Tài liệu Phát triển nông nghiệp bền vững ở huyện lệ thủy, tỉnh quảng bình

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ --------------------- NGUYỄN VĂN NGHĨA PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP BỀN VỮNG Ở HUYỆN LỆ THỦY, TỈNH QUẢNG BÌNH LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ CHÍNH TRỊ CHƢƠNG TRÌNH ĐỊNH HƢỚNG NGHIÊN CỨU Hà Nội - 2014 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ --------------------- NGUYỄN VĂN NGHĨA PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP BỀN VỮNG Ở HUYỆN LỆ THỦY, TỈNH QUẢNG BÌNH Chuyên ngành : Kinh tế chính trị Mã số : 60 31 01 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ CHÍNH TRỊ CHƢƠNG TRÌNH ĐỊNH HƢỚNG NGHIÊN CỨU Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. VŨ ĐỨC THANH Hà Nội - 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu ra trong luận văn là trung thực, đảm bảo tính khách quan, khoa học. Các tài liệu tham khảo có nguồn gốc, xuất xứ rõ ràng. Hà Nội, ngày ... tháng ... năm 2014 TÁC GIẢ Nguyễn Văn Nghĩa LỜI CẢM ƠN Trong quá trình học tập và làm đề tài luận văn tốt nghiệp tại Trƣờng Đại học Kinh tế, Đại học quốc gia Hà Nội, tác giả đã đƣợc các thầy cô giáo và cán bộ nhân viên nhà trƣờng giúp đỡ rất nhiệt tình. Với những kiến thức đã đƣợc học tại trƣờng và theo nguyện vọng nghiên cứu, tác giả đã lựa chọn thực hiện đề tài luận văn thạc sỹ kinh tế: “Phát triển nông nghiệp bền vững ở huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình”. Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới nhà trƣờng, các thầy cô giáo và đặc biệt là TS.Vũ Đức Thanh, ngƣời hƣớng dẫn khoa học đã giúp đỡ tác giả hoàn thành đề tài luận văn tốt nghiệp này. Do các giới hạn về kiến thức và thời gian nghiên cứu, chắc chắn luận văn còn có những thiếu sót và hạn chế. Tác giả mong nhận đƣợc sự chỉ dẫn, góp ý, nhận xét của thầy cô giáo và bạn bè đồng nghiệp. Tác giả xin trân trọng cảm ơn. Hà Nội, ngày ... tháng ... năm 2014 TÁC GIẢ Nguyễn Văn Nghĩa MỤC LỤC Danh mục ký hiệu viết tắt ............................................................................................i Danh mục các bảng ................................................................................................... iii Danh mục các hình vẽ .................................................................................................v MỞ ĐẦU .....................................................................................................................1 Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN, CƠ SỞ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP BỀN VỮNG .........................5 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ......................................................................5 1.2. Cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển nông nghiệp bền vững ......................8 1.2.1. Khái quát chung về phát triển bền vững ...................................................8 1.2.2. Khái quát chung về nông nghiệp...............................................................9 1.2.3. Phát triển nông nghiệp bền vững ............................................................12 1.2.4. Phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững ở một số địa phương; một số mô hình phát triển bền vững và kinh nghiệm cho huyện Lệ Thủy ................21 Chƣơng 2: PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..........................................................27 2.1. Phƣơng pháp thu thập và xử lý số liệu ...........................................................27 2.1.1. Nguồn số liệu thực hiện đề tài ................................................................27 2.1.2. Phương pháp xử lý số