Tài liệu Niềm vui khám phá ( www.sites.google.com/site/thuvientailieuvip )

NIÏÌM VUI KHAÁM PHAÁ THE PLEASURE OF FINDING THINGS OUT THE PLEASURE OF FINDING THINGS OUT. Copyright © 1999 by Carl Feynman and Michelle Feynman. Editor’s Introduction, chapter introductions, and footnotes copyright © 1999 by Jeffrey Robbins. All rights reserved. First published in the United States by Basic Books, a member of the Perseus Books Group. Xuêët baãn theo húåp àöìng nhûúång quyïìn búãi Perseus Books, Inc. Baãn tiïëng Viïåt © 2009 Nhaâ xuêët baãn Treã BIEÅU GHI BIEÂN MUÏC TRÖÔÙC XUAÁT BAÛN ÑÖÔÏC THÖÏC HIEÄN BÔÛI THÖ VIEÄN KHTH TP.HCM Feynman, Richard P Nieàm vui khaùm phaù / Richard P. Feynman ; ng.d. Phaïm Vaên Thieàu, Ñaëng Ñình Long. - T.P. Hoà Chí Minh : Treû, 2009. 308tr.; 21 cm. - (Khoa hoïc vaø khaùm phaù). Nguyeân baûn : The pleasure of finding things out. 1. Khoa hoïc. I. Phaïm Vaên Thieàu d. II. Ñaëng Ñình Long d. III. Ts: The pleasure of finding things out. 500 — dc 21 F435 4 NIÏÌ M VUI KHAÁ M PHAÁ MUÅC LUÅC Lúâi noái àêìu 7 Niïìm vui khaám phaá 17 Maáy tñnh trong tûúng lai 46 Los Alamos nhòn tûâ bïn dûúái 76 Vùn hoáa khoa hoåc vaâ vai troâ cuãa noá trong xaä höåi hiïån àaåi 124 Kñch thûúác caác linh kiïån coá thïí thu nhoã nhiïìu hún nûäa 145 Giaá trõ cuãa khoa hoåc 172 Baáo caáo cuãa Richard P. Feynman vïì quaá trònh àiïìu tra vuå nöí taâu con thoi Challenger1 183 Khoa hoåc laâ gò? 207 Ngûúâi thöng minh nhêët thïë giúái 228 Vaâi nhêån xeát vïì khoa hoåc, giaã khoa hoåc vaâ laâm thïë naâo àïí khöng tûå lûâa döëi baãn thên 249 Àún giaãn nhû àïëm 1, 2, 3 264 Richard Feynman àaä dûång lïn möåt vuä truå 272 Möëi quan hïå giûäa khoa hoåc vaâ tön giaáo 294 5 PHÊÌ N ÀÊÌ U 6 NIÏÌ M VUI KHAÁ M PHAÁ Lúâi noái àêìu “Töi yïu quyá ngûúâi àaân öng naây àïën mûác coi öng laâ thêìn tûúång cuãa mònh”, Ben Jonson1 nhaâ biïn kõch dûúái thúâi Nûä hoaâng Anh Elizabeth I àaä viïët nhû vêåy. “Ngûúâi àaân öng” úã àêy chñnh laâ William Shakespeare, ngûúâi baån cuäng laâ ngûúâi thêìy cuãa Jonson. Caã hai àïìu laâ nhûäng nhaâ viïët kõch taâi ba. Jonson laâ möåt hoåc giaã coá kiïën thûác uyïn thêm coân Shakespeare laâ möåt con ngûúâi phoáng tuáng vaâ laâ möåt thiïn taâi. Giûäa hoå khöng töìn taåi sûå àöë kyå. Shakespeare lúán hún Jonson 9 tuöíi vaâ caác vúã kõch cuãa öng àaä àûúåc trònh diïîn trïn sên khêëu cuãa London trûúác khi Jonson bùæt àêìu viïët kõch. Nhû Jonson tûâng noái, Shakespear laâ möåt ngûúâi rêët “trung thûåc, coá têm höìn phoáng khoaáng vaâ röång múã”. Shakespeare àaä daânh cho ngûúâi baån treã cuãa mònh sûå höî trúå vaâ khñch lïå thiïët thûåc. Möåt trong nhûäng höî trúå quan troång maâ Shakespeare àaä daânh cho Jonson laâ àoáng möåt vai chñnh trong vúã kõch àêìu tiïn cuãa Jonson nhan àïì Möîi ngûúâi möåt tñnh nïët, àûúåc trònh diïîn lêìn àêìu tiïn vaâo nùm 1598. Vúã diïîn àaä gêy àûúåc tiïëng vang lúán vaâ Jonson khúãi nghiïåp thaânh cöng tûâ àoá. Vaâo thúâi àiïím êëy, Jonson 25 tuöíi coân Shakespeare 34 tuöíi. Sau nùm 1598, Jonson tiïëp tuåc saáng taác thú vaâ viïë t kõch, rêë t nhiïì u vúã kõch cuã a Jonson àaä àûúå c cöng ty cuã a Shakespeare trònh diïîn. Jonson trúã nïn nöíi tiïëng vúái tû caách laâ möåt nhaâ thú, nhaâ hoåc giaã. Vaâ khi qua àúâi, öng àaä coá vinh dûå àûúåc mai taáng úã Tu viïån Westminster. Tuy nhiïn, öng chûa bao giúâ quïn moán núå vúái ngûúâi baån lúán. Khi Shakespeare mêët, Jonson àaä viïët baâi thú 1 Ben Jonson (11/6/1572 - 6/8/1637) laâ nhaâ thú, nhaâ biïn kõch nöíi tiïëng ngûúâi Anh. (Chuá thñch cuãa ngûúâi dõch. Kïí tûâ àêy seä viïët tùæt laâ ND). 