Tài liệu Nuoi bo sua o nong ho chuong 1 (ts. nguyen xuan trach)

Ch−¬ng 1 Nh÷ng hiÓu biÕt cÇn thiÕt vÒ Gièng vµ qu¶n lý gièng bß s÷a Trong ch¨n nu«i bß s÷a còng nh− c¸c lo¹i gia sóc kh¸c gièng lµ tiÒn ®Ò. §èi víi ch¨n nu«i bß s÷a trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®íi nh− ë n−íc ta th× con gièng cµng ®Æc biÖt quan träng. ViÖt Nam vèn kh«ng cã gièng bß s÷a b¶n ®Þa nµo. Chóng ta cã nªn nu«i thuÇn chñng nh÷ng gièng bß s÷a cao s¶n cã nguån gèc «n ®íi hay kh«ng? LiÖu chóng ta cã thÓ tù t¹o ra nh÷ng lo¹i bß s÷a phï hîp víi hoµn c¶nh cña ViÖt Nam kh«ng? Con gièng nµo cã thÓ ®em l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ cao nhÊt cho ng−êi n«ng d©n? Nu«i 1 con bß cho 8000kg s÷a/chu kú liÖu cã lîi h¬n nu«i 2 con bß mçi con cho 4000 kg s÷a/chu kú hay kh«ng? Cßn nhiÒu c©u hái n÷a liªn quan ®Õn con gièng vµ qu¶n lý gièng mµ ng−êi ch¨n nu«i bß s÷a muèn ®−îc tr¶ lêi. Ch−¬ng nµy nh»m gióp cho ng−êi ch¨n nu«i biÕt chän con gièng nµo ®Ó nu«i vµ qu¶n lý chóng cho phï hîp víi hoµn c¶nh cña m×nh. 5 I. C¸c gièng bß s÷a phæ biÕn 1. Bß s÷a nhiÖt ®íi Bß Sin (Red Sinhi) Bß Sin lµ mét gièng bß cã nguån gèc tõ vïng Sindhi (Pakistan). Vïng nµy cã nhiÖt ®é rÊt cao vÒ mïa hÌ, ban ngµy cã thÓ lªn tíi 40-50oC. Bß Sin lµ mét gièng bß kiªm dông s÷a-thÞt-lao t¸c, th−êng ®−îc nu«i theo ph−¬ng thøc ch¨n th¶ tù do. Bß Sin H×nh 1-1: Bß Sin (Red Sindhi) Bß cã mµu l«ng ®á c¸nh d¸n hay n©u thÉm. Bß nµy cã th©n h×nh ng¾n, ch©n cao, m×nh lÐp, tai to vµ rò xuèng, cã yÕm vµ nÕp gÊp da d−íi rèn rÊt ph¸t triÓn. §©y lµ mét ®Æc ®iÓm tèt gióp bß nµy thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn khÝ hËu nãng nhê t¨ng tû diÖn to¶ nhiÖt. Bß ®ùc cã u vai rÊt cao, ®Çu to, tr¸n gå, réng, sõng ng¾n, cæ ng¾n, v¹m vì, ngùc s©u nh−ng kh«ng në. Bß c¸i cã ®Çu vµ cæ nhá h¬n, phÇn sau ph¸t triÓn h¬n phÇn 6 tr−íc, vó ph¸t triÓn, nóm vó to, dµi, tÜnh m¹ch næi râ. §Æc biÖt, da ë ©m hé cã rÊt nhiÒu nÕp nh¨n. Khi tr−ëng thµnh bß ®ùc cã khèi l−îng 450500kg, bß c¸i 350-380kg. S¶n l−îng s÷a trung b×nh kho¶ng 1400-2100kg/chu kú 270-290 ngµy.Tû lÖ mì s÷a 5-5,5%. KÕt qu¶ lai gi÷a bß Sin vµ bß Vµng ViÖt Nam ®· t¹o ra bß Lai Sin hiÖn nay lµ lo¹i bß kiªm dông lao t¸c-thÞt-s÷a. Bß Lai Sin hiÖn nay cã tû lÖ m¸u Sin rÊt kh¸c nhau do kÕt qu¶ t¹p giao kh«ng kiÓm so¸t trong t¸m thËp kû qua. Ngo¹i h×nh, thÓ vãc vµ søc s¶n xuÊt thay ®æi tuú theo tû lÖ m¸u Sin. Bß Lai Sin cã ngo¹i h×nh trung gian gi÷a bß Sin vµ bß Vµng ViÖt Nam. Bß Lai Sin cµng cã nhiÒu tû lÖ m¸u bß Red Sindhi