liệu.......................................................................27 2.2. Các phƣơng pháp và công cụ nghiên cứu ......................................................28 2.2.1. Phương pháp luận ...................................................................................28 2.2.2. Các phương pháp và công cụ cụ thể .......................................................30 Chƣơng 3: THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP THEO HƢỚNG BỀN VỮNG Ở HUYỆN LỆ THỦY, TỈNH QUẢNG BÌNH GIAI ĐOẠN 2009-2013 ....34 3.1. Đặc điểm cơ bản của huyện ảnh hƣởng đến phát triển nông nghiệp theo hƣớng bền vững .....................................................................................................34 3.1.1. Điều kiện tự nhiên ...................................................................................34 3.1.2. Điều kiện kinh tế......................................................................................37 3.1.3. Điều kiện xã hội ......................................................................................41 3.2. Thực trạng phát triển nông nghiệp theo hƣớng bền vững huyện Lệ Thủy, tỉnh Quản Bình giai đoạn 2009-2013 ...........................................................................44 3.2.1. Phát triển nông nghiệp bền vững về kinh tế............................................44 3.2.2. Phát triển nông nghiệp bền vững về xã hội ............................................65 3.2.3. Phát triển nông nghiệp bền vững về môi trường ....................................72 3.3. Đánh giá chung thực trạng phát triển nông nghiệp theo hƣớng bền vững ở huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình ..........................................................................80 3.3.1. Kết quả đạt được .....................................................................................80 3.3.2. Hạn chế ...................................................................................................83 3.3.3. Nguyên nhân............................................................................................85 Chƣơng 4: MỘT SỐ THẢO LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP THEO HƢỚNG BỀN VỮNG Ở HUYỆN LỆ THỦY, TỈNH QUẢNG BÌNH ...............................................................................................88 4.1. Một số nội dung cơ bản làm cơ sở thảo luận và khuyến nghị giải pháp phát triển nông nghiệp theo hƣớng bền vững huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình .........88 4.1.1. Bối cảnh kinh tế chung ảnh hưởng đến phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững huyện Lệ Thủy ........................................................................88 4.1.2. Những căn cứ cơ bản để thảo luận và khuyến nghị giải pháp phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững huyện Lệ Thủy ...........................................90 4.2. Một số giải pháp phát triển nông nghiệp ở huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình theo hƣớng bền vững .............................................................................................95 4.2.1. Giải pháp phát triển bền vững về kinh tế ................................................95 4.2.2. Giải pháp phát triển nông nghiệp bền vững về xã hội ..........................105 4.2.3. Giải pháp phát triển nông nghiệp bền vững về môi trường ..................109 4.2.4. Giải pháp về thể chế, chính sách phát triển nông nghiệp bền vững .....114 KẾT LUẬN .............................................................................................................116 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................119 DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VIẾT TẮT STT Từ viết tắt Nguyên nghĩa 1 BVKT Bền vững về