Tài liệu Nuoi bo sua o nong ho chuong 3 (ts. nguyen xuan trach)

Ch−¬ng 3 phèi gièng vµ sinh s¶n I. sinh lý sinh dôc cña bß c¸i 1. CÊu t¹o c¬ quan sinh dôc bß c¸i C¬ quan sinh dôc bß c¸i gåm hai phÇn: bé phËn sinh dôc bªn ngoµi vµ bé phËn sinh dôc bªn trong (h×nh 3-1). a. Bé phËn sinh dôc bªn ngoµi Bé phËn sinh dôc ngoµi gåm : ©m hé, ©m vËt vµ tiÒn ®×nh. - ¢m hé Lµ bé phËn n»m ngay d−íi ©m m«n, lµ c¬ quan ®Çu tiªn cña ®−êng sinh dôc c¸i, phÝa ngoµi cã 2 m«i khÐp kÝn vµo nhau t¹o thµnh r·nh gi÷a 2 m«i. B×nh th−êng ©m hé cã mµu ®en, cã nhiÒu tuyÕn chÊt nhên, gi÷a 2 m«i cã r·nh lu«n ®−îc khÐp kÝn ®Ó b¶o vÖ c¸c bé phËn bªn trong, ®ång thêi còng lµ lèi ®−a èng tinh qu¶n vµo khi dÉn tinh. 40 H×nh 3-1. S¬ ®å vÞ trÝ cña c¸c bé phËn ®−êng sinh dôc bß c¸i 1. ©m hé 5. Th©n tö cung 8. PhÔu loa kÌn 2. TiÒn ®×nh 6. Sõng tö cung 9. Buång trøng 3. ¢m ®¹o 7. èng dÉn trøng 10. Bäng ®¸i 4. Cæ tö cung (èng trøng) 11. Trùc trµng - ¢m vËt Gièng nh− d−¬ng vËt ®−îc thu nhá l¹i, trªn ©m vËt cã nÕp da t¹o mò ©m vËt, gi÷a ©m vËt ®−îc bÎ gÊp xuèng d−íi. §©y lµ n¬i tËp trung cña c¸c mót d©y thÇn kinh 41 - TiÒn ®×nh TiÒn ®×nh lµ giíi h¹n gi÷a ©m hé vµ ©m ®¹o, n¬i cã lç n−íc tiÓu tõ bµng quang tho¸t ra (c¸ch mÐp ngoµi ©m hé 8-10 cm vÒ phÝa ®¸y lµ lç niÖu ®¹o). §©y lµ ®iÓm cÇn chó ý khi dÉn tinh ®Ó tr¸nh ®−a nhÇm dÉn tinh qu¶n vµo bãng ®¸i. b. Bé phËn sinh dôc bªn trong C¸c bé phËn sinh dôc bªn trong bao gåm ©m ®¹o, tö cung, èng dÉn trøng vµ buång trøng. - ¢m ®¹o ¢m ®¹o lµ mét èng trßn, lµ n¬i chøa d−¬ng vËt khi giao phèi trùc tiÕp lµ bé phËn cho thai ®i ra ngoµi trong qu¸ tr×nh sinh ®Î vµ lµ ®−êng dÉn èng tinh qu¶n ®Õn lç tö cung khi phèi gièng nh©n t¹o. §é dµi cña ©m ®¹o tõ 25-30 cm. Thµnh ©m ®¹o cã ba líp c¬: c¬ liªn kÕt ë ngoµi, líp c¬ tr¬n (gåm c¬ däc bªn ngoµi vµ c¬ vßng bªn trong) vµ líp c¬ niªm m¹c bªn trong tiÕt nhiÒu chÊt nhên t¹o ®é tr¬n cho thµnh ©m ®¹o, nhÊt lµ trong giai ®o¹n ®éng dôc. PhÇn cuèi ©m ®¹o (n¬i tiÕp gi¸p víi lç cæ tö cung) thµnh ©m ®¹o bao quanh lÊy phÇn låi cña lç cæ tö cung t¹o thµnh hèc côt mµ nhiÒu ng−êi th−êng nhÇm lµ lç cæ tö cung khi thô tinh nh©n t¹o. 42 - Tö cung Tö cung gåm 3 phÇn: cæ, th©n vµ sõng tö cung: + Cæ tö cung lµ mét c¸i èng dµi 6-10 cm cã thµnh dµy, lu«n khÐp kÝn vµ chØ më khi h−ng phÊn cao ®é, hoÆc lóc sinh ®Î hay bÞ bÖnh. Niªm m¹c cæ tö cung t¹o thµnh 3-5 nÕp nh¨n, c¸c nÕp nh¨n nµy t¹o thµnh nh÷ng van khÐp ®Ó b¶o vÖ kh«ng cho vËt l¹ x©m nhËp vµo trong tö cung, nh−ng nã còng lµ nh÷ng trë ng¹i hay vËt c¶n khi ®−a èng tinh qu¶n vµo th©n tö cung, v× chóng t¹o thµnh ®−êng ®i khóc khuûu. Lç cæ tö cung nh« ra phÝa ©m ®¹o vµ lu«n khÐp kÝn, khiÕn cho nhiÒu kü thuËt viªn khã x¸c ®Þnh lç cæ tö cung ®Ó ®−a ®Çu èng dÉn tinh xuyªn qua vµ hay nhÇm víi hèc côt xung quanh. Cæ tö cung tiÕt ra c¸c chÊt nhên ®Ó lu«n lµm tr¬n r·nh tö cung vµ b¶o vÖ cho tö cung. Cæ tö cung lµ n¬i rÊt thÝch hîp cho tinh trïng sèng vµ tån t¹i. + Th©n tö cung: lµ phÇn kÕ tiÕp theo cña cæ tö cung, gi¸p víi chç nèi cña 2 sõng tö cung. Th©n tö cung bß rÊt ng¾n, chØ lµ mét èng dµi 2-4 cm. §©y lµ ®Þa ®iÓm ph©n chia tinh trïng vµo 2 sõng tö cung. + Sõng tö cung: Bß cã hai sõng tö cung lµ 2 èng h×nh trßn, thu«n cong theo d¹ng h×nh sõng cõu. PhÇn ®Çu sõng tö cung tiÕp gi¸p víi th©n tö cung t¹o thµnh r·nh gi÷a tö cung. R·nh gi÷a tö cung dµi 3-5 cm cã 43 t¸c dông ph©n biÖt tö cung lóc b×nh th−êng, lóc cã chöa hay bÖnh lý. Sõng tö cung b×nh th−êng dµi 20-40 cm, ®−êng kÝnh tõ 2 cm trë lªn. Tö cung cã thµnh dµy, ®µn håi vµ cã nhiÒu m¹ch m¸u. §©y lµ n¬i lµm tæ cña ph«i vµ sau ®ã ph«i ph¸t triÓn thµnh thai. Khi phèi gièng, nÕu ®−a èng tinh qu¶n ®i qu¸ th©n tö cung sÏ vµo ®Õn sõng tö cung, cã thÓ g©y ch¶y m¸u hoÆc thñng vµ g©y viªm nhiÔm niªm m¹c sõng tö cung. - èng dÉn trøng TiÕp theo mçi sõng tö cung lµ çng dÉn trøng. èng dÉn trøng lµ èng rÊt nhá vµ ngo»n ngoÌo dµi 20-30 cm, ®−êng kÝnh 1-2 mm. PhÇn tiÕp gi¸p víi buång trøng ph×nh to ra nh− c¸i phÔu (loa kÌn) «m gÇn s¸t buång trøng. PhÔu nµy høng trøng rông vµo èng dÉn trøng. NÕu gÆp tinh trïng ë 1/3 phÝa trªn èng dÉn trøng (gÇn buång trøng) th× trøng sÏ ®−îc thô tinh, h×nh thµnh hîp tö vµ ph«i, sau ®ã di chuyÓn vÒ lµm tæ ë sõng tö cung. - Buång trøng Buång trøng bß cã h×nh bÇu dôc, n»m trong xoang chËu, gÇn mót sõng tö cung, c¹nh tr−íc x−¬ng ngåi, dµi tõ 1,5-3 cm, réng 1,0-2,0 cm, dµy 1,0-1,5 cm, khèi l−îng 10-20 g. Khèi l−îng vµ kÝch th−íc buång trøng thay ®æi phô thuéc vµo gièng, tuæi, tÇm vãc, ®iÒu kiÖn ch¨m sãc nu«i d−ìng, mïa vô vµ tr¹ng 44 th¸i sinh lý con vËt. Khèi l−îng vµ kÝch th−íc ®¹t cao nhÊt ë giai ®o¹n ®éng dôc. Buång trøng cã thÓ dÔ dµng sê thÊy däc theo phÝa bªn c¹nh sõng tö cung. Buång trøng cã 2 chøc n¨ng: lµ n¬i s¶n sinh ra trøng (ngo¹i tiÕt) vµ tiÕt ra c¸c hãc-m«n tham gia ®iÒu khiÓn chu kú sinh s¶n cña bß c¸i (néi tiÕt). 