7 PHÊÌ N ÀÊÌ U “Tûúãng nhúá ngûúâi thêìy kñnh yïu cuãa töi, William Shakespeare” trong àoá coá nhûäng doâng nöíi tiïëng sau: “Öng khöng thuöåc thúâi àaåi naây, maâ laâ cuãa muön àúâi” “Dêîu Ngûúâi khöng biïët gò nhiïìu vïì tiïëng Latinh vaâ Hy Laåp Nhûng tön vinh Ngûúâi töi chùèng cêìn kiïëm àêu xa Húäi caác bêåc lêîy lûâng: Aeschylus, Euripides, Sophocles1 Haäy höìi sinh àïí nghe Ngûúâi, nhûäng khuác bi ca...” “Thiïn Nhiïn tûå haâo vïì mö taã cuãa öng Vaâ vui sûúáng khoaác têëm aáo choaâng dïåt bùçng nhûäng doâng vùn êëy Nhûng khöng phaãi chó Thiïn Nhiïn laâm nïn têët thaãy Shakespeare tuyïåt vúâi, öng xûáng àûúåc dûå vui. Trong mùæt nhaâ thú, Thiïn Nhiïn vöën àeåp röìi Nghïå thuêåt cuãa nhaâ thú laâm noá thaânh khaác laå Viïët nïn möåt doâng lung linh, bao möì höi vêët vaã... Thi nhên phaãi tûå reân thaânh thi nhên, bïn caånh duyïn trúâi...” Nhûng Jonson vaâ Shakespeare thò coá möëi liïn hïå gò vúái Richard Feynman? Àún giaãn laâ vò töi coá thïí lùåp laåi cêu noái cuãa Jonson “Töi yïu quyá ngûúâi àaân öng naây àïën mûác coi öng nhû laâ thêìn tûúång cuãa mònh”. Söë phêån àaä àem àïën cho töi sûå may mùæn kyâ diïåu khi àûúåc trúã thaânh hoåc troâ cuãa Feynman. Töi laâ sinh viïn cuãa Àaåi hoåc Cornell nùm 1947 vaâ ngay lêåp tûác bõ mï hoùåc búãi taâi nùng xuêët chuáng cuãa Feynman. Vúái tñnh kiïu ngaåo cuãa tuöíi treã, töi quyïët àõnh mònh coá thïí àoáng vai Aeschylus (525-456 trûúác CN) - nhaâ viïët kõch Hy Laåp, àûúåc coi laâ cha àeã cuãa bi kõch Hy Laåp cöí àaåi, taác giaã Prometheus bõ xiïìng vaâ böå ba Oresteia; Euripides (480-406 trûúác CN) - taác giaã cuãa caác bi kõch Hy Laåp cöí àaåi Medea, Nhûäng ngûúâi àaân baâ thaânh Trois, Hyppolitus ... ; Sophocles (496-406 trûúác CN) - taác giaã cuãa caác bi kõch Hy Laåp cöí àaåi Ajax, Antigone, Oedipus Rex, Electra... 1 8 NIÏÌ M VUI KHAÁ M PHAÁ cuãa Jonson trong möëi quan hïå vúái Feynman. Töi khöng kyâ voång àûúåc gùåp laåi Shakespeare dûúái hònh haâi cuãa möåt ngûúâi Myä, nhûng töi khöng gùåp khoá khùn àïí hònh dung ra Shakespeare khi nhòn thêëy öng. Trûúác khi gùåp Feynman, töi àaä àùng möåt vaâi baâi baáo vïì toaán hoåc. Nöåi dung caác baâi baáo chûáa àûång rêët nhiïìu tiïíu xaão thöng minh nhûng laåi thiïëu nhûäng nöåi dung coá möåt têìm quan troång naâo àêëy. Khi gùåp Feynman, töi lêåp tûác hiïíu rùçng mònh àang bûúác vaâo möåt thïë giúái khaác. Öng khöng quan têm túái viïåc cöng böë caác baâi baáo. Öng àêëu tranh möåt caách maänh liïåt hún têët thaãy nhûäng ai töi tûâng biïët àïí hiïíu àûúåc tûå nhiïn, bùçng caách xêy dûång laåi vêåt lyá hoåc tûâ nhûäng nïìn taãng cùn baãn nhêët. Töi àaä may mùæn àûúåc gùåp öng vaâo cuöëi nùm thûá 8 cuãa