kinh tế 2 BVMT Bền vững về môi trƣờng 3 BVTV Bảo vệ thực vật 4 BVXH Bền vững về xã hội 5 DVNN Dịch vụ nông nghiệp 6 FAO Foot and Agriculture Organization 7 FDI Foreign direct investment 8 GDP Gross Domestic Produc 9 GTSX Giá trị sản xuất 10 GTTT Giá trị tăng thêm 11 HTX Hợp tác xã 12 IPM Integrated Pest Management 13 IUCN The International Union for Conservation of Nature 14 KHKT Khoa học kỹ thuật 15 KTQD Kinh tế quốc doanh 16 KT-XH Kinh tế xã hội 17 N-BV 18 NGDOs Non-Governmental Development Organization 19 NGOs Non-govermental Organizatuions Nhóm ngành có thể đảm bảo nông nghiệp phát triển theo hƣớng bền vững i Nhóm ngành hỗ trợ 20 N-HT 21 N-KBV 22 NN Nông nghiệp 23 NNBV Nông nghiệp bền vững 24 NSLĐ Năng suất lao động 25 NSNN Ngân sách nhà nƣớc 26 ODA Official Development Assistance 27 PTBV Phát triển bền vững 28 PTNT Phát triển nông thôn 29 SRI The System of Rice intensification 30 TAC/CGIAR 31 UBND Ủy ban nhân dân 32 WCED The Western Cape Education Department 33 WTO World Trade Organization 34 WWF World Wildlife Fund Nhóm ngành có thể không đảm bảo nông nghiệp phát triển theo hƣớng bền vững Technical Advisory Committee/The Consultative Group on International Agriculture Research ii DANH MỤC CÁC BẢNG TT Số hiệu 1 Bảng 3.1 2 Bảng 3.2 3 Bảng 3.3 4 Bảng 3.4 5 Bảng 3.5 Nội dung Diện tích đất tự nhiên huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Tốc độ tăng trƣởng kinh tế huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Tốc độ tăng trƣởng GTSX các ngành kinh tế huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Tỷ trọng các ngành kinh tế huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Tình hình dân số và lao động huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Trang 36 38 38 39 42 Quy mô tăng trƣởng GTSX và GTTT ngành nông6 Bảng 3.6 lâm nghiệp-thủy sản huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009- 44 2013 7 Bảng 3.7 8 Bảng 3.8 9 Bảng 3.9 Năng suất lao động nông nghiệp huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Vốn đầu tƣ phát triển nông-lâm-thủy sản huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Cơ cấu các nhóm ngành và ngành nông-lâm nghiệpthủy sản huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 48 49 50 Diện tích, năng suất, sản lƣợng cả năm của một số 10 Bảng 3.10 cây trồng chính huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 52 (quy đổi theo các nhóm cây trồng) 11 Bảng 3.11 Một số chỉ tiêu đánh giá tính bền vững ngành trồng iii 56 trọt huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 12 Bảng 3.12 13 Bảng 3.13 14 Bảng 3.14 15 Bảng 3.15 16 Bảng 3.16 17 Bảng 3.17 Một số chỉ tiêu ngành chăn nuôi huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Một số chỉ tiêu đánh giá ngành nuôi trồng thủy sản huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Một số chỉ tiêu giảm nghèo huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Một số chỉ tiêu ngành y tế huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Một số chỉ tiêu ngành giáo dục huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Tỷ lệ xã đƣợc công nhận theo tiêu chí nông thôn mới huyện Lệ Thủy giai đoạn 2011-2013 58 59 68 70 71 72 Tình hình sử dụng phân bón hóa học và thuống 18 Bảng 3.18 BVTV trong sản xuất nông nghiệp huyện Lệ Thủy 73 giai đoạn 2009-2013 19 Bảng 3.19 20 Bảng 3.20 Một số chỉ tiêu liên quan sửi dụng tài nguyên rừng huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Một số chỉ tiêu liên quan tài nguyên biển huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 iv 77 79 DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ STT Số hiệu Nội dung Trang Xu hƣớng tốc độ tăng trƣởng kinh tế (tính theo 1 Hình 3.1 GTTT) và tăng trƣởng GTSX các ngành kinh tế 39 huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 