th× kh¶ n¨ng cho thÞt cµng tèt h¬n, søc cµy kÐo khoÎ h¬n vµ kh¶ n¨ng cho s÷a còng cao h¬n. Khèi l−îng tr−ëng thµnh cña bß c¸i kho¶ng 250-320kg, bß ®−c 450500kg. Khèi l−îng bª s¬ sinh kho¶ng 18-25kg. N¨ng suÊt s÷a kho¶ng 800-1200kg/chu kú 8 th¸ng. C¸ biÖt cã nh÷ng con cho tíi 2000 kg s÷a/chu kú. Tû lÖ mì s÷a rÊt cao (5,0-6,0%). Bß Lai Sin thÝch nghi tèt víi ®iÒu kiÖn khÝ hËu cña n−íc ta, dÔ nu«i, Ýt bÖnh tËt. §Æc biÖt bß c¸i Lai Sin cã thÓ dïng lµm bß nÒn ®Ó lai t¹o bß thÞt vµ bß s÷a rÊt tèt. 7 Bß Sahiwal Bß Sahiwal lµ gièng bß u cho s÷a cña Pakistan. Bß nµy còng ®−îc nu«i nhiÒu t¹i c¸c vïng Punjab, Biha, Una Pradesh cña Ên §é. H×nh 1-2: Bß Sahiwal Bß cã mµu l«ng ®á vµng hay vµng thÉm. KÕt cÊu ngo¹i h×nh t−¬ng tù nh− bß Red Sindhi nh−ng bÇu vó ph¸t triÓn h¬n. Khi tr−ëng thµnh, bß c¸i cã khèi l−îng 360-380kg, bß ®ùc 470-500kg. S¶n l−îng s÷a kho¶ng 2100-2300kg/ chu kú 9 th¸ng. Tû lÖ mì s÷a 55,5%. Còng gièng nh− bß Red Sindhi, bß Sahiwal ®−îc nhiÒu n−íc nhiÖt ®íi dïng ®Ó c¶i t¹o c¸c gièng bß ®Þa ph−¬ng hoÆc lai víi c¸c gièng bß chuyªn dông s÷a ®Ó t¹o bß s÷a nhiÖt ®íi. 8 Bß lai Sahiwal cã mµu l«ng vµng. Khèi l−îng tr−ëng thµnh cña bß ®ùc kho¶ng 420-470kg, bß c¸i 290-320kg. S¶n l−îng s÷a 1500-1600kg/260-270 ngµy. Tû lÖ mì s÷a 4,5-4,8%. Tãm l¹i, bß Sin vµ bß Sahiwal lµ nh÷ng gièng bß nhiÖt ®íi cã søc s¶n xuÊt s÷a cao h¬n h¼n c¸c lo¹i bß nhiÖt ®íi kh¸c. §©y lµ nh÷ng nguån gen quý cÇn ®−îc khai th¸c ®Ó c¶i tiÕn bß ®Þa ph−¬ng. Nh÷ng gièng bß nµy cã kh¶ n¨ng thÝch nghi tèt víi c¸c ®iÒu kiÖn nhiÖt ®íi nªn con lai cña chóng víi bß ®Þa ph−¬ng còng thÝch nghi tèt. 2. Bß s÷a gèc «n ®íi Bß Hµ Lan (Holstein Friesian) Bß Holstein Friesian (HF) lµ gièng bß chuyªn s÷a næi tiÕng thÕ giíi ®−îc t¹o ra tõ thÕ kû thø XIV ë tØnh Fulixon cña Hµ Lan, lµ n¬i cã khÝ hËu «n hoµ, mïa hÌ kÐo dµi vµ ®ång cá rÊt ph¸t triÓn. Bß HF kh«ng ngõng ®−îc c¶i thiÖn vÒ phÈm chÊt, n¨ng suÊt vµ hiÖn nay ®−îc ph©n bè réng r·i trªn toµn thÕ giíi nhê cã kh¶ n¨ng cho s÷a cao vµ c¶i t¹o c¸c gièng bß kh¸c theo h−íng s÷a rÊt tèt. Còng chÝnh v× vËy mµ c¸c n−íc th−êng dïng bß HF thuÇn ®Ó lai t¹o víi bß ®Þa ph−¬ng t¹o ra gièng bß s÷a lang tr¾ng ®en cña n−íc m×nh vµ mang nh÷ng tªn gäi kh¸c nhau. 9 H×nh 1-3: Bß s÷a Hµ Lan (HF) Bß HF cã 3 ®¹ng mµu l«ng chÝnh: lang tr¾ng ®en (chiÕm −u thÕ), lang tr¾ng ®á (Ýt), vµ toµn th©n ®en riªng ®Ønh tr¸n vµ chãt ®u«i tr¾ng. C¸c ®iÓm tr¾ng ®Æc tr−ng lµ: ®iÓm tr¾ng ë tr¸n, vai cã vÖt tr¾ng kÐo xuèng bông, 4 ch©n vµ chãt ®u«i tr¾ng. Toµn th©n cã d¹ng h×nh nªm ®Æc tr−ng cña bß s÷a. §Çu con c¸i dµi, nhá, thanh; ®Çu con ®ùc th«. Sõng nhá, ng¾n, chØa vÒ phÝa tr−íc. Tr¸n ph¼ng hoÆc h¬i lâm. Cæ thanh, dµi võa ph¶i, kh«ng cã yÕm. Vai-l−ng-h«ng-m«ng th¼ng hµng. Bèn ch©n th¼ng, ®Ñp, hai ch©n sau do·ng. BÇu vó rÊt ph¸t triÓn; tÜnh m¹ch vó ngo»n ngoÌo, næi râ. TÇm vãc bß HF kh¸ lín: khèi l−îng s¬ sinh kho¶ng 35-45 kg, tr−ëng thµnh 450-750kg/c¸i, 7501100kg/®ùc. Bß nµy thµnh thôc sím, cã thÓ phèi gièng 10 lóc 15-20 th¸ng tuæi. Kho¶ng c¸ch løa ®Î kho¶ng 1213 th¸ng. N¨ng suÊt s÷a trung b×nh kho¶ng 5000-8000 kg/chu kú (10 th¸ng). Tû lÖ mì s÷a thÊp, b×nh qu©n kho¶ng 3,3-3,6 %. N¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s÷a biÕn ®éng nhiÒu tuú theo ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng vµ thêi tiÕt khÝ hËu, còng nh− kÕt qu¶ chän läc cña tõng n−íc. Bß HF chÞu nãng vµ chÞu ®ùng kham khæ kÐm, dÔ c¶m nhiÔm bÖnh tËt, ®Æc biÖt lµ c¸c bÖnh ký sinh trïng ®−êng m¸u vµ bÖnh s¶n khoa. Bß HF chØ nu«i thÝch nghi tèt ë nh÷ng n¬i cã khÝ hËu m¸t mÎ, nhiÖt ®é b×nh qu©n d−íi 21oC. Bß Jersey Bß Jersey lµ gièng bß s÷a cña Anh, ®−îc t¹o ra tõ gÇn ba tr¨m n¨m tr−íc trªn ®¶o Jersey lµ n¬i cã khÝ hËu «n hoµ, ®ång cá ph¸t triÓn tèt quanh n¨m thÝch hîp cho ch¨n nu«i bß ch¨n th¶. Nã lµ kÕt qu¶ t¹p giao gi÷a gièng bß Bretagne (Ph¸p) víi bß ®Þa ph−¬ng, vÒ sau cã thªm m¸u bß Normandie (Ph¸p). Tõ n¨m 1970 nã ®· trë thµnh gièng bß s÷a næi tiÕng ThÕ giíi. H×nh 1-4: Bß Jersey 11 Bß Jersey cã mµu vµng s¸ng hoÆc sÉm, cã nh÷ng con cã ®èm tr¾ng ë bông, ch©n vµ ®Çu. Bß cã kÕt cÊu ngo¹i h×nh ®Ñp, ®Æc thï cña bß h−íng s÷a. §Çu nhÑ, mÆt cong, m¾t låi, cæ thµnh dµi vµ cã yÕm kh¸ ph¸t triÓn. Vai cao vµ dµi. Ngùc s©u, x−¬ng s−ên dµi. L−ng dµi, réng. M«ng dµi, réng vµ ph¼ng. Bông to, trßn. Bèn ch©n m¶nh, kho¶ng c¸ch gi÷a hai ch©n réng. §u«i nhá. BÇu vó ph¸t triÓn tèt c¶ vÒ phÝa tr−íc vµ phÝa sau, tÜnh m¹ch vó to vµ dµi. TÇm vãc cña bß Jersey t−¬ng ®èi bÐ: khèi l−îng s¬ sinh 25-30kg, tr−ëng thµnh cña bß c¸i lµ 300400kg, cña bß ®ùc 450-550kg. N¨ng suÊt s÷a b×nh qu©n ®¹t 3000-5000kg/chu kú 305 ngµy. §Æc biÖt bß Jersey cã tû mì s÷a rÊt cao (4,5-5,5%), mì s÷a mµu vµng, h¹t to thÝch hîp cho viÖc chÕ biÕn b¬. V× thÕ bß nµy th−êng ®−îc dïng ®Ó lai c¶i t¹o nh÷ng gièng bß s÷a cã tû lÖ mì s÷a thÊp. Bß Jersey thµnh thôc sím, 16-18 th¸ng tuæi cã thÓ phèi gièng lÇn ®Çu, cã kh¶ n¨ng ®Ó 1 n¨m 1 løa. Bß ®ùc gièng ph¸t triÓn tèt cã thÓ lÊy tinh lóc 12 th¸ng tuæi. Do bß Jersey cã tÇm vãc bÐ (nhu cÇu duy tr× thÊp) l¹i cã yÕm (th¶i nhiÖt tèt) nªn