Tài liệu Nuoi bo sua o nong ho chuong 5 (ts. nguyen xuan trach)

Ch−¬ng 5 kü thuËt v¾t s÷a I. sinh lý tuyÕn s÷a 1. CÊu t¹o tuyÕn s÷a TuyÕn s÷a (hay cßn gäi lµ tuyÕn vó) lµ c¬ quan s¶n xuÊt s÷a cña bß (h×nh 5-1). TuyÕn vó bao gåm m« tuyÕn vµ m« liªn kÕt, ngoµi ra cßn cã hÖ c¬, m¹ch qu¶n, l©m ba vµ thÇn kinh. H×nh 5-1: CÊu t¹o tuyÕn s÷a cña bß 113 a. M« tuyÕn M« tuyÕn gåm 2 phÇn chÝnh: hÖ thèng tuyÕn bµo vµ hÖ thèng èng dÉn (h×nh 5-2). §ã lµ c¬ quan t¹o s÷a duy nhÊt ë bß. Sù ph¸t triÓn cña tuyÕn cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn n¨ng suÊt s÷a. §éng m¹ch TB ph©n tiÕt Xoang èng dÉn s÷a Mµng ®¸y TB c¬ biÓu m« H×nh 5-2: TuyÕn bµo vµ èng dÉn s÷a - TuyÕn bµo TuyÕn bµo (nang tuyÕn, bao tuyÕn) lµ ®¬n vÞ chÕ tiÕt chñ yÕu cña tuyÕn s÷a. TuyÕn bµo cã d¹ng khèi cÇu, mÆt trong ®−îc bao phñ bëi c¸c tÕ bµo biÓu m« tuyÕn (tÕ bµo tiÕt s÷a). H×nh d¹ng tÕ bµo thay ®æi 114 theo chu kú ph©n tiÕt s÷a. Khi ph©n tiÕt m¹nh, trong tÕ bµo tÝch tr÷ nhiÒu dÞch ph©n tiÕt. TÕ bµo cã h−íng h×nh trô cao ®Çu nhá h−íng vµo xoang tuyÕn bµo. TÕ bµo tuyÕn chøa nhiÒu h¹t mì vµ protein cã kÝch th−íc kh¸c nhau. Khi kh«ng ph©n tiÕt tÕ bµo biÓu m« tuyÕn thu hÑp l¹i. ChÝnh gi÷a mçi tuyÕn bµo cã mét xoang, gäi lµ xoang tiÕt. Xoang nµy ¨n th«ng víi èng dÉn s÷a nhá. Trong bÇu vó, tuyÕn bµo hîp l¹i víi nhau thµnh tõng chïm ng−êi ta gäi lµ chïm tuyÕn bµo hoÆc tiÓu thuú. Mçi mét phÇn t− bÇu vó ®−îc tËp hîp bëi nhiÒu chïm tuyÕn bµo vµ biÖt lËp víi nhau bëi líp ng¨n mµng treo gi÷a vµ c¸c m« liªn kÕt kh¸c. - HÖ thèng èng dÉn vµ bÓ s÷a HÖ thèng èng dÉn bao gåm hÖ thèng èng, ph©n nh¸nh theo kiÓu cµnh c©y, b¾t ®Çu lµ c¸c èng dÉn s÷a nhá xuÊt ph¸t tõ c¸c xoang tiÕt cña tuyÕn bµo (nªn cßn gäi lµ c¸c èng dÉn tuyÕn bµo). NhiÒu èng dÉn nhá tËp trung l¹i thµnh mét èng dÉn trung b×nh. NhiÒu èng dÉn trung b×nh tËp trung l¹i thµnh èng dÉn lín. NhiÒu èng dÉn lín ®æ vÒ bÓ s÷a. BÓ s÷a ®−îc ph©n ra lµm 2 phÇn, phÇn trªn gäi lµ bÓ tuyÕn, phÇn d−íi gäi lµ bÓ ®Çu vó. Giíi h¹n gi÷a 2 bÓ lµ nÕp nh¨n niªm m¹c vßng. Cuèi cïng lµ lç ®Çu vó. Cuèi cïng cña nóm vó cã c¬ th¾t ®Çu nóm vó. C¬ 115 nµy ng¨n kh«ng cho s÷a tù ch¶y ra ngoµi vµ chØ më khi cã ph¶n x¹ th¶i s÷a. b. M« liªn kÕt M« liªn kÕt cña tuyÕn s÷a thùc hiÖn chøc n¨ng ®Þnh h×nh, b¶o vÖ c¬ giíi vµ sinh häc. Chóng bao gåm