2 Hình 3.2 Xu hƣớng tỷ trọng các ngành kinh tế huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 40 Tƣơng quan tốc độ tăng trƣởng GTSX và GTTT 3 Hình 3.3 ngành nông-lâm nghiệp-thủy sản huyện Lệ Thủy giai 45 đoạn 2009-2013 4 Hình 3.4 5 Hình 3.5 6 Hình 3.6 7 Hình 3.7 8 Hình 3.8 9 Hình 3.9 10 Hình 3.10 11 Hình 3.11 Xu hƣớng một số chỉ tiêu hiệu quả sản xuất ngành nông-lâm nghiệp-thủy sản giai đoạn 2009-2013 Xu hƣớng năng suất lao động nông nghiệp huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Xu hƣớng quy mô GTSX nông nghiệp trên vốn đầu tƣ huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Xu hƣớng cơ cấu các ngành nông-lâm nghiệp-thủy sản huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Xu hƣớng diện tích đất trồng lúa bình quân huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Xu hƣớng năng suất một số loại cây trồng chính huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Xu hƣớng diện tích, năng suất, sản lƣợng cây trồng huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Diện tích, sản lƣợng nuôi trồng thủy sản huyện Lệ v 46 48 49 50 53 54 55 59 Thủy giai đoạn 2009-2013 12 Hình 3.12 13 Hình 3.13 14 Hình 3.14 15 Hình 3.15 16 Hình 3.16 17 Hình 3.17 18 Hình 3.18 19 Hình 3.19 20 Hình 3.20 Xu hƣớng hiệu quả ngành nuôi trồng thủy sản huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Một số chỉ tiêu dân số và lao động nông nghiệp huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 GDP (tính theo GTTT) bình quân đầu ngƣời khu vực nông thôn huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Số kg lƣơng thực (có hạt) bình quân đầu ngƣời huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Xu hƣớng giảm nghèo huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Một số chỉ tiêu văn hóa, thể thao huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Một số chỉ tiêu đánh giá hiệu quả sử dụng đất canh tác huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Tỷ lệ sử dụng nƣớc hợp vệ sinh huyện Lệ Thủy giai đoạn 2009-2013 Mức độ thiệt hại do thiên tai gây ra trên địa bàn huyện Lệ Thủy từ 2009-2013 vi 60 66 66 67 68 69 74 76 80 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Nông nghiệp là ngành sản xuất vật chất cơ bản của xã hội, có vai trò cung cấp lƣơng thực, thực phẩm cho tiêu dùng, nguyên vật liệu cho ngành công nghiệp chế biến nông sản; cung cấp vốn, lao động cho các ngành kinh tế khác; là nguồn ngoại hối quan trọng cho nền kinh tế và thị trƣờng chủ yếu của sản phẩm trong nƣớc. Riêng các nƣớc đang phát triển nhƣ Việt Nam, nông nghiệp đóng vai trò thực hiện giảm nghèo, đồng thời là nền tảng vững chắc tạo nên sự ổn định, đảm bảo an toàn cho sự phát triển cũng nhƣ quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nƣớc. Lệ Thủy là huyện thuần nông, nằm ở phía Nam của tỉnh Quảng Bình, có 26 xã và 02 thị trấn với diện tích 1.416,114 km2 và dân số là 141.787 ngƣời [11]. Trong giai đoạn 5 năm (2009 - 2013), huyện Lệ Thủy đã đạt đƣợc nhiều thành tựu quan trọng về kinh tế - xã hội, trong đó nông nghiệp nổi lên nhƣ một điểm sáng [43]: Tốc độ tăng trƣởng bình quân đạt khá cao; năng suất sản lƣợng cây trồng, vật nuôi đạt cao và ổn định; chuyển dịch cơ cấu cây trồng, vật nuôi theo hƣớng tích cực; cơ sở hạ tầng nông nghiệp, nông thôn ngày càng hoàn thiện; đời sống của ngƣời dân nông thôn đƣợc cải thiện đáng kể. Có thể nói nông nghiệp là ngành sản xuất đóng vai trò hết sức quan trọng trong chiến lƣợc phát triển kinh tế - xã hội của huyện Lệ Thủy và sự phân công sản xuất của tỉnh Quảng Bình nói chung. Những kết quả đạt đƣợc thời gian qua là không thể phủ nhận tuy nhiên nông nghiệp huyện Lệ Thủy đang tồn tại một số vấn đề. Thứ nhất, tốc độ tăng trƣởng và chuyển dịch cơ cấu trong nội ngành nông