cã thÓ cã kh¶ n¨ng chÞu nãng kh¸ tèt. Còng chÝnh v× thÕ mµ nhiÒu n−íc 12 ®· dïng bß Jersey lai víi bß ®Þa ph−¬ng nh»m t¹o ra bß lai h−íng s÷a thÝch nghi víi khÝ hËu nhiÖt ®íi. Tuy nhiªn, còng nh− bß HF, trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®íi n¨ng suÊt s÷a cña bß Jersey nu«i thuÇn còng bÞ gi¶m sót râ rÖt. 3. Bß lai h−íng s÷a ViÖc lai gi÷a bß nhiÖt ®íi (th−êng lµ bß c¸i) víi bß s÷a gèc «n ®íi (th−êng lµ bß ®ùc) ®· tõng ®−îc thùc hiÖn trªn mét tr¨m n¨m nay ë c¸c n−íc nhiÖt ®íi kh¸c nhau. N−íc ta còng ®· cho lai phæ biÕn gi÷a bß ®ùc HF víi bß c¸i Lai Sin. Ngoµi ra bß Vµng VN, bß Sin hay Sahiwal còng ®· ®−îc dïng lai víi bß ®ùc HF. Bß lai h−íng s÷a hiÖn nay nµy cã c¸c møc m¸u HF kh¸c nhau tuú theo thÕ hÖ lai: F1 (1/2 HF), F2 (3/4 HF), F3 (7/8 HF) hay F2 (5/8 HF). Hình 1-5: Sơ dồ lai cấp tiến giữa bò Holtein Fríeian (HF) với bò Lai Sin ở Việt Nam 13 Bß lai F1 (1/2 HF) th−êng cã mµu l«ng ®en toµn th©n, trõ ®èm tr¾ng ë tr¸n vµ ®u«i. Mét sè Ýt cã mµu vµng sÉm hay vµng nh¹t (th−êng lµ lóc míi sinh). Bª F1 s¬ sinh cã khèi l−îng kho¶ng 20-25 kg. Bß c¸i tr−ëng thµnh nÆng 350-420kg, bß ®ùc 450-600kg. N¨ng suÊt s÷a b×nh qu©n 2500-3500kg/chu kú. Tû lÖ mì s÷a 3,6-4,2%. Thêi gian chu kú s÷a cã thÓ trªn 300 ngµy. Bß lai F1 chÞu ®ùng t−¬ng ®èi tèt víi ®iÒu kiÖn nãng nªn Ýt bÞ bÖnh tËt. H×nh 1-6: Bß lai F1 (1/2 HF) Bß lai F2 (3/4 HF) th−êng cã mµu l«ng lang tr¾ng ®en hay tr¾ng ®á, ngo¹i h×nh gÇn gièng víi bß HF thuÇn, tuy m«ng vÉn h¬i dèc. Khèi l−îng s¬ sinh 30-35kg, khi tr−ëng thµnh bß c¸i lai F2 tèt cã thÓ ®¹t 400-450kg, bß ®ùc 600-700kg. Trong ®iÒu kiÖn ch¨m sãc nu«i d−ìng tèt, bß lai F2 cho n¨ng suÊt s÷a cao h¬n bß F1, cã thÓ cho 3000-3800kg/chu kú hoÆc cao 14 h¬n. Tû lÖ mì s÷a 3,2-3,8%. Tuy nhiªn, trong ®iÒu kiÖn nãng vµ Èm (trªn 30oC) bß lai F2 tá ra kÐm chÞu ®ùng h¬n bß F1. H×nh 1-7: Bß lai F2 (3/4 HF) Bß lai F3 (7/8 HF) lµ kÕt qu¶ lai t¹o gi÷a bß ®ùc Hµ Lan thuÇn víi bß c¸i lai F2. Do cã tû lÖ m¸u HF cao nªn bß lai F3 chÞu nãng kÐm, dÔ c¶m nhiÔm bÖnh tËt. Do vËy ë nh÷ng vïng nãng Èm vµ nu«i d−ìng kÐm bß nµy khã thÝch nghi. Tuy nhiªn, ë nh÷ng vïng m¸t mÎ vµ ®−îc nu«i d−ìng tèt th× bß nµy cã thÓ cho nhiÒu s÷a nhê cã tiÒm n¨ng cho s÷a cao (nhiÒu m¸u HF). Nh×n chung, thÓ vãc vµ søc s¶n xuÊt cña c¸c lo¹i bß lai nµy kh«ng chØ phô thuéc vµo tû lÖ m¸u bß HF mµ cßn phô thuéc vµo tû lÖ m¸u Sin (tõ bß mÑ). Tû lÖ m¸u Sin hay Sahiwal trong bß c¸i nÒn cµng cao th× 15 tÇm vãc vµ n¨ng suÊt s÷a cña con lai cµng tèt. Tû lÖ m¸u bß HF cµng cao