cuöåc àêëu tranh êëy. Ngaânh vêåt lyá múái maâ öng àaä tûâng mûúâng tûúång khi coân laâ möåt sinh viïn cuãa John Wheeler 7 nùm trûúác àêëy, cuöëi cuâng, àaä àûúåc húåp nhêët trong caách nhòn chùåt cheä vïì tûå nhiïn maâ öng goåi laâ “caách tiïëp cêån khöng thúâi gian”. Vaâo nhûäng nùm 1947, caách nhòn àoá vêîn chûa àûúåc hoaân thiïån, nhiïìu àiïím coân chûa coá kïët luêån cuöëi cuâng vaâ thiïëu nhêët quaán, nhûng töi ngay lêåp tûác cho rùçng noá nhêët àõnh seä laâ àuáng àùæn. Töi àaä nùæm bùæt tûâng cú höåi àïí àûúåc àïën nghe caác buöíi noái chuyïån cuãa Feynman, àûúåc hoåc búi trong cún luä nhûäng yá tûúãng cuãa öng. Öng ûa thñch troâ chuyïån vaâ àaä chaâo àoán töi nhû möåt thñnh giaã. Vaâ röìi, chuáng töi àaä trúã thaânh baån beâ suöët àúâi. Trong suöët möåt nùm, töi àaä chûáng kiïën Feynman hoaân thiïån phûúng phaáp mö taã tûå nhiïn bùçng nhûäng bûác tranh vaâ caác giaãn àöì cho àïën khi traã lúâi àûúåc toaân böå caác vêën àïì cuäng nhû loaåi boã nhûäng àiïím khöng nhêët quaán. Sau àoá, öng bùæt àêìu sûã duång caác giaãn àöì nhû laâ möåt cöng cuå àïí tñnh ra caác con söë. Vúái möåt töëc àöå àaáng kinh ngaåc, öng àaä tñnh àûúåc giaá trõ cuãa caác àaåi lûúång vêåt lyá vaâ so saánh chuáng trûåc tiïëp vúái thûåc nghiïåm. Vaâ thûåc nghiïåm àaä rêët phuâ húåp vúái caác con söë cuãa öng. Vaâo muâa heâ nùm 1948, chuáng töi àaä coá thïí nghiïåm lúâi noái cuãa Jonson: “Thiïn Nhiïn tûå haâo vïì mö taã cuãa öng, vaâ vui sûúáng khoaác têëm aáo choaâng dïåt bùçng nhûäng doâng vùn êëy”. 9 PHÊÌ N ÀÊÌ U Trong cuâng nùm àoá, khi bùæt àêìu àöìng haânh vúái Feynman, töi cuäng tòm hiïíu vïì cöng trònh cuãa caác nhaâ vêåt lyá Schwinger vaâ Tomonaga, nhûäng ngûúâi ài theo caác con àûúâng thöng thûúâng hún, nhûng cuäng àaä thu àûúåc caác kïët quaã tûúng tûå. Schwinger vaâ Tomonaga àaä gùåt haái thaânh cöng möåt caách àöåc lêåp bùçng caách sûã duång caác phûúng phaáp phûác taåp vaâ khoá khùn hún àïí tñnh ra caác àaåi lûúång tûúng tûå nhû Feynman àaä laâm trûåc tiïëp tûâ caác giaãn àöì cuãa mònh. Tuy nhiïn, Schwinger vaâ Tomonaga àaä khöng xêy dûång laåi vêåt lyá maâ hoå chó duâng vêåt lyá nhû noá sùén coá nhûng àûa vaâo caác phûúng phaáp toaán hoåc múái àïí taách chiïët ra caác con söë tûâ vêåt lyá. Khi coá cú súã roä raâng àïí kïët luêån rùçng kïët quaã tñnh toaán cuãa Schwinger vaâ Tomonaga truâng húåp vúái kïët quaã cuãa Feynman, töi nhêån thêëy mònh àaä coá cú höåi àöåc nhêët vö nhõ àïí kïët húåp ba lyá thuyïët trïn vúái nhau. Töi àaä viïët baâi baáo coá tiïu àïì “Lyá thuyïët phaát xaå cuãa Tomonaga, Schwinger vaâ Feynman” nhùçm giaãi thñch vò sao ba lyá thuyïët coá veã khaác biïåt nhûng thûåc chêët laâ tûúng àûúng vúái nhau. Baâi baáo cuãa töi àûúåc àùng trïn taåp chñ Physical Review nùm 1949 vaâ àaä laâ bïå phoáng cho sûå nghiïåp khoa hoåc cuãa töi tûúng tûå nhû thaânh cöng cuãa vúã kõch Tñnh haâi hûúác trong möîi con ngûúâi àöëi vúái Jonson. Vaâo thúâi àiïím àoá, töi 25 tuöíi giöëng nhû Jonson vaâ Feynman 31 tuöíi, ñt hún Shakespeare 3 tuöíi vaâo nùm 1598. Töi àaä rêët thêån troång baây toã sûå tön kñnh nhû nhau vúái caã ba nhên vêåt