c¸c tæ chøc sau: - Da: Da bao bäc bªn ngoµi, lµ phÇn b¶o vÖ vµ hç trî sù ®Þnh h×nh cña tuyÕn. Da gi÷ cho bÇu vó g¾n chÆt vµo thµnh bông cña bß. - M« liªn kÕt máng: §©y lµ líp m« máng n»m ë phÇn n«ng kh¾p bÒ mÆt da. - M« liªn kÕt dµy: Líp m« nµy n»m s©u bªn trong líp m« liªn kÕt máng, g¾n phÇn da vµ tuyÕn thÓ b»ng sù t¹o thµnh mét líp liªn kÕt ®µn håi. - Mµng treo bªn n«ng: Líp m« liªn kÕt nµy b¾t nguån tõ khung chËu tr¶i réng xuèng phÝa d−íi bao phñ vµ n©ng ®ì phÇn bªn tuyÕn thÓ. - Mµng treo bªn s©u: B¾t ®Çu tõ khung chËu ®i xuèng phÝa d−íi vµ hç trî m« tuyÕn cña bÇu vó. - Mµng treo gi÷a: §ã lµ mµng treo kÐp, b¾t ®Çu tõ ®−êng gi÷a cña thµnh bông chia bÇu vó thµnh nöa tr¸i vµ n÷a ph¶i. Mµng nµy n©ng ®ì phÇn gi÷a cña vó chèng l¹i lùc kÐo xuèng, gi÷ bÇu vó ë vÞ trÝ c©n b»ng nÕu c¸c cÊu tróc phô trî kh¸c bÞ t¸ch rêi. 116 - Tæ chøc liªn kÕt ®Öm: Gi÷a c¸c nang tuyÕn cã c¸c tæ chøc mì. Tæ chøc nµy cã hai chøc n¨ng: + Cã t¸c dông ®Öm nh»m tr¸nh x©y x¸t cho c¸c nang tuyÕn khi bÇu vó c¨ng s÷a vµ cã kÝch thÝch c¬ giíi bªn ngoµi lªn bÇu vó. + Cã t¸c dông gi÷ cho tuÇn hoµn m¸u l−u th«ng trong thêi kú c¨ng s÷a. c. HÖ c¬ tuyÕn vó Xung quanh c¸c nang tuyÕn cã c¬ biÓu m«. Khi c¬ nµy co bãp s÷a ®−îc ®Èy tõ nang tuyÕn vµo hÖ thèng èng dÉn ®Ó ®æ vµo bÓ s÷a. Xung quanh c¸c èng dÉn s÷a lín vµ bÓ s÷a cã hÖ thèng c¬ tr¬n. Xung quanh ®Çu vó cã hÖ c¬ vßng gäi lµ c¬ th¾t ®Çu vó. Khi c¬ biÓu m« co bãp th× c¬ tr¬n d·n vµ c¬ th¾t ®Çu vó co l¹i. Khi c¬ tr¬n co th× c¬ th¾t ®Çu vó d·n vµ s÷a ®−îc ®Èy ra ngoµi thµnh tia. 2. BÇu vó Bß cã 4 vó g¾n liÒn víi nhau t¹o thµnh bÇu vó. Bèn vó nµy t−¬ng ®èi ®éc ®éc lËp víi nhau. §iÒu ®ã cã thÓ thÊy ®−îc tõ bªn ngoµi. Khi quan s¸t bÇu vó tõ phÝa sau ta thÊy mét r·nh chia bÇu vó thµnh hai nöa vµ mçi nöa ®−îc t¹o thµnh tõ hai khoang, gäi lµ khoang tr−íc vµ khoang sau (vó tr−íc vµ vó sau). 117 H×nh 5-3: BÇu vó cña bß (nh×n nghiªng) H×nh 5-4: BÇu vó cña bß (c¾t ®øng) 118 H×nh 5-5: BÇu vó cña bß (c¾t ngang) Gi÷a c¸c khoang vó cã c¸c v¸ch ng¨n b»ng m« liªn kÕt (h×nh 5-4 vµ 5-5). C¸c v¸ch ng¨n ch¹y theo chiÒu däc vµ chiÒu ngang lµm cho c¸c khoang ®éc lËp víi nhau. Nh− vËy, cã thÓ mét khoang vó nµy s¶n sinh ra mét l−îng s÷a lín h¬n c¸c khoang kia, hoÆc mét trong c¸c khoang bÞ nhiÔm khuÈn mµ c¸c khoang kh¸c kh«ng bÞ ¶nh h−ëng