th× tiÒm n¨ng cho s÷a cµng cao, nh−ng kh¶ n¨ng thÝch nghi víi khÝ hËu nhiÖt ®íi cµng kÐm. ii. Mét sè ®iÒu cÇn biÕt trong qu¶n lý gièng bß s÷a 1. ¶nh h−ëng cña di truyÒn vµ ngo¹i c¶nh N¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s÷a cña bß chÞu ¶nh h−ëng cña bëi hai yÕu tè cã liªn quan chÆt chÏ víi nhau lµ di truyÒn (do bè mÑ truyÒn l¹i) vµ ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh (khÝ hËu, thøc ¨n, chuång nu«i, vÖ sinh, v¾t s÷a, v.v). Do vËy, chän bß s÷a ph¶i thËn träng nh»m ®¶m b¶o sao cho tiÒm n¨ng di truyÒn cña con gièng phï hîp víi c¸c ®iÒu kiÖn cña m«i tr−êng sèng. §Ó lùa chän con gièng nµo nu«i lÊy s÷a th× kh«ng ph¶i chØ nghÜ ®Õn con gièng “tèt” mµ cÇn ph¶i xem xÐt ®Õn c¸c ®iÒu kiÖn khÝ hËu, thøc ¨n, dÞch bÖnh vµ c¸c yÕu tè kü thuËt kh¸c cã phï hîp víi con gièng ®ã kh«ng. Trong ch¨n nu«i bß s÷a khi quyÕt ®Þnh nu«i lo¹i bß s÷a nµo cÇn chó ý: ë nh÷ng n¬i cã ®iÒu kiÖn khÝ hËu, nu«i d−ìng vµ vÖ sinh thó y tèt th× bß cã nhiÒu m¸u bß s÷a «n ®íi sÏ ph¸t huy ®−îc tiÒm n¨ng cho s÷a tèt h¬n; ng−îc l¹i, khi gÆp ®iÒu kiÖn sèng khã kh¨n th× bß cã nhiÒu m¸u «n ®íi sÏ chÞu ¶nh h−ëng (xÊu) nhiÒu 16 h¬n. ChÝnh v× thÕ mµ bß s÷a thuÇn chñng gèc «n ®íi (nh− bß HF) nªn nu«i ë nh÷ng vïng cao cã khÝ hËu m¸t mÎ vµ ph¶i ®−îc ch¨m sãc nu«i d−ìng tèt. Bß lai cã 50-75% m¸u bß s÷a «n ®íi (HF) cã thÓ nu«i ë nhiÒu vïng trong n−íc. Mét sè n¬i ch¨n nu«i bß s÷a cã tr×nh ®é kh¸ cao còng ®· cho thÊy bß lai F3 (7/8 m¸u HF) cã thÓ cho nhiÒu s÷a h¬n bß F2 (3/4 m¸u HF). Tuy nhiªn, lu«n lu«n nhí r»ng tû lÖ m¸u bß «n ®íi cµng cao th× ®ßi hái c¸c ®iÒu kiÖn ch¨m sãc nu«i d−êng ph¶i cµng tèt míi ph¸t huy ®−îc tiÒm n¨ng cho s÷a cña chóng. Nh÷ng ng−êi míi khëi sù ch¨n nu«i bß s÷a nªn b¾t ®Çu tõ bß F1 vµ F2. 2. C¸c chØ tiªu ®¸nh gi¸ bß s÷a §Ó ch¨n nu«i bß s÷a cã hiÖu qu¶ kinh tÕ cao, cÇn theo dâi mét sè chØ tiªu kinh tÕ kü thuËt vÒ sinh s¶n, n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s÷a. Trªn c¬ së c¸c theo dâi nµy, chóng ta nhËn xÐt, ®¸nh gi¸, t×m ra c¸c nguyªn nh©n ¶nh h−ëng ®Ó thùc hiÖn c¸c biÖn ph¸p nh»m n©ng cao n¨ng suÊt, chÊt l−îng s¶n phÈm vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ cña ch¨n nu«i. Nh÷ng chØ tiªu quan träng bao gåm: a. C¸c chØ tiªu vÒ sinh s¶n + Tuæi ®éng dôc lÇn ®Çu Lµ thêi gian tÝnh tõ lóc bª c¸i ®−îc sinh ra tíi lóc nã cã biÓu hiÖn ®éng dôc ®Çu tiªn (bá ¨n, kªu rèng 17 lªn, nh¶y lªn l−ng con kh¸c, ©m hé tiÕt dÞch nhên). Th«ng th−êng, bª hËu bÞ h−íng s÷a ®−îc nu«i d−ìng tèt cã tuæi ®éng dôc lÇn ®Çu vµo lóc 