chñnh, nhûng trong thêm têm töi vêîn cho rùçng Feynman laâ ngûúâi vô àaåi nhêët vaâ rùçng muåc àñch chñnh cuãa baâi baáo cuãa töi laâ àûa yá tûúãng mang tñnh caách maång cuãa öng àïën vúái caác nhaâ vêåt lyá trïn thïë giúái. Feynman àaä khñch lïå töi rêët nhiïìu trong viïåc cöng böë caác yá tûúãng cuãa öng vaâ chûa tûâng coá bêët kyâ lúâi phaân naân naâo vïì viïåc töi àaä àaánh cùæp tiïëng vang cuãa öng. Öng laâ diïîn viïn chñnh trong vúã kõch cuãa töi. Möåt trong nhûäng baáu vêåt cuãa nûúác Anh maâ töi mang túái Myä laâ Nhûäng àiïím nhêën trong cuöåc àúâi Shakespeare àûúåc viïët búãi J. Dover Wilson. Àoá laâ nhûäng baâi viïët ngùæn vïì tiïíu sûã cuãa Shakespeare trong àoá coá trñch dêîn hêìu hïët nhûäng nhêån xeát cuãa Jonson vïì Shakepeare maâ töi àaä nïu úã trïn. Cuöën saách àoá cuãa Wilson khöng phaãi laâ möåt 10 NIÏÌ M VUI KHAÁ M PHAÁ cuöën tiïíu thuyïët cuäng khöng phaãi laâ cuöën saách vïì lõch sûã maâ laâ sûå dung hoaâ cuãa hai thïí loaåi àoá. Noá àûúåc soaån dûåa trïn nhûäng lúâi chûáng trûåc tiïëp, mùæt thêëy tai nghe cuãa Jonson vaâ nhûäng ngûúâi khaác, nhûng Wilson àaä laâm söëng laåi Shakespeare nhúâ vaâo sûå kïët húåp giûäa trñ tûúãng tûúång cuãa mònh cuâng vúái nhûäng tû liïåu lõch sûã ñt oãi êëy. Cuå thïí, bùçng chûáng àêìu tiïn vïì viïåc Shakespeare tham gia àoáng trong vúã kõch cuãa Jonson àûúåc trñch dêîn tûâ möåt taâi liïåu ra àúâi vaâo nùm 1709, hún möåt trùm nùm sau ngaây vúã kõch àûúåc trònh diïîn. Chuáng ta àïìu biïët rùçng Shakespeare nöíi tiïëng caã vúái tû caách möåt diïîn viïn lêîn tû caách kõch taác gia vaâ búãi vêåy töi khöng coá lyá do gò àïí nghi ngúâ nöåi dung cêu chuyïån cuãa Wilson. May mùæn thay caác taâi liïåu cung cêëp dêîn chûáng vïì cuöåc söëng vaâ saáng taåo cuãa Feynman khöng phaãi laâ hiïëm hoi nhû thïë. Vò vêåy, cuöën saách maâ caác baån àang cêìm trïn tay laâ têåp húåp cuãa nhûäng tû liïåu àem àïën cho chuáng ta gioång noái àñch thûåc cuãa Feynman àûúåc ghi laåi tûâ nhûäng lêìn thuyïët giaãng vaâ ghi cheáp tònh cúâ. Caác taâi liïåu khöng chñnh thûác êëy laâ daânh cho caác thñnh giaã àaåi chuáng thay vò cho nhûäng àöìng nghiïåp cuãa öng. Qua nhûäng taâi liïåu naây, chuáng ta seä thêëy con ngûúâi Feynman nhû öng vöën thïë, luön luön àuâa giúän vúái nhûäng yá tûúãng nhûng laåi luön nghiïm tuác vúái nhûäng gò maâ öng coi laâ quan troång. Àoá laâ sûå trung thûåc, tñnh àöåc lêåp, vaâ tinh thêìn sùén saâng chêëp nhêån sûå khöng biïët. Öng rêët gheát nhûäng caái goåi laâ thûá bêåc trong xaä höåi vaâ trên troång tònh baån cuãa con ngûúâi trïn moåi neão àûúâng cuöåc söëng. Vaâ giöëng nhû Shakespeare, Feynman cuäng laâ möåt diïîn viïn taâi nùng. Ngoaâi àam mï maänh liïåt vúái khoa hoåc, Feynman rêët coá khiïëu haâi hûúác vaâ nhûäng vui thuá nhû nhûäng con ngûúâi bònh thûúâng. Möåt tuêìn sau khi àûúåc biïët öng, töi àaä viïët thû cho cha meå úã Anh vaâ miïu taã vïì öng nhû sau “öng êëy möåt nûãa laâ thiïn taâi vaâ möåt nûãa laâ chaâng hïì”. Giûäa caác cuöåc àêëu tranh quaã caãm cuãa mònh àïí tòm hiïíu caác quy luêåt cuãa tûå nhiïn, öng rêët thñch àûúåc xaã húi cuâng vúái baån beâ, àûúåc chúi tröëng bongo, àûúåc laâm haâi loâng moåi ngûúâi bùçng nhûäng cêu chuyïån vaâ troâ tiïíu xaão cuãa mònh. Vïì àiïím naây, öng cuäng giöëng nhû Shakespeare. 