nghiệp vẫn chƣa tƣơng xứng với tiềm năng lợi thế; ngành nông nghiệp đang phát triển theo số lƣợng mà thiếu chú trọng giá trị, chất lƣợng và hiệu quả; năng suất, sản lƣợng các loại cây trồng, vật nuôi có dấu hiệu giảm; năng suất lao động thấp; thu nhập của lao động nông nghiệp còn khó khăn; quá trình tập trung hóa trong sản xuất nông nghiệp còn chậm. Thứ hai, Cơ cấu dân số nông thôn còn lớn; tỷ lệ hộ nghèo cao; lao động thiếu việc làm còn nhiều; tiến độ triển khai thực hiện 19 tiêu chí xây dựng nông thôn mới còn chậm; có nhiều vấn đề xã hội khác cần phải giải quyết. Thứ ba, tài nguyên - môi trƣờng nông thôn một số nơi có dấu hiệu suy giảm; việc lạm dụng phân bón hóa học, thuốc BVTV ngày càng nhiều đang ảnh hƣởng nghiêm trọng đến môi trƣờng sinh thái và 1 đa dạng sinh học; nhiều diện tích rừng bị cháy và bị chặt phá hàng năm ảnh hƣởng đến tỷ lệ che phủ rừng; số vụ thiên tai và mức độ thiệt hại ngày càng nghiêm trọng. Trƣớc những vấn đề tồn tại đòi hỏi nông nghiệp Lệ Thủy phải phát triển theo hƣớng nâng cao chất lƣợng, giá trị, hiệu quả gắn với bảo vệ môi trƣờng sinh thái, sử dụng tốt nhất các nguồn tài nguyên thiên nhiên và giải quyết tốt các vấn đề xã hội nông thôn; hay nói cách khác nông nghiệp huyện Lệ Thủy phải phát triển theo hƣớng bền vững. Xuất phát từ những vấn đề nêu trên tôi chọn đề tài: “Phát triển nông nghiệp bền vững ở huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình” làm đề tài luận văn thạc sỹ. Câu hỏi nghiên cứu là: Nội dung và các tiêu chí phát triển nông nghiệp bền vững? Thực trạng và mức độ phát triển nông nghiệp bền vững ở huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình thời gian qua? Giải pháp nào để thúc đẩy nông nghiệp huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình phát triển theo hƣớng bền vững trong thời gian tới? 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu nghiên cứu của đề tài là phân tích, đánh giá thực trạng phát triển nông nghiệp bền vững thời gian qua ở huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình để nghiên cứu và khuyến nghị một số giải pháp có hiệu quả, phù hợp nhằm đƣa nông nghiệp huyện Lệ Thủy phát triển theo hƣớng bền vững thời gian tới. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Tổng hợp các vấn đề lý luận liên quan phù hợp với phạm vi nghiên cứu vấn đề phát triển nông nghiệp theo hƣớng bền vững của một huyện trực thuộc tỉnh. Phân tích, đánh giá thực trạng phát triển nông nghiệp theo hƣớng bền vững ở huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình giai đoạn 2009 - 2013. Thảo luận và khuyến nghị giải pháp phát triển nông nghiệp theo hƣớng bền vững ở huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình trong thời gian tới. 3. Đối tƣợng, nội dung và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đề tài nghiên cứu phát triển nông nghiệp bền vững dƣới góc độ kinh tế chính trị. Phát triển nông nghiệp bền vững không chỉ phát triển thuần túy trong sản xuất nông nghiệp (bao gồm cả lâm nghiệp và thủy sản) mà bao gồm cả phát triển xã hội nông 2 thôn và bảo vệ tài nguyên, môi trƣờng sinh thái. Đối tƣợng nghiên cứu cụ thể của đề tài là phát triển nông nghiệp của huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình giai đoạn 20092013 đặt trong xu hƣớng chung của phát triển nông nghiệp theo hƣớng bền vững. 3.2 Nội dung nghiên cứu Nghiên cứu phát triển nông nghiệp bền vững ở huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình tập trung theo các nội dung: (1) Nghiên cứu nông nghiệp theo nghĩa rộng, trong đó nông nghiệp bao gồm các ngành nông - lâm nghiệp - thủy sản; (2) Nghiên cứu phát triển nông nghiệp bền vững trên cơ sở 3 trụ cột chính là bền vững về kinh tế, xã hội và môi trƣờng. 