m¹nh. 2. Sù ph¸t triÓn cña tuyÕn vó Trong giai ®o¹n ph¸t triÓn bµo thai vµ giai ®o¹n tr−íc khi bª c¸i thµnh thôc tÝnh dôc, m« tuyÕn vó ®−îc cÊu t¹o tõ m« mì, bao quanh c¸c èng dÉn s÷a nguyªn thuû. Khi b¾t ®Çu thµnh thôc tÝnh dôc, c¸c èng dÉn s÷a ph¸t triÓn vµ h×nh thµnh c¸c nang tuyÕn. Cø sau mçi chu kú ®éng dôc, thÓ tÝch bÇu vó l¹i t¨ng lªn mét chót. Trong thêi gian cã chöa, thÓ tÝch bÇu vó t¨ng lªn rÊt m¹nh do sù ph¸t triÓn cña c¸c èng dÉn vµ nang 119 tuyÕn. Tuy nhiªn, ë giai ®o¹n ®Çu mang thai hÖ thèng èng dÉn ph¸t triÓn m¹nh, cßn tuyÕn bµo ph¸t triÓn chËm. Sau ®ã tuyÕn bµo ph¸t triÓn nhanh dÇn theo sù tiÕn triÓn cña thai. Tr−íc khi ®Î 2-3 ngµy tuyÕn s÷a ®· tÝch luü s÷a ®Çu. ë bß, tuyÕn s÷a ®· ph¸t triÓn ®Çy ®ñ trong giai ®o¹n mang thai, kh«ng tiÕp tôc ph¸t triÓn sau khi sinh ®Î. Song trong thùc tÕ s¶n l−îng s÷a t¨ng dÇn vµ ®¹t ®Õn æn ®Þnh, duy tr× n¨ng suÊt cao ë 6-8 tuÇn sau khi ®Î. Sau ®ã n¨ng suÊt s÷a dÇn dÇn gi¶m xuèng. HiÖn t−îng ®ã lµ do dung l−îng ph©n tiÕt cña tuyÕn bµo t¨ng lªn. Sau mét thêi gian duy tr× c−êng ®é ph©n tiÕt cao, tuyÕn s÷a xuÊt hiÖn qu¸ tr×nh tho¸i ho¸. Trong mét chu kú tiÕt s÷a, n¨ng suÊt s÷a cã xu h−íng t¨ng lªn vµ duy tr× ë møc ®é cao ë th¸ng cho s÷a thø 2-3 hoÆc th¸ng thø 4, sau ®ã dÇn dÇn gi¶m xuèng. HiÖn t−îng ®ã lµ do sù gi¶m thÊp sè l−îng tÕ bµo tuyÕn, kÌm theo sù gi¶m thÊp chøc n¨ng cña mçi tuyÕn bµo. HiÖn t−îng sinh lý b×nh th−êng nµy diÔn ra theo sù tiÕn triÓn cña chu kú cho s÷a gäi lµ sù tho¸i ho¸ tuyÕn s÷a. 3. Thµnh phÇn vµ sù t¹o s÷a S÷a ®−îc h×nh thµnh trong tuyÕn s÷a tr−íc khi ®Î vµ tiÕt ra ngay sau khi ®Î gäi lµ s÷a ®Çu. S÷a ®−îc h×nh thµnh vµ tiÕt vÒ sau ®−îc gäi lµ s÷a th−êng. S÷a 120 chøa rÊt nhiÒu chÊt kh¸c nhau, bao gåm protein, mì (b¬), ®−êng, c¸c chÊt kho¸ng, vitamin vµ c¸c ho¹t chÊt sinh häc kh¸c. S÷a ®Çu vµ s÷a th−êng cã thµnh phÇn kh¸c nhau nhiÒu. Thµnh phÇn cña s÷a thay ®æi nhanh chãng trong nh÷ng ngµy ®Çu tiªn sau khi ®Î. NÕu tÝnh theo träng l−îng th× 1 lÝt s÷a th−êng cña bß Holstein Friesian c©n nÆng tõ 1029g ®Õn 1034g, trong ®ã n−íc chiÕm tíi 900-910g. Sù t¹o s÷a kh«ng ph¶i lµ qu¸ tr×nh tÝch luü vËt chÊt gi¶n ®¬n mµ lµ qu¸ tr×nh sinh lý tÝch cùc vµ phøc t¹p diÔn ra trong tÕ bµo tuyÕn vó. S÷a ®−îc tæng hîp tõ c¸c nguyªn liÖu lÊy tõ m¸u. Trong c¸c thµnh phÇn cña s÷a