11 PHÊÌ N ÀÊÌ U Töi xin àûúåc trñch dêîn lúâi chûáng cuãa Jonson ghi trong saách cuãa Wilson nhû sau: “Khi öng dûå àõnh bùæt tay vaâo viïët möåt vúã kõch, öng coá thïí viïët quïn ngaây quïn àïm, eáp mònh vaâo khuön khöí, khöng àïëm xóa túái bêët kyâ thûá gò khaác cho àïën khi ngêët xóu; nhûng khi xong viïåc, öng laåi àùæm mònh trong nhûäng mön thïí thao vaâ thû giaän. Khi êëy, khoá coá caách naâo àïí keáo öng trúã laåi vúái cuöën saách cuãa mònh. Nhûng möåt khi bùæt buöåc phaãi ngöìi vaâo baân laâm viïåc, öng seä trúã nïn maånh meä vaâ nghiïm tuác hún bêët kyâ luác naâo”. Àoá laâ Shakespeare vaâ cuäng laâ Feynman maâ töi tûâng biïët, tûâng yïu quyá vaâ coi nhû thêìn tûúång cuãa mònh. FREEMAN J. DYSON Viïån nghiïn cûáu cao cêëp Princeton, New Jersey 12 NIÏÌ M VUI KHAÁ M PHAÁ Lúâi giúái thiïåu cuãa chuã biïn Gêìn àêy töi àaä tham dûå möåt buöíi thuyïët giaãng taåi phoâng thñ nghiïåm danh tiïëng Jefferson cuãa Àaåi hoåc Havard. Diïîn giaã laâ Tiïën sô Lene Hau àïën tûâ Viïån Rowland, ngûúâi vûâa tiïën haânh möåt thñ nghiïåm khöng chó àûúåc àùng trïn Nature, möåt taåp chñ khoa hoåc danh tiïëng maâ coân àûúåc nhùæc túái trïn trang nhêët cuãa túâ New York Times. Trong thñ nghiïåm cuãa mònh, baâ (cuâng vúái nhoám nghiïn cûáu göìm caác sinh viïn vaâ caác nhaâ khoa hoåc khaác) àaä chiïëu möåt chuâm tia laser qua möåt möi trûúâng vêåt chêët múái coá tïn laâ ngûng tuå Bose-Einstein. Noá laâ möåt traång thaái lûúång tûã múái laå bao göìm rêët nhiïìu nguyïn tûã àûúåc laâm laånh àïën gêìn 0 àöå tuyïåt àöëi. Trong àiïìu kiïån êëy, caác nguyïn tûã gêìn nhû khöng chuyïín àöång, chuáng cuâng vúái nhau ûáng xûã nhû laâ möåt haåt duy nhêët. Möi trûúâng vêåt chêët naây àaä laâm cho töëc àöå chuâm saáng chêåm laåi túái mûác khöng thïí tin nöíi, 38 dùåm/giúâ (~ 60,8 km/giúâ - ND). Chuáng ta vêîn biïët laâ aánh saáng chuyïín àöång trong chên khöng rêët nhanh vúái töëc àöå 168.000 dùåm/giêy (~ 300.000 km/giêy). Khi aánh saáng chuyïín àöång trong möåt möi trûúâng vêåt chêët noá seä bõ chêåm laåi möåt chuát so vúái töëc àöå aánh saáng trong chên khöng (tó lïå vúái chiïët suêët cuãa möi trûúâng - ND). Tuy nhiïn, nïëu chuáng ta laâm möåt pheáp tñnh söë hoåc àún giaãn bùçng caách lêëy 38 dùåm/giúâ chia cho 669,6 triïåu dùåm/giúâ chuáng ta seä àûúåc 0,00000006, tûác laâ vêån töëc àoá chó bùçng 0,000006% cuãa töëc àöå aánh saáng trong chên khöng. Àïí hònh dung möåt caách trûåc quan vïì kïët quaã naây, baån haäy tûúãng tûúång noá giöëng nhû viïåc Galileo thaã nhûäng viïn bi cuãa öng tûâ trïn thaáp nghiïng Pisa xuöëng phaãi mêët 2 nùm thò caác viïn bi múái chaåm àûúåc àïën mùåt àêët. 13 PHÊÌ N ÀÊÌ U Khi ngöìi nghe, töi gêìn nhû ngûâng thúã (vaâ töi nghô laâ ngay caã Einstein coá ngöìi àêy cuäng seä phaãi coá êën tûúång). Lêìn àêìu tiïn trong àúâi mònh, töi coá thïí caãm nhêån àûúåc möåt phêìn nhoã cuãa caái maâ Feynman goåi laâ “àöåt phaá trong phaát minh”. Möåt caãm nhêån bêët ngúâ (coá leä giöëng nhû sûå kiïån Chuáa