3.3. Phạm vi nghiên cứu Nghiên cứu trên phạm vi toàn bộ huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình. Thời kỳ nghiên cứu hiện trạng là 05 năm (2009-2013). Đây là khoảng thời gian có nhiều biến động, đặc biệt những năm 2011-2013 tình hình KT-XH huyện nói chung và nông nghiệp nói riêng gặp khó khăn hơn những năm trƣớc và xu hƣớng tái cơ cấu, chuyển hƣớng sản xuất nông nghiệp dần đƣợc xác lập, trong đó xu hƣớng chuyển nông nghiệp từ năng suất, sản lƣợng sang chất lƣợng, giá trị và bảo vệ tài nguyên môi trƣờng. 4. Một số kết quả nghiên cứu của đề tài Đề tài tổng hợp, hệ thống hóa những vấn đề lý luận về phát triển NNBV, đồng thời đƣa ra một số vấn đề lý luận mới nhƣ phân nhóm ngành trong nghiên cứu NNBV và hệ thống hóa các tiêu chí đánh giá NNBV. Đánh giá một số mô hình và địa phƣơng phát triển nông nghiệp theo hƣớng bền vững từ đó rút ra bài học kinh nghiệm cho huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình. Đề tài phân tích thực trạng phát triển nông nghiệp theo hƣớng bền vững ở huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình thời gian qua, từ đó chỉ ra những kết quả đạt đƣợc, những tồn tại, hạn chế cũng nhƣ nguyên nhân của những tồn tại, hạn chế. Xuất phát từ yêu cầu tất yếu phải phát triển nông nghiệp theo hƣớng bền vững kết hợp với thực trạng phát triển thời gian qua, đề tài có một số thảo luận và khuyến nghị giải pháp để phát triển nông nghiệp ở huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình theo hƣớng bền vững trong thời gian tới. 3 5. Kết cấu của đề tài Ngoài phần mở đầu, phần kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của đề tài đƣợc trình bày thành 4 chƣơng: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu; cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển nông nghiệp bền vững Chương 2: Phƣơng pháp nghiên cứu Chương 3: Thực trạng phát triển nông nghiệp theo hƣớng bền vững huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình từ năm 2009-2013. Chương 4: Một số thảo luận và khuyến nghị giải pháp phát triển nông nghiệp ở huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình theo hƣớng bền vững trong thời gian tới. 4 Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN, CƠ SỞ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP BỀN VỮNG 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu Trong những năm qua, phát triển nông nghiệp Việt Nam (bao gồm phát triển nông nghiệp, nông dân và nông thôn) luôn là mối quan tâm lớn của Đảng và Nhà nƣớc, đồng thời cũng là sự quan tâm của các nhà nghiên cứu, các nhà lý luận, nhà làm chính sách. Mặc dù sự quan tâm ở mức độ khác nhau song đều cùng hƣớng tới một mục tiêu phát triển nông nghiệp đạt mức cao, ổn định, hiệu quả xét về mặt kinh tế, xã hội và môi trƣờng. Chính vì thế, đã có rất nhiều công trình nghiên cứu của các nhà khoa học ở trong và ngoài nƣớc nghiên cứu về phát triển nông nghiệp bền vững. Đặng Kim Sơn - Hoàng Thu Hà (2002), “Một số vấn đề về phát triển nông nghiệp nông thôn”, Nxb Thống kê, Hà Nội. Các tác giả đã đƣa ra các quan điểm, cách tiếp cận về phát triển nông nghiệp bền vững dƣới góc độ an ninh lƣơng thực và phát triển công nghiệp và dịch vụ ở nông thôn, xem nhƣ một trong các mục tiêu, chỉ tiêu đánh giá, giải pháp cho phát triển nông nghiệp, nông thôn theo hƣớng ổn định, bền vững. Nguyễn Văn Tuấn - Trịnh Văn Thịnh (2002), “Nông nghiệp bền vững - cơ sở và ứng dụng”, Nxb Thanh Hóa, Thanh Hóa. Các tác giả đã nghiên cứu, đề cao đạo đức - nguyên lí trong phát triển nông nghiệp bền vững và xây dựng nông nghiệp bền vững trên nền tảng sinh thái học. Theo các tác giả: Triết lí của nông nghiệp bền vững là phải hợp tác với thiên nhiên, tuân thủ những quy luật của thiên nhiên, không chống lại thiên nhiên. Phải xem xét toàn bộ hệ thống trong sự vận động của nó, không tách rời từng bộ phận; phải suy nghĩ đến lợi ích toàn cục, không vì lợi ích của bộ phận mà làm hại đến toàn cục. PGS.TS Nguyễn Sinh Cúc (2003), “Nông nghiệp, nông thôn Việt Nam thời kỳ đổi mới”, Nxb Thống kê, Hà Nội. Tác giả đã nêu bật lên đƣợc những thành tựu và những vấn đề đặt ra trong quá trình phát triển nông nghiệp nông thôn Việt Nam, trong đó đã nghiên cứu, phân tích làm rõ quá trình đổi mới, hoàn thiện chính sách nông nghiệp, nông thôn ở nƣớc ta trong những năm đổi mới. 5 GS.TS Nguyễn Kế Tuấn (2006), “Công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp và nông thôn ở Việt Nam, con đường và bước đi”, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội. Tác giả đề cập sâu đến khía cạnh phát triển nông nghiệp nông thôn bền vững gắn với quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở nƣớc ta thời gian qua; đồng thời đề xuất phƣơng hƣớng thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn Việt Nam thời gian tới. GS.TSKH Nguyễn Quang Thái và PGS.TS Ngô Thắng Lợi (2007), “Phát triển bền vững ở Việt Nam - thành tựu, cơ hội, thách thức và triển vọng”, Nxb Lao động - Xã hội, Hà Nội. Tác giả đề cập về phát triển bền vững của Việt Nam trong thời kỳ đổi mới, trong đó đã nghiên cứu, đánh giá những kết quả đạt đƣợc, tồn tại hạn chế, cơ hội thách thức; mặt khác tác phẩm cũng đã đƣa ra các tiêu chí và nội dung của phát triển bền vững, trong đó có tăng trƣởng kinh tế, chuyển dịch cơ cấu kinh tế... Sally P.Marsh, T Gordon MacAulay và Phạm Văn Hùng (2007), “Phát triển nông nghiệp và chính sách đất đai Việt Nam”, Trung tâm nghiên cứu Nông nghiệp quốc tế của Ôxtrâylia; Martin Ravallion, Dominique van de Walle (2008) “Đất đai trong thời kỳ chuyển đổi: Cải cách và nghèo đói ở Nông thôn Việt Nam”, Nxb Văn hóa - Thông tin, Hà Nội. Các tác giả cho rằng việc chia nhỏ đất đai đã và đang phát huy đƣợc tính tự chủ của nông dân, đáp ứng đƣợc việc gia tăng sản lƣợng; tuy nhiên chia nhỏ ruộng đất đã làm cản trở các ứng dụng cơ giới hóa, hiện đại hóa vào đồng ruộng và đang làm chậm quá trình phát triển nông nghiệp Việt Nam theo hƣớng hiện đại; phải có hƣớng đi trong tích tụ, tập trung ruộng đất để chuyển nông nghiệp sang phát triển lên một nấc thang cao hơn. Đặng Kim Sơn (2008), “Nông nghiệp, nông dân, nông thôn Việt Nam: Hôm nay và mai sau” và “Kinh nghiệm quốc tế về nông nghiệp, nông thôn, nông dân trong quá trình công nghiệp hóa”, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. Tác giả nêu quan điểm Việt Nam cần phải tổ chức lại hình thức tổ chức sản xuất theo hƣớng liên kết, hình thành các vùng chuyên canh, rút nhanh lao động ra khỏi nông nghiệp và liên kết giữa sản xuất nông nghiệp và các đối tác khác trên chuỗi ngành hàng nông sản nhằm phát triển nền nông nghiệp theo hƣớng công nghiệp hóa, hiện đại hóa và thƣơng mại hóa; xem trọng vai trò của khoa học, công nghệ và rất cần thiết cho việc 6 đƣa nhanh các tiến bộ khoa học công nghệ vào sản xuất và tiêu thụ nông sản nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng vốn và lao động trong sản xuất nông nghiệp. Nguyễn Thu Minh (2013), “Nghiên cứu thống kê đánh giá phát triển bền vững ở Việt Nam”, Luận án tiến sỹ kinh tế, Trƣờng đại học kinh tế quốc dân, Hà Nội. Đây là công trình nghiên cứu đầu tiên về phƣơng pháp luận về quy trình và phƣơng pháp tính chỉ số tổng hợp đánh giá phát triển bền vững ở Việt Nam. Kết quả của đề tài mở ra hƣớng nghiên cứu về việc xây dựng hệ thống chỉ tiêu thống kê, tính toán chỉ số tổng hợp phát triển bền vững giữa các địa phƣơng trong cả nƣớc. Nguyễn Thị Việt Hà (2012), “Bước đầu xây dựng hệ thống tiêu chí đánh giá sự phát triển nông nghiệp tỉnh Đồng Tháp theo hướng bền vững”, Tạp chí Khoa học Đại học sƣ phạm thành phố Hồ Chí Minh, Hồ Chí Minh. Tác giả đƣa ra hệ thống các tiêu chí đánh giá phát