2. Sù thµnh thôc vÒ tÝnh Thµnh thôc sinh dôc lµ thêi ®iÓm con vËt b¾t ®Çu cã c¸c biÓu hiÖn ho¹t ®éng sinh dôc, cã hiÖn t−îng ®éng dôc vµ rông trøng. Tuæi xuÊt hiÖn tÝnh dôc ë bß t¬ phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè. C¸c yÕu tè quan träng nhÊt ¶nh h−ëng ®Õn tuæi thµnh thôc vÒ tÝnh gåm cã gièng, nu«i d−ìng, ch¨m sãc, khÝ hËu, mïa vô… §éng dôc lÇn ®Çu xuÊt hiÖn ë nh÷ng con bß t¬ h−íng s÷a th−êng sím h¬n so víi nh÷ng con thuéc c¸c gièng h−íng thÞt. Bß s÷a «n ®íi cã tuæi xuÊt hiÖn ®éng dôc lÇn ®Çu tiªn vµo kho¶ng 10 th¸ng tuæi (4-18 th¸ng), sím h¬n so víi c¸c gièng bß nhiÖt ®íi (18-24 th¸ng tuæi). Bß ®−îc nu«i d−ìng tèt th−êng cho ®éng dôc sím h¬n so víi nh÷ng con ®−îc nu«i d−ìng kÐm. Sù hiÖn diÖn cña nh÷ng con bß c¸i tr−ëng thµnh kh¸c vµ cña bß ®ùc trong ®µn lµm cho bß t¬ xuÊt hiÖn thµnh thôc sinh dôc sím h¬n. 45 Trong thùc tÕ sù thµnh thôc tÝnh dôc ë bß xuÊt hiÖn sím h¬n rÊt nhiÒu so víi thµnh thôc vÒ thÓ vãc. Do vËy ng−êi ta kh«ng cho bß phèi gièng lóc míi ®éng dôc lÇn ®Çu mµ chØ cho phèi gièng khi bß c¸i t¬ ®· ®¹t ®−îc 2/3 khèi l−îng lóc tr−ëng thµnh. 2. Chu kú ®éng dôc ë bß c¸i Khi bß c¸i ®· thµnh thôc sinh dôc c¸c buång trøng cã ho¹t ®éng chøc n¨ng vµ con vËt cã biÓu hiÖn ®éng dôc theo chu kú. Chu kú nµy bao gåm c¸c sù kiÖn ®Ó chuÈn bÞ cho viÖc giao phèi, thô tinh vµ mang thai. NÕu sù mang thai kh«ng x¶y ra, chu kú l¹i ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i. Mét chu kú sinh dôc nh− vËy ®−îc tÝnh tõ lÇn ®éng dôc nµy dÕn lÇn ®éng dôc tiÕp theo. Thêi gian cña mét chu kú ®éng dôc ë bß trung b×nh lµ 21 ngµy, dao ®éng trong kho¶ng 18-24 ngµy. Cã thÓ chia chu kú ®éng dôc cña bß thµnh 4 giai ®o¹n: tiÒn ®éng dôc, ®éng dôc, hËu ®éng dôc vµ giai ®o¹n yªn tÜnh (h×nh 3-2). 46 Rông trøng HËu ®éng dôc §éng dôc TiÒn ®éng dôc Yªn tÜnh H×nh 3-2: C¸c giai ®o¹n cña chu kú ®éng dôc ë bß a. TiÒn ®éng dôc §©y lµ giai ®o¹n diÔn ra ngay tr−íc khi ®éng dôc. Trong giai ®o¹n nµy ®−êng sinh dôc t¨ng sinh, xung huyÕt. C¸c tuyÕn sinh dôc phô t¨ng tiÕt dÞch nhên trong suèt, khã ®øt. ¢m m«n h¬i bãng mäng. Cæ tö cung hÐ më. Bá ¨n, hay kªu rèng vµ ®¸i r¾t. Cã nhiÒu bß ®ùc theo trªn b·i ch¨n, nh−ng ch−a chÞu ®ùc. b. §éng dôc (chÞu ®ùc) §©y lµ mét thêi kú ng¾n biÓu hiÖn hiÖn t−îng "chÞu ®ùc" cña bß c¸i. Thêi gian chÞu ®ùc dao ®éng trong kho¶ng 6-30 giê, bß t¬ trung b×nh 12 giê, bß c¸i sinh s¶n 18 giê. Lóc