mét sè ®−îc tæng hîp ngay trong tuyÕn bµo, nh−ng mét sè ®−îc vËn chuyÓn nguyªn d¹ng trùc tiÕp tõ m¸u vµo. §Ó s¶n ra 1 lÝt s÷a, b×nh qu©n cã kho¶ng 540 lÝt m¸u ch¶y qua tuyÕn vó. Th«ng th−êng tuyÕn vó chØ chiÕm kho¶ng 2-3% thÓ träng, nh−ng trong mét n¨m nã th¶i chÊt kh« vµo s÷a lín gÊp nhiÒu lÇn so víi l−îng chÊt kh« trong toµn c¬ thÓ. VÝ dô, mét bß s÷a nÆng 400kg (t−¬ng ®−¬ng kho¶ng 80-100kg vËt chÊt kh«) cã s¶n l−îng s÷a 4000kg/chu kú th× l−îng chÊt kh« th¶i qua s÷a lµ 480kg/chu kú (tû lÖ vËt chÊt kh« trong s÷a trung b×nh lµ 12%). Khi s÷a ®−îc h×nh thµnh, nã ®i qua thµnh tÕ bµo vµ tÝch tô l¹i trong xoang tiÕt. S÷a ®−îc h×nh thµnh liªn tôc, nh−ng qu¸ tr×nh t¹o s÷a nhanh h¬n khi bÇu 121 s÷a rçng so víi khi bÇu vó ®· ®Çy. Khi c¸c xoang tiÕt ®Çy s÷a, nã t¹o nªn mét ¸p lùc lªn hÖ thèng mao m¹ch, lµm chËm qu¸ tr×nh l−u th«ng m¸u vµ nh− vËy lµm gi¶m viÖc cung cÊp c¸c chÊt dinh d−ìng cÇn thiÕt cho viÖc t¹o s÷a, viÖc t¹o s÷a chËm l¹i. §iÒu ®ã gi¶i thÝch t¹i sao cÇn ph¶i v¾t s÷a cho bß Ýt nhÊt lµ 2 lÇn mét ngµy vµ víi kho¶ng thêi gian nh− nhau, nÕu kh«ng, qu¸ tr×nh t¹o s÷a bÞ chËm l¹i vµ tæng l−îng s÷a bÞ gi¶m. 5. Ph¶n x¹ th¶i s÷a ViÖc tiÕt vµ th¶i s÷a diÔn ra th«ng qua c¸c tÝn hiÖu ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn (bß nh×n thÊy h×nh ¶nh ng−êi v¾t s÷a, dông cô v¾t s÷a, vÞ trÝ v¾t s÷a vµ ®Õn giê v¾t s÷a...) vµ th«ng qua kÝch thÝch trùc tiÕp lªn bÇu vó (röa lau b»ng n−íc Êm, xoa bãp bÇu vó...). KÝch thÝch sÏ theo d©y thÇn kinh truyÒn vµo tuû sèng, ®Õn hµnh tuû vµ lªn vïng vïng d−íi ®åi. D−íi sù ®iÒu khiÓn cña vïng d−íi ®åi, thuú sau tuyÕn yªn tiÕt vµ ®æ hoc-m«n oxytoxin vµo m¸u. Oxytoxin lµm co c¸c c¬ biÓu m« vµ ®Èy s÷a vµo bÓ chøa. Ho¹t ®éng cña hocm«n nµy kÐo dµi kho¶ng 6 phót, mµ thêi ®iÓm tõ khi tiÕp nhËn thÇn kinh cho ®Õn khi hocm«n tíi bÇu vó, nghÜa lµ b¾t ®Çu t¸c ®éng lªn tuyÕn vó kÐo dµi 60-80 gi©y (hoÆc kho¶ng 1 phót). Nh− vËy, thêi gian v¾t s÷a ®−îc giíi h¹n kho¶ng 5 phót v× khi kh«ng cßn oxytoxin th× kh«ng s÷a kh«ng th¶i tiÕt ®−îc n÷a. 122 Oxytoxin H×nh 5-6 : Ph¶n x¹ th¶i s÷a ë bß V× ph¶n x¹ th¶i s÷a lµ mét lo¹i ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn nªn viÖc duy tr× c¸c tÝn hiÖu khi v¾t s÷a nh− ng−êi v¾t, n¬i v¾t, m¸y v¾t, ©m thanh, v.v sÏ cã t¸c dông tèt ®èi víi viÖc g©y ph¶n x¹ tiÕt