8-16 th¸ng tuæi. + Tuæi phèi gièng lÇn ®Çu ChØ tiªu nµy chñ yÕu do ng−êi ch¨n nu«i quyÕt ®Þnh. MÆc dï bª hËu bÞ cã tuæi ®éng dôc lÇn ®Çu sím, nh−ng kh«ng nªn phèi gièng cho chóng qu¸ sím v× sÏ ¶nh h−ëng xÊu ®Õn sinh tr−ëng vµ n¨ng suÊt vÒ sau cña bß. ChØ nªn phèi gièng cho bª hËu bÞ khi chóng ®¹t kho¶ng 70% khèi l−îng lóc tr−ëng thµnh. Trong thùc tÕ, nªn phèi gièng lÇn ®Çu cho c¸c bª hËu bÞ ®−îc nu«i d−ìng tèt khi chóng ®¹t kho¶ng 18 th¸ng tuæi. + Tuæi ®Î løa ®Çu Th«ng th−êng, tuæi ®Î løa ®Çu cña bß s÷a F1, F2, F3 vµo kho¶ng 27-28 th¸ng tuæi. Tuæi ®Î løa ®Çu phô thuéc vµo quyÕt ®Þnh phèi gièng lÇn ®Çu cho bª hËu bÞ cña ng−êi ch¨n nu«i, vµo viÖc ph¸t hiÖn ®éng dôc vµ kü thuËt phèi gièng. + Kho¶ng c¸ch gi÷a 2 løa ®Î Lµ kho¶ng thêi gian gi÷a lÇn ®Î tr−íc vµ lÇn ®Î tiÕp sau. Th«ng th−êng chu kú khai th¸c s÷a cña bß s÷a tÝnh lµ 10 th¸ng, 2 th¸ng c¹n s÷a, do vËy kho¶ng c¸ch gi÷a 2 løa ®Î cña bß s÷a lµ 12 th¸ng. Nãi c¸ch kh¸c, bß s÷a lý t−ëng mçi n¨m ®Î 1 løa. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ, do nhiÒu nguyªn nh©n, kho¶ng c¸ch løa 18 ®Î th−êng kÐo dµi h¬n. Kh«ng ph¸t hiÖn kÞp thêi kú bß ®éng dôc trë l¹i sau khi ®Î, chËm phèi gièng hoÆc phèi gièng nh−ng kh«ng thô thai lµ nh÷ng nguyªn nh©n chñ yÕu lµm kÐo dµi kho¶ng c¸ch gi÷a 2 løa ®Î. + Thêi gian cã chöa l¹i sau khi ®Î Muèn rót ng¾n kho¶ng c¸ch løa ®Î cÇn ph¶i tu©n thñ vµ ¸p dông nh÷ng quy tr×nh ch¨n nu«i hîp lý ®Ó rót ng¾n giai ®o¹n tõ khi ®Î ®Õn khi phèi gièng cã chöa xuèng, tèt nhÊt lµ cßn kho¶ng 3 th¸ng. Thêi gian nµy phô thuéc vµo thêi gian bß ®éng dôc l¹i sau khi ®Î, kh¶ n¨ng ph¸t hiÖn ®éng hín vµ phèi gièng l¹i, còng nh− kh¶ n¨ng thô thai cña bß. + Thêi gian ®éng dôc trë l¹i sau khi ®Î Trong ®iÒu kiÖn b×nh th−êng, kho¶ng 40-50 ngµy sau khi ®Î th× bß c¸i ®éng dôc trë l¹i. Kho¶ng thêi gian nµy phô thuéc vµo qu¸ tr×nh håi phôc cña buång trøng. Nh÷ng bß c¸i ®−îc nu«i d−ìng kÐm tr−íc vµ sau khi ®Î, hay cho con bó trùc tiÕp th−êng ®éng dôc trë l¹i muén h¬n. + Tû lÖ phèi gièng thô thai Tû lÖ phèi gièng thô thai kh«ng chØ phô thuéc vµo b¶n th©n con vËt, ®Æc biÖt lµ sù håi phôc ®−êng sinh dôc vµ ho¹t ®éng chu kú sau khi ®Î, mµ cßn phô thuéc nhiÒu vµo kü thuËt thô tinh nh©n t¹o. 19 b. C¸c chØ tiªu vÒ søc s¶n xuÊt s÷a + S¶n l−îng s÷a thùc tÕ cña chu kú tiÕt s÷a S¶n l−îng s÷a thùc tÕ cña chu kú tiÕt s÷a lµ tæng l−îng s÷a v¾t ®−îc trong c¶ chu kú tiÕt s÷a cña bß c¸i (tÝnh ra kg) kÓ tõ sau khi ®Î ®Õn khi c¹n s÷a. + S¶n l−îng s÷a 305 ngµy Do thêi gian cña mét chu kú tiÕt s÷a cña