Giïsu ra àúâi, mùåc duâ trong trûúâng húåp naây àoá laâ möåt traãi nghiïåm giaán tiïëp) khi àaä nùæm bùæt àûúåc möåt yá tûúãng múái tuyïåt vúâi. Möåt àiïìu múái meã àaä xuêët hiïån trïn thïë giúái vaâ töi àang àûúåc chûáng kiïën möåt sûå kiïån khoa hoåc quan troång. Caãm nhêån àoá chùæc hùèn seä khöng keám phêìn hûáng thuá vaâ maånh meä nhû caãm giaác cuãa Newton khi öng nhêån ra rùçng lûåc bñ êín khiïën quaã taáo rúi xuöëng àêìu öng cuäng chñnh laâ lûåc àaä khiïën Mùåt trùng xoay quanh Traái àêët hoùåc caãm giaác cuãa Feynman khi öng àaåt àûúåc bûúác tiïën àêìu tiïn trong quaá trònh tòm hiïíu baãn chêët cuãa möëi liïn hïå giûäa aánh saáng vaâ vêåt chêët, cöng trònh àaä mang àïën cho öng giaãi Nobel. Ngöìi giûäa caác thñnh giaã, töi gêìn nhû caãm nhêån àûúåc rùçng Feynman àang nhòn töi tûâ phña sau vaâ thò thêìm vaâo tai töi “Anh thêëy chûa. Àoá chñnh laâ lyá do khiïën caác nhaâ khoa hoåc kiïn trò trong nghiïn cûáu cuäng nhû khiïën chuáng töi àêëu tranh khöng mïåt moãi àïí tñch luäy kiïën thûác. Chuáng töi ngöìi haâng àïm àïí tòm kiïëm lúâi giaãi àaáp cho tûâng vêën àïì, vûúåt qua nhûäng raâo caãn cam go nhêët àïí tiïën lïn möåt nêëc thang múái vïì hiïíu biïët àïí röìi cuöëi cuâng chaåm àïën khoaãnh khùæc vui sûúáng khi taåo ra àûúåc sûå àöåt phaá trong phaát minh. Àoá laâ möåt phêìn cuãa niïìm vui khaám phaá”. Feynman luön noái rùçng öng nghiïn cûáu vêåt lyá khöng phaãi vò danh lúåi maâ laâ àïí tòm kiïëm niïìm vui, àïí àûúåc thoãa maän niïìm àam mï khaám phaá. Di saãn cuãa Feynman laâ sûå àùæm mònh vaâ hiïën dêng hoaân toaân cho khoa hoåc – lögic cuãa noá, caác phûúng phaáp cuãa noá, sûå vûát boã nhûäng giaáo àiïìu, vaâ khaã nùng vö haån vïì sûå hoaâi nghi cuãa noá. Feynman tin vaâ söëng búãi niïìm xaác tñn rùçng khoa hoåc möåt khi àûúåc sûã duång möåt caách coá traách nhiïåm seä khöng chó àem laåi niïìm vui maâ coân àem laåi nhûäng giaá trõ vö cuâng to lúán khöng thïí ûúác lûúång hïët àûúåc àöëi vúái tûúng lai cuãa xaä höåi loaâi ngûúâi. Tûúng tûå nhû nhûäng nhaâ khoa hoåc vô àaåi khaác, 14 NIÏÌ M VUI KHAÁ M PHAÁ Feynman sùén loâng chia seã nhûäng àiïìu kyâ diïåu cuãa caác àõnh luêåt tûå nhiïn vúái caác àöìng nghiïåp vaâ bêët kyâ ai. Niïìm àam mï tri thûác cuãa Feynman àûúåc miïu taã möåt caách roä raâng vaâ cuå thïí nhêët trong cuöën saách maâ caác baån àang cêìm trïn tay. Àoá laâ möåt têåp húåp nhûäng baâi phaát biïíu ngùæn cuãa öng, ngoaåi trûâ möåt baâi, coân thò hêìu hïët àïìu àaä àûúåc cöng böë. Caách töët nhêët àïí àaánh giaá àuáng vïì Feynman àoá laâ àoåc cuöën saách naây, qua àoá baån seä àûúåc tiïëp cêån rêët nhiïìu chuã àïì maâ Feynman suy nghô vaâ diïîn giaãi möåt caách thêëu àaáo vaâ àêìy quyïën ruä. ÚÃ àoá, caác chuã àïì khöng chó giúái haån úã vêåt lyá, maâ giaãng daåy noá khöng ai coá thïí vûúåt qua àûúåc öng, maâ caã tön giaáo, triïët hoåc, vaâ nhûäng troâ löë lùng trïn sên khêëu hoåc thuêåt. Vaâ caã tûúng lai cuãa maáy vi tñnh cuäng nhû cöng nghïå nano maâ öng laâ ngûúâi ài tiïn phong. Sûå khiïm töën vaâ niïìm vui trong khoa hoåc, tûúng lai cuãa khoa hoåc, cuãa nïìn vùn minh nhên loaåi, thïë giúái quan cuãa