s÷a. Ng−îc l¹i, c¸c t¸c nh©n l¹ (kÓ c¶ ®¸nh ®¹p bß) sÏ øc chÕ ph¶n x¹ tiÕt s÷a, lµm gi¶m ®¸ng kÓ n¨ng suÊt s÷a. §Ó v¾t s÷a ®¹t hiÖu qu¶ cao cÇn tu©n thñ mét sè quy ®Þnh sau ®©y: - Ph¶i lu«n lu«n b¶o ®¶m cho bß trong tr¹ng th¸i dÔ chÞu, kh«ng g©y ra nh÷ng biÕn ®éng bÊt th−êng. - KÝch thÝch lªn bÇu vó ph¶i nhÑ nhµng (nªn dïng kh¨n lau thÊm −ít víi n−íc Êm hoÆc xoa bãp nhÑ nhµng lªn bÇu vó), thêi gian kÝch thÝch trong kho¶ng 1 phót. 123 - ViÖc v¾t s÷a cÇn lu«n ®−îc tiÕn hµnh chØ do cïng mét ng−êi, vµo thêi gian nhÊt ®Þnh vµ theo cïng mét tr×nh tù v¾t s÷a (nÕu nh− cã nhiÒu bß). Tèc ®é v¾t s÷a b¶o ®¶m võa ph¶i, kh«ng nªn qu¸ nhanh hay qu¸ chËm. Tèc ®é v¾t ph¶i phï hîp víi tÇn sè co bãp cña c¬ tr¬n bÓ s÷a (th«ng th−êng lµ 80120 lÇn/phót) vµ ®¶m b¶o thêi gian v¾t s÷a chØ kÐo dµi 5-6 phót (trong kho¶ng thêi gian ph¶n x¹ th¶i s÷a cßn duy tr×). 6. Chu kú s÷a Kh¸c víi c¸c tuyÕn kh¸c trong c¬ thÓ, chøc n¨ng tiÕt s÷a cña tuyÕn vó kh«ng liªn tôc mµ mang tÝnh giai ®o¹n. Sau khi ®Î tuyÕn s÷a b¾t ®Çu tiÕt vµ tiÕt liªn tôc cho ®Õn khi c¹n s÷a. Giai ®o¹n tiÕt s÷a nh− vËy gäi lµ chu kú tiÕt s÷a. TiÕp sau ®ã, tuyÕn s÷a ngõng ho¹t ®éng trong mét thêi gian ng¾n ®Ó chuÈn bÞ cho chu kú tiÕp theo. Thêi gian ngõng tiÕt s÷a cho ®Õn løa ®Î sau lµ giai ®o¹n c¹n s÷a. Nh÷ng bß c¸i ®−îc nu«i d−ìng tèt trong giai ®o¹n v¾t s÷a th× chu kú tiÕt s÷a kÐo dµi ®Õn 300 ngµy hoÆc h¬n vµ giai ®o¹n c¹n s÷a lµ 45-60 ngµy. Trong mçi mét chu kú cho s÷a, l−îng s÷a thu ®−îc trong mét ngµy ®ªm cã kh¸c nhau. Sù biÕn ®æi n¨ng suÊt s÷a hµng ngµy trong chu kú tiÕt s÷a phô thuéc vµo c¸ thÓ còng nh− ®iÒu kiÖn ch¨m sãc vµ nu«i 124 d−ìng. Nh×n chung, sau khi ®Î l−îng s÷a trong mét ngµy ®ªm t¨ng lªn vµ ®¹t cao nhÊt ë th¸ng thø 2 hoÆc thø 3, sau ®ã dÇn dÇn gi¶m xuèng (h×nh 5-7). ChÝnh x¸c h¬n lµ n¨ng suÊt s÷a ®¹t cùc ®¹i vµo cuèi kho¶ng 1/5 ®Çu tiªn cña chu kú tiÕt s÷a. Khi cã thai l−îng s÷a gi¶m nhanh, ®Æc biÖt tõ th¸ng cã thai thø 5 trë ®i. Bß th−êng cho n¨ng suÊt s÷a lín nhÊt vµo chu kú tiÕt s÷a thø 3. Bß ®Î løa thø nhÊt chØ cho n¨ng suÊt s÷a b»ng kho¶ng 75% n¨ng suÊt s÷a cña bß c¸i tr−ëng thµnh. Løa thø 2 cã n¨ng suÊt s÷a b»ng kho¶ng 85% n¨ng suÊt suÊt s÷a cña chu kú thø 3. N¨ng suÊt s÷a C¹n s÷a Thu nhËn thøc ¨n ThÓ träng bß §Î × thêi 30 gian 36 H×nh 5-7: DiÔn biÕn n¨ng suÊt