nµy niªm dÞch ch¶y ra nhiÒu, cµng vÒ cuèi cµng tr¾ng ®ôc nh− hå nÕp, ®é keo dÝnh t¨ng. ¢m m«n mµu hång ®á, cµng vÒ cuèi cµng thÈm. Cæ tö cung më réng, hång ®á. ChÞu ®ùc cao ®é. 47 c. HËu ®éng dôc TÝnh tõ lóc con vËt th«i chÞu ®ùc ®Õn khi c¬ quan sinh dôc trë l¹i tr¹ng th¸i b×nh th−êng (kho¶ng 5 ngµy). Con c¸i thê ¬ víi con ®ùc vµ kh«ng cho giao phèi. Niªm dÞch trë thµnh b· ®Ëu. Sau khi th«i chÞu ®ùc 10-12 giê th× rông trøng. Kho¶ng 70% sè lÇn rông trøng vµo ban ®ªm. Cã kho¶ng 50% bß c¸i vµ 90% bß t¬ bÞ ch¶y m¸u trong giai ®o¹n nµy. d. Giai ®o¹n yªn tÜnh §©y lµ giai ®o¹n yªn tÜnh gi÷a c¸c chu kú ®éng dôc ®−îc ®Æc tr−ng bëi sù tån t¹i cña thÓ vµng trªn buång trøng. NÕu kh«ng cã chöa th× thÓ vµng sÏ thµnh thôc kho¶ng 8 ngµy sau khi rông trøng vµ tiÕp tôc ho¹t ®éng trong vßng 8-9 ngµy n÷a vµ sau ®ã tho¸i ho¸. Lóc ®ã mét giai ®o¹n tiÒn ®éng dôc cña mét chu kú míi l¹i b¾t ®Çu. NÕu trøng ®−îc thô tinh th× giai ®o¹n nµy ®−îc thay thÕ b»ng thêi kú mang thai (thÓ vµng tån t¹i vµ tiÕt progesteron), ®Î vµ mét thêi kú kh«ng cã ho¹t ®éng chu kú sau khi ®Î tr−íc khi bß c¸i trë l¹i cã ho¹t ®éng chu kú tiÕp. 48 ii. Ph¸t hiÖn ®éng dôc vµ x¸c ®Þnh thêi gian phèi thÝch hîp 1. C¸c ph−¬ng ph¸p ph¸t hiÖn ®éng dôc Bß c¸i cã chu kú ®éng dôc b×nh qu©n lµ 21 ngµy. Tuy nhiªn, ®éng dôc ë bß chØ x¶y ra trong kho¶ng 636 giê, phæ biÕn lµ 18-24 giê, nh−ng thêi gian phèi cã kh¶ n¨ng cã chöa chØ kÐo dµi 10-12 giê. Do vËy viÖc ph¸t hiÖn ®éng dôc lµ v« cïng cÇn thiÕt. §Ó ph¸t hiÖn ®éng dôc ng−êi ta th−êng ¸p dông mét sè ph−¬ng ph¸p sau: a. Quan s¸t trùc tiÕp Th−êng xuyªn theo dâi bß c¸i, cÇn theo dâi Ýt nhÊt 3 lÇn trong ngµy: - Tr−íc khi v¾t s÷a buæi s¸ng. - Tr−íc khi v¾t s÷a buæi chiÒu. - Tr−íc khi ®i ngñ. NÕu biÕt ®−îc ngµy ®éng dôc lÇn tr−íc th× sau 18 ngµy b¾t ®Çu chó ý ®Æc biÖt ®Ó ph¸t hiÖn bß ®éng dôc. NÕu cã ®iÒu kiÖn, th¶ bß ra b·i ch¨n hoÆc mét kho¶ng trèng ®Ó quan s¸t c¸c dÊu hiÖu ®éng dôc. §é dµi mçi lÇn quan s¸t phô thuéc vµo sè l−îng gia sóc trong ®µn (th«ng th−êng tõ 15 ®Õn 30 phót). 49 Cã thÓ quan s¸t thÊy c¸c dÊu hiÖu ®éng dôc sau ®©y: - ¢m hé s−ng vµ Èm −ít, niªm m¹c ®−êng sinh dôc xung huyÕt vµ kh«ng dÝnh. - Tõ cæ tö cung ch¶y ra dÞch trong suèt vµ dÎo. Cã thÓ thÊy dÞch 1-2 ngµy tr−íc khi ®éng dôc thùc sù. - L«ng ë phÇn m«ng xï lªn. C¸c biÕn ®æi vÒ hµnh vi cña bß c¸i cã thÓ thÊy lµ: - Bån chån, mÉn c¶m, hay chó ý ®Õn sù xuÊt hiÖn cña ng−êi