c¸c bß c¸i kh¸c nhau nªn ®Ó so s¸nh n¨ng suÊt s÷a trong cïng mét kho¶ng thêi gian ng−êi ta tÝnh s¶n l−îng s÷a trong mét chu kú tiÕt s÷a quy chuÈn 305 ngµy (10 th¸ng). §èi víi c¸c bß s÷a cã thêi gian v¾t s÷a trªn 10 th¸ng th× chØ tÝnh tæng s¶n l−îng s÷a trong 10 th¸ng ®Çu cña chu kú, kh«ng tÝnh l−îng s÷a thu ®−îc sau 10 th¸ng. + Tû lÖ mì s÷a Tû lÖ mì s÷a cµng cao th× chÊt l−îng s÷a cµng tèt. §Ó x¸c ®Þnh tû lÖ mì s÷a, ph¶i lÊy mÉu s÷a ®em vÒ ph©n tÝch t¹i c¸c phßng thÝ nghiÖm. Tû lÖ mì s÷a cña bß phô thuéc vµo c¸c gièng bß: bß lai Sin, bß vµng cã tû lÖ mì s÷a cao, bß Hµ Lan nu«i ë ®iÒu kiÖn n−íc ta cã tû lÖ mì s÷a thÊp, bß F1 cã tû lÖ mì s÷a cao h¬n bß F2, bß F2 cã tû lÖ mì s÷a cao h¬n bß F3. Tû lÖ mì s÷a cßn phô thuéc vµo khÈu phÇn ¨n cña bß. Cho bß ¨n khÈu phÇn cã nhiÒu thøc ¨n th« 20 xanh th× tû lÖ mì s÷a t¨ng lªn, ng−îc l¹i nu«i bß b»ng khÈu phÇn nhiÒu thøc ¨n tinh th× tû lÖ mì s÷a sÏ gi¶m. + S¶n l−îng s÷a tiªu chuÈn (cã 4% mì) Do bß cã tû lÖ mì s÷a kh¸c nhau nªn ®Ó so s¸nh n¨ng suÊt s÷a hoÆc ®Ó tÝnh to¸n khÈu phÇn ¨n mét c¸ch chÝnh x¸c h¬n ta ph¶i quy ®æi vÒ s¶n l−îng s÷a tiªu chuÈn, nghÜa lµ s÷a cã tû lÖ mì 4%. C¸ch quy ®æi nh− sau: Sè kg s÷a tiªu chuÈn (4% mì) = Sè kg s÷a thùc tÕ x (0,4 + % mì s÷a x 0,15) VÝ dô: Bß A cã s¶n l−îng s÷a thùc tÕ lµ 4000 kg, tû lÖ mì s÷a lµ 3,8%, sè kg s÷a tiªu chuÈn sÏ lµ: 4000 x (0,4 + 3,8 x 0,15) = 3880 kg 3. C¸ch chän bß s÷a a. Chän bª hËu bÞ - Nguån gèc vµ phÈm gièng: §Ó chän bª hËu bÞ, tr−íc hÕt ta c¨n cø vµo ®êi bè mÑ, «ng bµ cña bª. Trong ®iÒu kiÖn ch¨n nu«i ë n−íc ta, th«ng th−êng, ng−êi ch¨n nu«i chØ cã thÓ theo dâi, t×m hiÓu biÕt ®−îc con bß nµo lµ bß mÑ cña con bª hËu bÞ, ®«i khi còng cã thÓ biÕt ®−îc con bß nµo lµ bµ ngo¹i cña con bª hËu bÞ. 21 CÇn chän bª hËu bÞ lµ con, ch¸u cña c¸c bß mÑ, bµ ngo¹i cã bÇu vó ph¸t triÓn, n¨ng suÊt s÷a cao, kh«ng m¾c c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm hoÆc bÖnh ®−êng sinh s¶n. NÕu nu«i ë ®ång b»ng, tèt nhÊt nªn chän mÑ cña bª hËu bÞ lµ bß c¸i lai Sin phèi gièng víi bè lµ bß ®ùc HF, nh− vËy bª hËu bÞ lµ F1 (1/2 m¸u HF); hoÆc chän mÑ cña bª hËu bÞ lµ bß c¸i F1 (1/2 m¸u HF) phèi gièng víi bè lµ bß ®ùc HF, nh− vËy bª hËu bÞ lµ F2 (3/4 m¸u HF). NÕu mÑ cña bª hËu bÞ lµ bß c¸i F2 (3/4 m¸u HF) phèi gièng víi bè lµ bß ®ùc HF thuÇn th× bª hËu bÞ sÏ lµ F3 (7/8 m¸u HF). NÕu mÑ cña bª hËu bÞ lµ bß c¸i thuÇn HF phèi gièng víi bè lµ bß ®ùc HF thuÇn th× bª hËu bÞ sÏ lµ bª thuÇn HF. Nh÷ng tr−êng hîp nµy sÏ khã nu«i h¬n, nh− ®· gi¶i thÝch ë trªn. - Ngo¹i