng ®ång thêi còng lµ lo¹i c«ng cô phæ biÕn, sè cuèc thêng ®îc tÝnh theo sè lao ®éng trong gia ®×nh. Lìi cuèc bím do thî rÌn ngêi Hm«ng tù lµm lÊy. Lìi cuèc b»ng s¾t, réng 20cm, chç ®Ó tra c¸n cuèn thµnh èng s¾t trßn uèn cong liÒn víi lìi cuèc. §êng kÝnh èng kho¶ng 4cm. C¸n ®Ó tra vµo èng lµ ®o¹n gç ®îc ®Ïo trßn, dµi hay ng¾n tuú thuéc vµo ®é trëng thµnh cña ngêi lao ®éng. Lìi cuèc ®îc rÌn rÊt tèt, cøng võa ph¶i, ®¶m b¶o ®é dÎo nhng kh«ng bÞ qu¨n trong ®iÒu kiÖn ruéng cã nhiÒu sái ®¸. Ngêi Hm«ng cã kinh nghiÖm sö dông cuèc bím trong viÖc khai ruéng lµm cá. 2.4 ChiÕc cµo cá: ChiÕc cµo cá cña ngêi Hm«ng kh«ng cã r¨ng, hä thêng lÊy nh÷ng con dao cò kh«ng dïng ®îc n÷a uèn cong thµnh chiÕc cµo cá. ChiÕc cµo cá ®îc sö dông trong viÖc lµm s¹ch cá ë trªn ruéng vµ lµm cá cho c¸c c©y trång quanh nhµ. Website: http://www.kilobooks.com Email : [email protected] Ph¬ng thøc canh t¸c cña ngêi Hm«ng 2.5 ChiÕc liÒm: ChiÕc liÒm cña ngêi Hm«ng chñ yÕu ®Ó gÆt lóa ë ch©n ruéng bËc thang vµ c¾t cá cho tr©u, bß, ngùa. 2.6 Bóa chim: Bóa chim cã mét lìi nhän vµ mét lìi tï, khi khai ruéng gÆp chç ®Êt mÒm, ngêi ta sö dông lìi nhän, gÆp chç ®Êt l¾m sái ngêi ta sö dông lìi tï. ChiÕc bóa nµy to, nÆng nªn chØ cã nam giíi khoÎ, cã kinh nghiÖm trong lao ®éng míi sö dông ®îc. 2.7 ChiÕc gïi: ChiÕc gïi lµ ph¬ng tiÖn vËn chuyÓn chñ yÕu cña ngêi Hm«ng thÝch hîp víi c¸c ®êng dèc, trÌo leo trªn c¸c ®êng ruéng dèc bËc thang vµ c¸c v¸ch ®¸. Nhµ cã bao nhiªu ngêi th× sè lîng gïi còng t¬ng øng. Gïi ®îc ®an b»ng nan giang hoÆc b»ng tróc nªn dïng bÒn. D©y gïi ®îc lµm b»ng da tr©u, bß hoÆc d©y mãc. Gïi cao kho¶ng 60cm, cã ®¸y ®êng kÝnh 30cm. Cµng lªn cao gïi cµng loe réng. MiÖng gïi cã h×nh bÇu dôc kh«ng cã n¾p ®Ëy do vËy cã thÓ chøa nh÷ng vËt cã chiÒu cao h¬n gïi. Víi nh÷ng c«ng cô cã tõ l©u ®êi vµ nh÷ng c«ng cô míi du nhËp trong ®êi sçng hiÖn ®¹i ®ång bµo Hm«ng ®ang dÇn tõng bíc c¶i thiÖn canh t¸c ®Ó t¨ng n©ng suÊt,c¶i thiÖn ®êi sèng. Nh÷ng c«ng cô ®ã phÇn nµp còng nãi lªn ®îc tÝnh s¸ng t¹o vµ khÐo lÐo cña téc ngêi nµy. III. kÕt luËn chung: Mçi téc ngêi l¹i cã nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh sèng kh¸c nhau, tuú thuéc vµo hoµn c¶nh tù nhiªn mµ cã nh÷ng ph¬ng thøc canh t¸c ®Æc trng. Lµ nh÷ng c d©n di c tíi ViÖt Nam muén ngêi Hm«ng ph¶i sèng trªn ®Þa h×nh nói cao, dèc. Kh¾c phôc khã kh¨n, hä ®· t×m ra ®îc ph¬ng thøc canh t¸c phï hîp. Víi nh÷ng c«ng cô truyÒn thèng cã c¶i tiÕn vµ ph¬ng thøc canh t¸c ruéng bËc thang,canh t¸c n¬ng rÉy,..®êi sèng ®ång bµo ®· dîc c¶i thiÖn. CÇn ph¶i thÊy r»ng nh÷ng ph¬ng thøc, nh÷ng c«ng cô lao ®éng ®ã lµ sù tÝch luü kinh nghiÖm truyÒn thèng tõ ngµn ®êi còa ®ång bµo Hm«ng, lµ trÝ tuÖ cña c¶ mét céng ®ång trong ®iÒu kiÖn khã kh¨n. Tuy nhiªn, nãi nh vËy kh«ng cã nghÜa ®ã lµ nh÷ng ph¬ng thøc canh t¸c tèi u nhÊt. MÆc dï ®©y lµ ph¬ng thøc canh t¸c phï hîp h¬n c¶ víi ®«ng bµo trong ®iÒu kiªn ®Êt ®ai Ýt ái, c»n cçi, ®é dèc cao, nhiÒu ®¸ …th× nh÷ng ph ¬ng thøc ®ã cßn nhiÒu h¹n chÕ. §ã lµ vÊn ®Ò ¶nh hëng m«i trêng tù nhiªn, ph¸ rõng do ®èt n¬ng rÉy g©y mÊt c©n b»ng m«i trêng sinh th¸i,du canh du c g©y vÊn ®Ò vÒ x· Website: http://www.kilobooks.com Email : [email protected] Ph¬ng thøc canh t¸c cña ngêi Hm«ng héi…H¬n n÷a, ph¬ng thøc canh t¸c ®ã cha thùc sù ®¸p øng ®îc nhu cÇu l¬ng thùc cña ®ång bµo. V× vËy, chóng ta cÇn xem xÐt vµ ®a ra nh÷ng gi¶i ph¸p tÝch cùc nh»m n©ng cao h¬n n÷a cuéc sèng cña ®ång bµo Hm«ng nãi riªng vµ c¸c ®©n téc thiÓu sè kh¸c nãi chung. MôC LôC I. §«i nÐt kh¸i qu¸t vÒ ngêi Hm«ng:........................................................................1 Website: http://www.kilobooks.com Email : [email protected] Ph¬ng thøc canh t¸c cña ngêi Hm«ng 1. LÞch sö téc ngêi :...........................................................................................1 2. Kh«ng gian sèng cña ngêi