hay cña gia sóc kh¸c. - Kªu rèng, ®Æc biÖt lµ vµo ban ®ªm. - NÕu quan s¸t vµo ban ®ªm thÊy gia sóc ë t− thÕ ®øng trong khi nh÷ng con kh¸c n»m. - Nh¶y lªn con kh¸c nh−ng ch−a chÞu ®ùc. - §øng yªn khi cã con kh¸c nh¶y lªn (chÞu ®ùc). - LiÕm vµ hóc ®Çu lªn nh÷ng con kh¸c. 50 - HÝt vµ ngöi c¬ quan sinh dôc con kh¸c. - Th−êng bá ¨n vµ s¶n l−îng s÷a cã thÓ gi¶m. H×nh 3-3: C¸c hµnh vi ®éng dôc DÊu hiÖu ch¾c ch¾n bß c¸i ®ang ®éng dôc lµ ph¶n x¹ ®øng yªn khi cã con kh¸c nh¶y lªn. Cã thÓ cã tr−êng hîp nh÷ng gia sóc ®ang chöa còng thÓ hiÖn dÊu hiÖu ®éng dôc, tuy nhiªn khi bÞ nh÷ng con kh¸c nhÈy lªn th× chóng kh«ng cã ph¶n x¹ ®øng yªn (kho¶ng 5% bß s÷a ®ang chöa cã biÓu hiÖn ®éng dôc víi nh÷ng hµnh vi nh− nªu trªn, nh−ng kh«ng x¶y ra rông trøng). b. Dïng bß ®ùc thÝ t×nh Dïng mét bß ®ùc ®· ®−îc th¾t èng dÉn tinh hoÆc mæ b¾t chÐo d−¬ng vËt sang bªn (nªn nã kh«ng lµm cho bß c¸i thô thai) ®Ó ph¸t hiÖn ®−îc con c¸i ®éng dôc. Ph−¬ng ph¸p nµy tèt, tin cËy vµ cho hiÖu qu¶ cao. 51 Tuy nhiªn, chØ nªn ¸p dông trong ch¨n nu«i trang tr¹i, v× tèn kÐm do ph¶i nu«i con bß ®ùc thÝ t×nh. Cã thÓ dïng ®ùc thÝ t×nh víi chÐn s¬n ®¸nh dÊu. Bß ®ùc thÝ t×nh ®−îc buéc mét c¸i chÐn thñng ®¸y ®ùng chÊt mµu vµ sÏ b«i mµu lªn m«ng nh÷ng bß c¸i ®éng dôc mµ nã ®· nh¶y. TØ lÖ bß thÝ t×nh dïng trong ®µn bß c¸i còng b»ng víi tØ lÖ bß ®ùc ®−îc sö dông (4%). c. Dïng c¸c dông cô hç trî ph¸t hiÖn ®éng dôc Trong ®iÒu kiÖn ch¨n nu«i quy m« lín, ®Æc biÖt lµ bß ®−îc ch¨n th¶ tù do th× nh÷ng dông cô sau ®©y sÏ gióp dÔ nhËn biÕt bß ®éng dôc: • ChØ thÞ mµu: §©y lµ chÊt keo dÝnh trªn xèp nhuém mµu g¾n lªn m«ng bß c¸i vµ cã thÓ ®æi mµu khi bß c¸i ®éng dôc ®−îc con kh¸c nh¶y nhiÒu lÇn. • S¬n ®u«i: B«i mét líp s¬n ë cuèng ®u«i bß c¸i. Líp s¬n nµy sÏ bÞ xo¸ khi bß c¸i ®éng dôc ®−îc nh÷ng con kh¸c nh¶y lªn. 2. X¸c ®Þnh thêi ®iÓm phèi gièng thÝch hîp Theo lý thuyÕt thêi ®iÓm phèi gièng tèt nhÊt lµ vµo cuèi giai ®o¹n chÞu ®ùc (nÕu nh¶y trùc tiÕp), tøc lµ vµo lóc niªm dÞch tr¾ng ®ôc, chÞu ®ùc cao ®é; nÕu 52 TTNT th× nªn tiÕn hµnh vµo ®Çu giai ®o¹n hËu ®éng dôc. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ rÊt khã x¸c ®Þnh thêi gian b¾t ®Çu vµ kÕt thóc ®éng dôc. Ph−¬ng ph¸p ¸p dông ®¬n gi¶n nhÊt trong thùc tÕ ®Ó x¸c ®Þnh thêi ®iÓm phèi tinh lµ sö dông quy luËt s¸ng - chiÒu: s¸ng ph¸t hiÖn ®éng dôc th× chiÒu cho phèi lÇn 1 vµ s¸ng h«m sau cho phèi lÇn 2: chiÒu ph¸t hiÖn ®éng hín th× s¸ng h«m sau phèi lÇn 1 vµ chiÒu h«m sau phèi l¹i lÇn 2. Kho¶ng 2/3 sè bß b¾t ®Çu ®éng dôc vµo ban ®ªm nªn sÏ nh×n thÊy ®éng dôc vµo buæi s¸ng sím. Chó ý: ng−êi ch¨n nu«i cÇn yªu cÇu c¸n bé dÉn tinh kiÓm tra bß cÈn thËn tr−íc khi phèi gièng. Kh«ng nh÷ng ph¶i xem l¹i lÇn dÉn tinh tr−íc (hái chñ hoÆc xem qua sæ s¸ch ghi chÐp vÒ TTNT) vµ nh÷ng biÓu hiÖn ®Æc tr−ng cña ®éng dôc, mµ ph¶i kiÓm tra chÝnh x¸c ®Ó quyÕt ®Þnh con bß sÏ ®−îc dÉn tinh hay kh«ng, bëi lÏ: + NÕu dÉn tinh nh÷ng bß c¸i kh«ng ®éng dôc sÏ dÔ dµng g©y viªm nhiÔm tö cung (viªm tö cung, bäc mñ tö cung...). + NÕu bß c¸i cã m¾c bÖnh ®−êng sinh dôc, ®Æc biÖt lµ bÖnh viªm tö cung th× viÖc dÉn tinh hÇu nh− kh«ng cã kÕt qu¶. 53 + NÕu dÉn tinh cho bß cã chöa sÏ dÔ g©y x¶y thai. IIi. bß c¸i mang thai 1. Nh÷ng biÕn ®æi cña c¬ thÓ bß mÑ trong thêi gian mang thai Qu¸ tr×nh mang thai bß diÔn ra trong kho¶ng 280 ngµy. Bß c¸i mang thai cã mét sè biÕn ®æi trong c¬ thÓ cÇn ®−îc chó ý nh− sau: - Khèi l−îng c¬ thÓ t¨ng Khèi l−îng bß t¨ng lªn lµ do sù ph¸t triÓn cña thai, ®Æc bÞªt lµ giai ®o¹n cã thai cuèi cïng. Trong 22,5 th¸ng cuèi khèi l−îng cña thai t¨ng 13-24 kg, tøc lµ b»ng kho¶ng 2/3 ®Õn 3/4 khèi l−îng bª s¬ sinh. Khèi l−îng bß mÑ t¨ng cßn do sù ph¸t triÓn cña tö cung vµ hÖ thèng nhau thai; mÆt kh¸c cßn do trong thêi gian mang thai kh¶ n¨ng tÝch luü dinh d−ìng cña bß mÑ t¨ng lªn. Tuy nhiªn, kh«ng nªn ®Ó bß qu¸ bÐo trong giai ®o¹n nµy. - Bß c¸i kh«ng ®éng dôc Sau khi trøng rông vµ thô thai th× trªn buång trøng thÓ vµng (mét tuyÕn néi tiÕt) ®−îc h×nh thµnh vµ tiÕt hãc-m«n progesteron trong suèt thêi gian mang thai. Hãc-m«n nµy cã t¸c dông øc chÕ rông trøng, kÝch 54 thÝch sù ph¸t triÓn cña mµng nhÇy tö cung, gi¶m thÊp nhu ®éng cña c¬ tr¬n ®Ó duy tr× sù mang thai. ChÝnh v× thÕ hãc-m«n nµy cßn ®−îc gäi lµ hãc-m«n an thai. Khi cßn thÓ vµng trªn buång trøng (hay hãc-m«n progesteron) th× bß kh«ng déng dôc. Vµo th¸ng 9 hµm l−îng progesteron cã xu h−íng gi¶m. Tr−íc khi ®Î thÓ vµng tiªu biÕn ®Ó chuÈn bÞ cho qu¸ tr×nh ®Î. - Thay ®æi ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan néi t¹ng C¸c c¬ quan néi t¹ng, ®Æc biÖt lµ c¬ quan tiªu ho¸, tuÇn hoµn, h« hÊp, bµi tiÕt cã sù thay ®æi thÝch øng. Do sù ph¸t triÓn cña thai mµ dung tÝch d¹ cá thu hÑp l¹i vÒ giai ®o¹n cuèi nªn l−îng thu nhËn thøc ¨n th« bÞ h¹n chÕ. H« hÊp n«ng, nhanh vµ ho¹t l−îng phæi gi¶m. TÇn sè tim nhanh, sè lÇn th¶i ph©n vµ n−íc tiÓu t¨ng lªn. 2. Ch¨m sãc bß c¸i mang thai CÇn th−êng xuyªn gi÷ vÖ sinh th©n thÓ, kh«ng ®Ó ph©n bïn dÝnh ®Çy m×nh. CÇn cã ®ñ n−íc cho bß t¾m. Bß s÷a ph¶i cho c¹n s÷a tr−íc khi ®Î 45-60 ngµy. Bß c¸i mang thai kh«ng ®−îc cho ch¨n d¾t ë nh÷ng n¬i dèc ®Ó ®Ò phßng sÈy thai vµ ®Î non. Bß ®îi ®Î ph¶i ®−¬c −u tiªn ch¨n th¶ ë nh÷ng b·i ch¨n l« cá tèt, Ýt dèc, gÇn chuång, dÔ quan s¸t ®Ó ®−a 55 vÒ chuång ®îi dÎ ®−îc kÞp thêi khi cã triÖu chøng s¾p ®Î. Chuång tr¹i ph¶i s¹ch sÏ, yªn tÜnh, kh«ng tr¬n. §èi víi bß t¬ vµ bß thÊp s¶n cÇn kÝch thÝch xoa bãp bÇu vó tõ th¸ng cã thai thø 5 trë ®i. Tuy nhiªn, ®èi víi bß s¾p ®Î kh«ng nªn t¸c ®éng vµo bÇu vó. §èi víi bß cao s¶n nÕu thÊy xuèng s÷a sím, vó c¨ng ®á, s÷a ch¶y ra còng kh«ng nªn v¾t s÷a lµm mÊt s÷a ®Çu cña bª vµ øc chÕ qu¸ tr×nh ®Î, mµ nªn gi¶m hoÆc c¾t thøc ¨n tinh, thøc ¨n nhiÒu n−íc vµ c¸c thøc ¨n kÝch thÝch tiÕt s÷a. Iv. bß ®Î 1. HiÖn t−îng bß s¾p ®Î Lóc bß s¾p ®Î cã thÓ nhËn biÕt ®−îc bëi sù thay ®æi cña mét sè triÖu chøng trªn c¬ thÓ con bß. Nh×n bªn ngoµi, bÇu vó trë nªn c−¬ng to vµ cã thÓ phï nÒ. Bß cao s¶n cã thÓ cã s÷a ®Çu ch¶y ra. Nh÷ng biÓu hiÖn nµy cã thÓ xuÊt hiÖn vµi ngµy ë bß tr−ëng thµnh hoÆc trong 1– 2 tuÇn ë bß ®Î con so. BiÓu hiÖn râ nhÊt lµ bông sÖ xuèng, d©y ch»ng m«ng-khum nh·o g©y hiÖn t−îng “sôt m«ng” (hai bªn gèc ®u«i sôt xuèng). ¢m hé sa xuèng, s−ng mäng, niªm dÞch ch¶y ra nhiÒu, trong suèt. §u«i th−êng cong lªn. Bß hay cã hiÖn t−îng gi÷ g×n, t×m chç réng r·i tho¸ng ®·ng hay chç 56 kÝn ®¸o ®Ó ®øng nh»m tr¸nh nh÷ng con kh¸c. Cã hiÖn t−îng ®øng n»m kh«ng yªn, kÌm theo rÆn ®Î, cµng gÇn lóc ®Î th× tÇn sè rÆn cµng t¨ng. Con vËt hay ®i tiÓu vÆt, l−ng lu«n lu«n cong ë t− thÕ rÆn. Qu¸ tr×nh rÆn ®Î cã thÓ kÐo dµi 30 phót ®Õn 1 giê. Th−êng sau khi vì èi 1 giê th× thai ra. 2. Qu¸ tr×nh ®Î Qu¸ tr×nh ®Î ®−îc b¾t ®Çu b»ng hiÖn t−îng mÒm vµ d·n cæ tö cung vµ tö cung b¾t ®Çu co rót. Qu¸ tr×nh ®Î kÕt thóc khi thai vµ nhau thai ®−îc ®Èy ra ngoµi. Qu¸ tr×nh ®Î ®−îc chia ra 3 giai ®o¹n nh− sau: a. Thêi kú më cæ tö cung Thêi kú nµy b¾t ®Çu tõ khi tö cung cã c¬n co bãp ®Çu tiªn ®Õn khi cæ tö cung më ra hoµn toµn. Bß c¸i cã thêi kú më cæ tö cung kho¶ng 6 giê, c¸ biÖt cã con tíi 12 giê. §èi víi nh÷ng con ®· ®Î nhiÒu lÇn, thêi kú më cæ tö cung tõ 30 phót ®Õn 4 giê. b. Thêi kú ®Î (sæ thai) Thêi kú nµy b¾t ®Çu tõ khi cæ tö cung më hoµn toµn vµ kÕt thóc khi thai lät ra