h×nh vµ sinh tr−ëng: + Bª cÇn cã ngo¹i h×nh ®Ñp, d¸ng dÊp thanh tó cña bª lÊy s÷a, nhanh nhÑn. + Trong qu¸ tr×nh nu«i d−ìng, bª lín nhanh, kh«ng m¾c bÖnh tËt. b. Chän bß s÷a §Ó chän bß c¸i ®· v¾t s÷a, ngoµi viÖc kiÓm tra nguån gèc vµ phÈm gièng nh− ®èi víi bß hËu bÞ, cÇn chó träng tíi c¸c mÆt sau: 22 - Ngo¹i h×nh: Bß c¸i cã d¸ng h×nh c¸i nªm, phÇn th©n sau ph¸t triÓn h¬n phÇn th©n tr−íc, ®Çu thanh, nhÑ, ®Çu to, mòi to, cæ dµi võa ph¶i, s−ên në, ngùc s©u, h«ng réng. Vai, h«ng vµ l−ng kh«ng vâng vµ réng dÇn vÒ phÝa x−¬ng chËu, m«ng ph¼ng, réng vµ dµi. Bèn ch©n khoÎ, hai ch©n sau do·ng réng. - BÇu vó: cã h×nh b¸t óp, ph¸t triÓn, réng vµ s©u, 4 khoang vó cã thÓ tÝch t−¬ng ®−¬ng nhau. C¸c nóm vó th¼ng ®øng, cã ®é dµi trung b×nh, t¸ch biÖt nhau râ rµng. Kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c nóm vó tr−íc lín h¬n mét chót so víi kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c nóm vó sau. C¸c d©y ch»ng n©ng ®ì bÇu vó v÷ng ch¾c, bÇu vó kh«ng bÞ ch¶y s©u qu¸, tr¸nh cho c¸c nóm vó lª quyÖt trªn mÆt ®Êt vµ bÞ tæn th−¬ng. Trªn bÒ mÆt bÇu vó thÊy cã nhiÒu tÜnh m¹ch vµ c¸c tÜnh m¹ch nµy næi râ. Bªn trong ph¶i chøa nhiÒu m« tuyÕn. Cã thÓ ph©n biÖt dÔ dµng mét bÇu vó nhiÒu m« tuyÕn víi mét bÇu vó nhiÒu m« liªn kÕt b»ng c¸ch quan s¸t bÇu vó sau khi v¾t s÷a. Sau khi v¾t s÷a, mét bÇu vó cã nhiÒu m« tuyÕn th× rçng, mÒm, cßn bÇu vó cã nhiÒu m« liªn kÕt th× cøng, vÉn tiÕp tôc cho h×nh d¹ng cña mét bÇu vó ®Çy s÷a, ngay c¶ sau khi ta ®· v¾t kiÖt. Còng cã thÓ ®¸nh gi¸ m« tuyÕn cña bÇu vó b»ng c¸ch Ên mét hay nhiÒu ngãn tay lªn bÇu vó. NÕu nh− 23 dÊu Ên cña ngãn tay chËm mÊt ®i th× chøng tá bÇu vó cã nhiÒu m« tuyÕn. Trong tr−êng hîp bÇu vó nhiÒu m« liªn kÕt th× dÊu Ên ngãn tay nhanh chãng mÊt ®i hoÆc kh«ng ®Ó l¹i dÊu Ên vµ cã c¶m gi¸c cøng khi Ên ngãn tay. - Sinh s¶n: Bß c¸i m¾n ®Î, sau khi ®Î sím ®éng dôc trë l¹i, dÔ thô thai khi phèi gièng, dÔ ®Î. - N¨ng suÊt, chÊt l−îng s÷a: Bß cã n¨ng suÊt cao, s÷a s¸nh, ®Æc, th¬m. - TÝnh t×nh: HiÒn lµnh, dÔ gÇn. - V¾t s÷a: S÷a xuèng nhanh. 4. Qu¶n lý vµ nh©n gièng bß s÷a Trªn c¬ së c¸c bß c¸i s÷a hiÖn cã, cÇn tiÕn hµnh viÖc tæ chøc nh©n gièng bß s÷a mét c¸ch cã kÕ ho¹ch. a. Lùa chän ®ùc gièng ViÖc lùa chän ®ùc gièng hoÆc tinh dÞch cña ®ùc gièng cho phèi gièng víi bß c¸i cÇn ®¶m b¶o c¸c nguyªn t¾c sau: - Sö dông con ®ùc thuéc gièng nµo (Holstein, Jersey, F1, F2, v.v.) ph¶i c¨n cø vµo môc ®Ých t¹o gièng (tû lÖ m¸u cña ®êi con). §èi víi vïng nãng vµ/hay tr×nh ®é ch¨n nu«i cßn kÐm th× kh«ng nªn t¨ng 24