triển nông nghiệp bền vững của một địa phƣơng cụ thể, trong đó về kinh tế có 5 tiêu chí liên quan đến quy mô, tốc độ tăng trƣởng, chuyển dịch cơ cấu ngành, hiệu quả sản xuất; về xã hội có 3 tiêu chí liên quan đến thu nhập, lao động nông nghiệp, lƣơng thực bình quân; về môi trƣờng có 1 tiêu chí đánh giá liên quan đến sử dụng phân bón, thuốc BVTV. Ngoài các công trình nghiên cứu phát triển nông nghiệp bền vững ở phạm vi quốc gia, có nhiều đề tài nghiên cứu phát triển nông nghiệp bền vững ở phạm vi một tỉnh hoặc một huyện. Đứng trên góc độ kinh tế chính trị có một số đề tài nghiên cứu nhƣ: Bùi Thị Thu Hằng (2012), “Phát triển nông nghiệp bền vững ở Vĩnh Phúc”, Luận văn thạc sỹ kinh tế chính trị, Trƣờng Đại học kinh tế - Đại học quốc gia Hà Nội; Phạm Thị Thanh Thủy (2012), “ Phát triển nông nghiệp bền vững ở Hải Dương”, Trung tâm Đào tạo Bồi dƣỡng giảng viên Lý luận Chính trị, Hà Nội;... Đứng trên góc độ Kinh tế phát triển có một số đề tài nghiên cứu nhƣ: Đặng Thị Á (2011), “Phát triển bền vững nông nghiệp thành phố Đà Nẵng”, Luận văn thạc sỹ kinh tế phát triển, Đại học Đà nẵng; Nguyễn Thị Mai (2011), “Phát triển nông nghiệp bền vững ở huyện Điện Bàn - tỉnh Quảng Nam”, Luận văn thạc sỹ kinh tế phát triển, Đại học Đà nẵng. Các tác giả đều tập trung nghiên cứu phát triển nông nghiệp bền vững trong phạm vi của một địa phƣơng; góc độ nghiên cứu khác nhau song nội dung nghiên cứu đều chủ yếu xoay quanh 3 trụ cột chính là: kinh tế, xã hội và môi trƣờng. 7 Bên cạnh những công trình nghiên cứu của các tác giả nêu trên, còn có rất nhiều công trình nghiên cứu ở dạng những bài báo, tạp chí, báo cáo trong các hội thảo, bài phỏng vấn của các chuyên gia, nhà khoa học, nhà quản lý về phát triển bền vững và phát triển nông nghiệp bền vững. Mặc dù đứng trên góc độ khác nhau tuy nhiên các nghiên cứu đều có đề cập đến phát triển nông nghiệp bền vững, chủ yếu ở phạm vi quốc gia, mang tính khái quát cao, ít có nghiên cứu về một vùng miền cụ thể, đặc biệt dƣới góc độ kinh tế chính trị, chƣa có công trình nghiên cứu về phát triển nông nghiệp bền vững ở huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình. Vì vậy, đây là một đề tài độc lập, đề cập một cách tƣơng đối đầy đủ và hệ thống về phát triển nông nghiệp bền vững ở huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình. Đề tài đã có tiếp thu một cách chọn lọc phƣơng pháp luận của nhiều tác giả đi trƣớc, đồng thời có một số cách tiếp cận mới trong nghiên cứu. 1.2. Cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển nông nghiệp bền vững 1.2.1. Khái quát chung về phát triển bền vững 1.2.1.1. Khái niệm phát triển Hiện nay có rất nhiều định nghĩa về phát triển. Trong từ điển Oxford, phát triển là: “Sự gia tăng dần của một sự vật theo hƣớng tiến bộ hơn, mạnh hơn...”. Dựa vào thế giới quan và phƣơng pháp luận biện chứng duy vật, chủ nghĩa Marx Lenin khẳng định: “Phát triển là một quá trình vận động tiến lên từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp, từ chƣa hoàn thiện đến hoàn thiện; là sự tiêu vong của cái cũ và sự ra đời của các mới”. Trong Từ điển Bách khoa của Việt Nam, phát triển đƣợc định nghĩa là: “Phạm trù triết học chỉ ra tính chất của những biến đổi đang diễn ra trong thế giới”, những biến đổi đó diễn ra theo thời gian, bao hàm cả khía cạnh thay đổi theo hƣớng đi lên, hƣớng tốt hơn tƣơng đối. 1.2.1.2. Phát triển bền vững Mặc dù đã manh nha hình thành từ lâu nhƣng thuật ngữ Phát triển bền vững (PTBV) đƣợc Hiệp hội bảo tồn thiên nhiên thế giới (IUCN) ), Chƣơng trình môi trƣờng LHQ (UNEP) và Quỹ Bảo vệ Thiên nhiên Thế giới (WWF) sử dụng lần đầu trong bản “Chiến lược bảo tồn thế giới” năm 1980. Mục tiêu tổng thể của Chiến lƣợc là “đạt đƣợc sự PTBV bằng cách bảo vệ các tài nguyên sinh vật” và thuật ngữ 8