Hm«ng:...............................................................1 II. Kü thuËt canh t¸c cña ngêi Hm«ng.................................................................2 1. Qu¸ tr×nh khai khÈn vµ c¸c lo¹i h×nh canh t¸c:............................................2 2.1. Qu¸ tr×nh khai khÈn vµ canh t¸c ruéng níc( ruéng bËc thang):............2 a. Qu¸ tr×nh khai khÈn:..............................................................................2 - Lùa chän vïng ®Êt:..............................................................................2 - X¸c lËp quyÒn khai khÈn:....................................................................2 - C«ng viÖc khai khÈn............................................................................3 + Dän s¹ch mÆt ®Êt:...........................................................................3 + §µo vµ san ruéng:...........................................................................3 + Lµm bê ruéng:................................................................................3 b. Qu¸ tr×nh canh t¸c:...............................................................................4 - §iÒu hoµ nguån níc:...........................................................................4 - Kü thuËt lµm ®Êt vµ kinh nghiÖm.........................................................5 - Gieo m¹ vµ cÊy:...................................................................................5 - Lµm cá vµ b¶o vÖ:...............................................................................6 - Thu ho¹ch vµ b¶o qu¶n:......................................................................6 2.2. Qu¸ tr×nh khai khÈn vµ canh t¸c n¬ng rÉy.............................................7 a. Qu¸ tr×nh khai khÈn n¬ng rÉy:..............................................................7 b. Qu¸ tr×nh canh t¸c.................................................................................7 - Gieo trång theo ®êng cµy:...................................................................7 - Gieo trång theo hèc dïng cuèc bæ:.....................................................8 - Gieo trång theo lç dïng gËy chäc:......................................................8 - Kü thuËt xen canh, gèi vô:..................................................................9 2.3. C¸c h×nh thøc canh t¸c kh¸c:.................................................................9  Canh t¸c vên nhµ, vên treo:...................................................................9  Canh t¸c vên rõng: §ång bµo ®Ó ph¸t triÓn tù do.................................10  Canh t¸c rõng vµ c¸c b·i ch¨n th¶: thuéc së h÷u cña c¶ céng ®ång, 10 2. HÖ thèng c«ng cô:........................................................................................10 2.1 ChiÕc cµy...............................................................................................10 2.2 ChiÕc Bõa..............................................................................................10 2.3 ChiÕc cuèc bím.....................................................................................11 2.4 ChiÕc cµo cá:.........................................................................................11 2.5 ChiÕc liÒm:.............................................................................................11 2.6 Bóa chim:...............................................................................................12 Website: http://www.kilobooks.com Email : [email protected] Ph¬ng thøc canh t¸c cña ngêi Hm«ng 2.7 ChiÕc gïi:..............................................................................................12 III. kÕt luËn chung:.........................................................................................................12 Website: http://www.kilobooks.com Email : [email protected]