s÷a, l−îng thu nhËn thøc ¨n vµ thÓ träng cña bß trong chu kú v¾t s÷a 125 II. Kü thuËt v¾t s÷a Ng−êi ta cã thÓ tiÕn hµnh v¾t s÷a b»ng m¸y hoÆc v¾t s÷a b»ng tay (v¾t s÷a thñ c«ng). §èi víi ch¨n nu«i n«ng hé ë n−íc ta hiÖn nay, do quy m« ch¨n nu«i cßn nhá vµ do tr×nh ®é vËt t−, kü thuËt cßn thiÕu thèn, nªn chñ yÕu vÉn sö dông ph−¬ng ph¸p v¾t s÷a thñ c«ng. ChÝnh v× thÕ, trong tµi liÖu nµy chóng t«i tr×nh bµy kü vÒ ph−¬ng ph¸p v¾t s÷a thñ c«ng. 1. Sè lÇn v¾t s÷a trong ngµy Sè lÇn v¾t s÷a hµng ngµy phô thuéc tr−íc hÕt vµo n¨ng suÊt s÷a cña bß. NÕu bß cã n¨ng suÊt cao, tèc ®é h×nh thµnh s÷a lín, bÇu vó chãng ®Çy s÷a, khi ®ã nÕu kh«ng v¾t s÷a kÞp thêi, bÇu kh«ng ®−îc gi¶i phãng th× qu¸ tr×nh t¹o s÷a sÏ bÞ øc chÕ. ChÝnh v× thÕ ng−êi ta ®Ò nghÞ sè lÇn v¾t s÷a phô thuéc vµo n¨ng suÊt s÷a hµng ngµy cña bß. Tuy nhiªn, viÖc quyÕt ®Þnh sè lÇn v¾t s÷a trong ngµy còng cÇn ph¶i tÝnh to¸n ®Õn kh¶ n¨ng tæ chøc lao ®éng, bè trÝ quy tr×nh s¶n xuÊt vµ h¹ch to¸n gi¸ thµnh s¶n xuÊt s÷a. Th«ng th−êng, bß ®−îc v¾t s÷a 2 lÇn/ngµy. 2. C¸c c«ng viÖc chuÈn bÞ ®Ó v¾t s÷a a. Dän vÖ sinh chuång tr¹i NÕu tiÕn hµnh v¾t s÷a t¹i chuång nu«i th× tr−íc khi v¾t s÷a b¾t buéc ph¶i dän vÖ sinh chuång cÈn thËn: 126 ®−a ra khái m¸ng phÇn thøc ¨n d− thõa; dän ph©n trªn nÒn chuång vµ déi röa nÒn chuång b»ng n−íc. Trong khi lµm vÖ sinh chuång cÇn tr¸nh g©y tung bôi bÈn (ph¶i vÈy n−íc vµ quÐt nhÑ nhµng). Bôi bÈn chøa nhiÒu vi sinh vËt: 1g bôi cã thÓ mang theo tíi 10.000.000 vi sinh vËt. Còng cã thÓ tiÕn hµnh v¾t s÷a ë mét n¬i kh¸c, nh− phÇn phô cña chuång hay ngoµi s©n ch¼ng h¹n. Nh−ng nªn nhí r»ng bß s÷a lµ gia sóc cã thãi quen, v× vËy cÇn ph¶i tr¸nh thay ®æi ®Þa ®iÓm v¾t s÷a. b. ChuÈn bÞ dông cô v¾t s÷a: Th«ng th−êng cÇn cã c¸c dông cô sau ®©y: + 1 chiÕc x« b»ng nh«m ®Ó v¾t s÷a + 1 b×nh chøa s÷a sau khi v¾t vµ ®Ó vËn chuyÓn + 1 phÔu läc s÷a cïng víi v¶i mµn ®Ó läc + 1 d©y thõng ®Ó buéc ch©n bß khi cÇn + 1 cèc ®ùng thuèc s¸t trïng nóm vó + 1 x« ®ùng n−íc vÖ sinh bÇu vó + v¶i x« vÖ sinh vµ lau kh« vó bß Kh«ng nªn dïng c¸c dông cô v¾t s÷a b»ng chÊt dÎo hoÆc t«n v× dÔ han rØ, lµm vÖ sinh khã kh¨n, ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng s÷a. Tèt nhÊt nªn dïng c¸c dông cô v¾t s÷a b»ng nh«m. C¸c dông cô nµy nªn cã ®¸y v¸t trßn, cã vËy míi dÔ lµm vÖ sinh vµ tr¸nh