nhûäng nhaâ khoa hoåc múái vaâ nhûäng goác khuêët dêîn àïën thaãm hoåa taâu con thoi Challenger vúái nhûäng baâi tûúâng thuêåt àûúåc àùng trïn trang nhêët àaä laâm cho caái tïn “Feynman” trúã thaânh tûâ cûãa miïång. Àiïìu àaáng noái laâ chó coá rêët ñt caác nöåi dung truâng lùåp trong caác baâi noái chuyïån àûúåc trñch dêîn trong cuöën saách naây, möåt vaâi cêu chuyïån múái àûúåc nhùæc laåi chó úã möåt vaâi núi. Töi tûå cho mònh quyïìn àûúåc xoáa ài möåt vaâi nöåi dung truâng lùåp àïí traánh cho ngûúâi àoåc phaãi àoåc ài àoåc laåi möåt caách khöng cêìn thiïët. Töi sûã duång dêëu (...) àïí chó ra rùçng nöåi dung lùåp laåi àoá àaä àûúåc xoáa boã. Feynman khöng mêëy chuá têm lùæm àïën vêën àïì ngûä phaáp. Àiïìu naây àûúåc thïí hiïån roä trong hêìu hïët caác baâi àûúåc ghi laåi tûâ caác buöíi noái chuyïån hoùåc phoãng vêën. Àïí giûä àûúåc àùåc tñnh cuãa Feynman, nhòn chung töi seä khöng thay àöíi caách sûã duång caác mïånh àïì khöng tuên theo caác quy tùæc ngûä phaáp cuãa öng. Tuy nhiïn, úã nhûäng chöî ghi êm töìi hoùåc rúâi raåc laâm nhûäng tûâ hoùåc cuåm tûâ trúã nïn khöng thïí hiïíu nöíi thò töi coá biïn têåp àöi chuát àïí caác baån dïî theo doäi hún. Töi tin rùçng àiïìu àoá seä khöng laâm aãnh hûúãng àïën nhûäng gò thuöåc vïì Feynman trong khi baån àoåc vêîn coá thïí lônh höåi àûúåc nhûäng gò öng muöën truyïìn àaåt. 15 PHÊÌ N ÀÊÌ U Àûúåc ngûúäng möå trong suöët cuöåc àúâi vaâ àûúåc tön kñnh ngay caã khi khöng coân coá mùåt trïn thïë gian naây, Feynman luön laâ kho tri thûác cho têët caã moåi ngûúâi trïn moåi neão àûúâng cuöåc söëng. Töi hy voång rùçng, cuöën saách têåp húåp nhûäng baâi giaãng, nhûäng cuöåc phoãng vêën vaâ nhûäng baâi baáo nöíi tiïëng nhêët cuãa Feynman seä khñch lïå vaâ mang laåi niïìm hûáng thuá cho caác thïë hïå nhûäng ngûúâi hêm möå vaâ nhûäng ngûúâi múái àûúåc biïët àïën böå oác àöåc àaáo vaâ thûúâng xuyïn vui nhöån cuãa Feynman. Haäy àoåc, khaám phaá vaâ àöi khi àûâng ngêìn ngaåi cûúâi phaá lïn hoùåc hoåc lêëy möåt vaâi baâi hoåc vïì cuöåc söëng. Hún têët thaãy, haäy chiïm nghiïåm niïìm vui thñch khi khaám phaá vïì möåt con ngûúâi khaác thûúâng. Töi xin daânh lúâi caãm ún trên troång túái Michelle vaâ Carl Feynman vò sûå giuáp àúä nhiïåt thaânh, túái tiïën sô Judith Goodstein, Bonnie Ludt vaâ Shelley Erwin laâm viïåc taåi böå phêån lûu trûä cuãa Àaåi hoåc Caltech vò sûå giuáp àúä khöng thïí thiïëu àûúåc vaâ loâng hiïëu khaách thõnh tònh, àùåc biïåt laâ giaáo sû Freeman Dyson, ngûúâi àaä viïët cho cuöën saách naây Lúâi noái àêìu thêåt laâ haâm suác vaâ tao nhaä. Ngoaâi ra, töi muöën baây toã loâng caãm ún chên thaânh túái John Gribbin, Toney Hey, Melanin Jackson vaâ Ralph Leighton vò nhûäng lúâi khuyïn böí ñch vaâ thûúâng xuyïn trong suöët quaá trònh chuêín bõ cuöën saách naây. JEFFREY ROBBINS, Massachusetts, 9/1999 16 NIÏÌ M VUI KHAÁ M PHAÁ Chûúng 1 Niïìm vui khaám phaá Dûúái àêy laâ nöåi dung cuöåc phoãng vêën Feynman do chûúng trònh Horizon1 cuãa Àaâi truyïìn hònh BBC, thûåc hiïån nùm 1981, àûúåc phaát soáng taåi Myä trong khuön khöí chûúng trònh truyïìn hònh coá tïn NOVA2. Vaâo thúâi gian naây, Feynman