ngoµi. Thai tr−íc hÕt ph¶i ®−îc ®Èy qua cæ H×nh 3-4: Ng«i thai däc ®Çu sÊp 57 tö cung vµ ®i vµo ©m ®¹o. NÕu ®Î b×nh th−êng (däc ®Çu sÊp), bé phËn ®i tr−íc nhÊt lµ ®Çu vµ ch©n (h×nh 33). Lóc nµy gia sóc c¸i bån chån, ®øng n»m kh«ng yªn, ch©n cµo ®Êt, cã con ch©n sau ®¸ vµo bông, l−ng cong lªn mµ rÆn. Khi ®Çu cña thai ®· ®i vµo hè chËu, gia sóc c¸i l¹i n»m xuèng. §Æc ®iÓm lµ søc co bãp cña tö cung trong thêi kú nµy m¹nh v× th©n cña thai tiÕp xóc víi niªm m¹c ©m ®¹o, g©y ra mét ma s¸t lín. Trong lóc nµy gia sóc th−êng kªu, nguyªn nh©n cña gia sóc kªu, ph¶n øng ®au ®ín khi sinh ®Î lµ v× dÞch èi, dÞch niÖu ch¶y ra hÕt, th©n thai l¹i tiÕp gi¸p vµo niªm m¹c ©m ®¹o. Bµo thai cµng ®i ra phÇn ngoµi th× cµng t¨ng kÝch thÝch cho c¬ co bãp. Lùc co bãp lóc nµy lµ tæng hîp gi÷a co bãp cña ®−êng sinh dôc, sù co bãp cña c¬ thµnh bông, c¬ hoµnh thµnh mét lùc m¹nh vµ ®−îc kÐo dµi. §Õn thêi kú nµy thai b¾t ®Çu chuyÓn h−íng ®Ó ra ngoµi. Trong thêi gian chöa, thai bß n»m nghiªng mét bªn bông mÑ vµ khi ®Î chuyÓn mét gãc 90O ®Ó thµnh thai ë t− thÕ däc sÊp. Bß rÆn mçi lÇn tõ 80-100 gi©y, rÆn mét vµi lÇn l¹i nghØ mét lóc. Lùc co bãp lóc ®Î nµy rÊt m¹nh, khi rÆn ®Î con vËt th−êng nghiªng, bµn ch©n duçi th¼ng, lóc nghØ l¹i n»m phñ phôc. 58 Tö cung co bãp liªn tôc dån n−íc èi ra nhiÒu, thai còng ®−îc ®−a ra nªn ¸p lùc trong bäc thai t¨ng lªn lµm vì bäc èi. N−íc ch¶y ra ngoµi gäi lµ n−íc èi. Sau khi vì èi søc rÆn cña gia sóc cµng m¹nh ®Èy thai vµ mµng thai qua ®−êng sinh dôc. Khi b¾t ®Çu rÆn ®Î, con vËt lóc n»m xuèng, lóc l¹i ®øng dËy, còng cã con chØ n»m khi ®Çu thai ®· lät ra ngoµi ©m hé, mét sè con chØ ®øng. Bß th−êng vì èi ë ngoµi ©m hé. Trong giai ®o¹n sæ thai, ®Çu thai qua ®−êng sinh dôc khã kh¨n. Sau mçi lÇn rÆn ®Î thai ®−îc ®−a ra ngoµi mét kho¶ng nhÊt ®Þnh, khi ngõng c¬n rÆn thai l¹i thôt vµo trong mét Ýt. Mãng ch©n vµ ®Çu thai cã thÓ thÊy thËp thß ë cöa ©m hé vµi lÇn rÊt râ, sau vµi lÇn ®ã thai míi ra ngoµi ®−îc. Trong lóc nµy c¬n rÆn cña mÑ rÊt kháe, sau mét c¬n rÆn thËt m¹nh, kªu rèng lªn, ®Çu thai míi chui qua cöa xoang chËu, con mÑ l¹i nghØ mét thêi gian, l¹i tiÕp tôc rÆn, lóc nµy thai míi ra khái ®−êng sinh dôc. PhÇn ®Çu cña thai ra tr−íc, tiÕp ®Õn phÇn ngùc ra sau. Lóc nµy søc rÆn con mÑ gi¶m xuèng. PhÇn cßn l¹i cña thai nhê søc ®¹p cña hai ch©n sau mµ ra ngoµi hoµn toµn. Gia sóc mÑ th«i rÆn, nghØ mét thêi gian råi quay l¹i liÕm con. 59