cÆn bÈn b¸m vµo c¸c kÏ 127 quanh ®¸y. X« v¾t s÷a chØ ®−îc sö dông ®Ó v¾t s÷a. Kh«ng bao giê ®−îc dïng vµo viÖc kh¸c. TÊt c¶ c¸c dông cô ®Ó v¾t s÷a vµ vËn chuyÓn s÷a ph¶i ®−îc cä röa cÈn thËn. Tèt nhÊt lµ dïng n−íc nãng vµ xµ phßng ®Ó lµm vÖ sinh c¸c dông cô nµy. Chó ý: kh«ng dïng xµ phßng th¬m ®Ó röa dông cô v× s÷a sÏ bÞ ¸m mïi. Sau khi cä röa, g¸c c¸c dông cô lªn gi¸ gç trong bãng r©m cho rá hÕt n−íc vµ kh« hoµn toµn míi ®em sö dông. c. VÖ sinh ng−êi v¾t s÷a ViÖc v¾t s÷a tèt nhÊt lµ lu«n lu«n do mét ng−êi tiÕn hµnh. Ng−êi v¾t s÷a lµm viÖc ph¶i nhÑ nhµng, b×nh tÜnh, cã hiÓu biÕt vÒ bß s÷a vµ yªu mÕn bß. Ng−êi v¾t s÷a ph¶i lµ ng−êi kh«ng m¾c bÊt kú mét bÖnh truyÒn nhiÔm nµo. Mãng tay th−êng xuyªn ®−îc c¾t ng¾n. Ng−êi v¾t s÷a nªn dïng bé quÇn ¸o lao ®éng vµ lu«n lu«n b¶o ®¶m s¹ch sÏ. Tr−íc khi v¾t s÷a, ng−êi v¾t s÷a ph¶i röa tay víi xµ phßng, kú ch¶i mãng tay vµ sau ®ã lau kh« cÈn thËn b»ng kh¨n lau s¹ch. d. VÖ sinh th©n thÓ bß s÷a vµ bÇu vó Trong tr−êng hîp bß c¸i bÈn qu¸, cÇn t¾m röa tr−íc khi v¾t s÷a: Dïng vßi phun n−íc, phun röa hai bªn s−ên, ch©n sau vµ bông. NÕu bß kh«ng bÈn l¾m th× kh«ng cÇn t¾m nh− nªu trªn mµ chØ cÇn dïng mét kh¨n mÒm nhóng vµo 128 n−íc Êm 40-42oC vµ lau röa bÇu vó, sau ®ã lau kh« nhÑ nhµng (tr−êng hîp v¾t s÷a b»ng m¸y th× chØ cÇn dïng kh¨n lau röa nóm vó). Cã thÓ nhóng kh¨n vµo dung dÞch s¸t trïng nhÑ nh− dung dÞch ièt 1-2%. ViÖc lau röa b»ng n−íc Êm vµ lau kh« bÇu vó nhÑ nhµng sÏ kÝch thÝch tiÕt oxytoxin, mÆt kh¸c tr¸nh g©y th−¬ng tæn lªn da bÇu vó còng nh− nhiÔm bÈn s÷a lóc v¾t. Mét sè bß c¸i cã thãi quen cho v¾t s÷a chØ khi cã mÆt bª con t¹i ®ã, hoÆc ph¶i ®−îc bª con bó thóc lóc ban ®Çu. CÇn ph¶i bá thãi quen nµy b»ng c¸ch v¾t s÷a ngay tõ nh÷ng ngµy ®Çu sau khi ®Î, kh«ng cã sù hiÖn diÖn cña bª vµ cho bª ¨n s÷a trong mét chiÕc x«. CÇn bá thãi quen nµy v×: + Tr¸nh phiÒn phøc lµ ph¶i cã mÆt bª con míi v¾t ®−îc s÷a. + NÕu bß con ®· bó thóc ta kh«ng x¸c ®Þnh ®−îc chÝnh x¸c n¨ng suÊt s÷a cña bß c¸i vµ kh«ng thÓ lªn khÈu phÇn ¨n hîp lý ®−îc. + Bß c¸i cho bª bó s÷a sÏ chËm ®éng dôc trë l¹i. + M«i, miÖng, ®Çu bª con cã thÓ bÈn vµ sÏ lµm bÈn nóm vó, bÇu vó vµ lµm vÊy bÈn s÷a. 129 + Cã thÓ bª con cã r¨ng dµi kh«ng ®Òu vµ khi m¶i mª bó sÏ lµm tæn th−¬ng nóm vó vµ g©y ra viªm vó. f. Xoa bãp bÇu vó Tr−íc khÝ v¾t dïng hai lßng bµn tay xoa bÇu vó tõ trªn xuèng d−íi, tõ ngoµi Ðp vµo trong, xoa hai bªn, xoa ®»ng tr−íc, ®»ng sau råi xoa tõng nóm vó. Mçi tay cÇm hai ®Çu vó n©ng lªn kÐo xuèng nh− ®éng t¸c thóc vó cña bª. §éng t¸c xoa bãp yªu cÇu ph¶i nhanh, trong vßng 1-2 phót ®Ó v¾t s÷a ®−îc kÞp thêi trong thêi gian ph¶n x¹ th¶i s÷a cßn tån t¹i. Khi thÊy bÇu vó vµ nóm vó c¨ng ®á th× ph¶i nhanh chãng v¾t ngay. 4. Thao t¸c v¾t s÷a Sau khi lµm c¸c thao t¸c chuÈn bÞ nh− ®· nªu trªn vµ sau khi röa vµ xoa bãp kÝch thÝch bÇu vó cÇn v¾t mét vµi giät s÷a tõ mçi nóm vó vµo c¸c ca hoÆc t¸ch ®¸y ®en ®Ó kiÓm tra xem s÷a cã v¸ng lîn cîn kh«ng hay s÷a b×nh th−êng. Nh÷ng tia s÷a ®Çu tiªn chøa nhiÒu vi khuÈn vµ ph¶i v¾t bá ®i, kh«ng v¾t lÉn vµo x«. Sau ®ã tiÕn hµnh v¾t s÷a. VÞ trÝ ngåi v¾t cã thÓ lµ bªn tr¸i hay bªn ph¶i bß, tïy theo ng−êi v¾t thuËn tay tr¸i hay tay ph¶i. ViÖc v¾t s÷a cÇn tiÕn hµnh nhanh. Ng−êi v¾t s÷a cÇn sö 130 dông hai tay, nghÜa lµ v¾t c¶ hai nóm vó cïng mét lóc. Ng−êi ta khuyªn lµ nªn v¾t s÷a theo ®−êng chÐo: b¾t ®Çu lµ c¸c nóm vó tr−íc tr¸i-sau ph¶i, vµ sau ®ã v¾t ®Õn c¸c nóm vó tr−íc ph¶i-sau tr¸i (h×nh 5-8). H×nh 5-8: V¾t s÷a chÐo nóm vó Cã hai c¸ch v¾t s÷a b»ng tay: v¾t n¾m vµ v¾t vuèt. Bªn c¹nh ®ã cßn cã c¸ch v¾t kiÖt bÇu vó cuèi mçi lÇn v¾t s÷a. - V¾t n¾m Cã hai c¸ch v¾t n¾m lµ v¾t n¾m cho ngãn tay c¸i ra ngoµi vµ v¾t n¾m cho ngãn tay c¸i vµo trong. + V¾t n¾m cho ngãn tay c¸i ra ngoµi (h×nh 59) chñ yÕu lµ dïng c¶ lßng bµn tay vµ n¨m ngãn tay Ðp s÷a ra. §Çu tiªn dïng ngãn tay tr¸i vµ ngãn tay trá xiÕt chÆt phÇn phÝa trªn (gèc) nóm vó ®Ó s÷a kh«ng ng−îc lªn bÓ bÇu vó. Sau ®ã c¸c ngãn tay lÇn l−ît tõ trªn xuèng d−íi Ðp vµo nóm vó lµm s÷a tia ra. Mçi tay cÇm mét ®Çu vó, cø nh− vËy bãp víi tÇn sè 80-120 131 lÇn/phót. NÕu bãp nhanh qu¸ sÏ chãng mái tay, cßn nÕu bãp chËm qu¸ sÏ kÐo dµi thê× gian v¾t s÷a, cã khi v¾t kh«ng hÕt s÷a khi ph¶n x¹ th¶i s÷a ®· hÕt. H×nh 5-9: Tr×nh tù thao t¸c v¾t n¾m cho ngãn tay c¸i ra ngoµi Ph−¬ng ph¸p v¾t n¾m nµy kh«ng lµm bß bÞ ®au, kh«ng kÐo dµi nóm vó, bß tho¶i m¸i nhÊt, nh−ng lµm ng−êi rÊt bÞ mÖt v× mét lÇn bãp ph¶i dïng søc bãp lín. Nóm vó dµi 6-8cm lµ cã thÓ v¾t b»ng ph−¬ng ph¸p nµy rÊt thuËn lîi. + V¾t n¾m cho ngãn tay c¸i vµo trong (h×nh 5-10) ®−îc c«ng nh©n v¾t s÷a lµnh nghÒ hay ¸p dông 132