àang söëng nhûäng nùm thaáng cuöëi cuâng cuãa àúâi mònh (öng mêët nùm 1988). Búãi vêåy, öng coá àiïìu kiïån àïí chiïm nghiïåm cuöåc söëng bùçng nhûäng kinh nghiïåm àaä tñch luäy àûúåc qua nhiïìu nùm thaáng vúái caách nhòn maâ khöng phaãi baån treã naâo cuäng coá thïí coá àûúåc. Cuöåc noái chuyïån diïîn ra trong bêìu khöng khñ chên thaânh, cúãi múã vaâ riïng tû vïì nhiïìu chuã àïì gùæn liïìn vúái con ngûúâi Feynman: Taåi sao nïëu chó àún thuêìn biïët tïn goåi cuãa möåt sûå vêåt hay sûå viïåc naâo àoá thò cuäng àöìng nghôa vúái viïåc chùèng biïët gò vïì sûå vêåt/sûå viïåc àoá. Vò sao öng vaâ caác cöång sûå cuãa mònh trong dûå aán Manhattan3 vêîn tiïåc tuâng röm raã vò thaânh cöng cuãa möåt loaåi vuä khñ huãy diïåt trong khi úã àêìu kia cuãa thïë giúái, taåi Hiroshima4, haâng nghòn ngûúâi àaä bõ giïët hoùåc àang chïët dêìn vò thûá vuä khñ àoá. Vaâ taåi sao Feynman vêîn coá thïí haâi loâng cho duâ coá thïí khöng àûúåc nhêån giaãi Nobel naâo ài chùng nûäa. 1 Horizon laâ möåt chûúng trònh cuãa haäng BBC chuyïn vïì khoa hoåc vaâ caác hiïån tûúång tûå nhiïn. Horizon thûåc hiïån rêët nhiïìu cuöåc phoãng vêën vúái nhûäng nhaâ khoa hoåc haâng àêìu trong moåi lônh vûåc. (ND) 2 Möåt chûúng trònh truyïìn hònh vïì khoa hoåc àûúåc phaát soáng úã Myä. (ND) 3 Dûå aán chïë taåo bom nguyïn tûã cuãa Myä trong thïë chiïën thûá II (ND) 4 Tïn thaânh phöë nùçm úã phña Nam cuãa Nhêåt Baãn, bõ Myä thaã quaã bom nguyïn tûã àêìu tiïn vaâo ngaây 6 thaáng 8 nùm 1945. (ND) 17 NIÏÌ M VUI KHAÁ M PHAÁ Veã àeåp cuãa möåt böng hoa Töi coá möåt anh baån laâ nghïå sô. Àöi khi anh êëy coá nhûäng nhêån àõnh maâ töi khöng mêëy àöìng tònh. Möåt lêìn, khi cêìm trïn tay möåt böng hoa, anh êëy noái: “Xem naây, böng hoa múái àeåp laâm sao!”. Trong thêm têm töi cuäng coá caãm nhêån nhû vêåy. Nhûng röìi anh êëy laåi noái tiïëp: “Cêåu xem naây, laâ möåt nghïå sô, mònh nhêån thêëy böng hoa naây múái àeåp laâm sao. Coân cêåu, vò laâ möåt nhaâ khoa hoåc nïn cûá thñch möí xeã moåi thûá vaâ laâm cho noá trúã nïn xêëu xñ ài”. Töi thêëy baån mònh húi thiïín cêån laâ vò trûúác hïët, töi tin rùçng ai cuäng coá thïí caãm nhêån àûúåc veã àeåp cuãa böng hoa nhû anh êëy, kïí caã töi mùåc duâ coá thïí khöng coá oác thêím myä nhû anh êëy. Khöng nhûäng vêåy, töi coân nhêån thêëy nhiïìu hún nhûäng gò anh êëy coá thïí caãm nhêån àûúåc. Töi coá thïí hònh dung ra caác tïë baâo hay nhûäng phaãn ûáng phûác taåp bïn trong böng hoa vúái veã àeåp cuãa riïng noá. Töi muöën noái rùçng ngoaâi veã àeåp úã kñch thûúác cúä möåt xentimeát maâ ta thûúâng thêëy, noá coân êín chûáa möåt veã àeåp bïn trong cêëu truác nöåi taåi vúái kñch thûúác nhoã hún rêët nhiïìu lêìn. Tûúng tûå, quaá trònh taåo nïn maâu sùæc cuãa böng hoa àïí thu huát cön truâng àïën thuå phêën cuäng rêët thuá võ. Àiïìu àoá coá nghôa laâ cön truâng cuäng coá thïí nhêån biïët maâu sùæc. Viïåc naây laâm naãy sinh cêu hoãi: Liïåu khaã nùng caãm thuå thêím myä naây coá töìn taåi úã nhûäng loaâi cêëp thêëp hún khöng? Nïëu coá thò vò sao? Têët caã nhûäng cêu hoãi thuá võ àoá noái lïn rùçng tri thûác khoa hoåc laâ chêët xuác taác àïí gia tùng sûå kñch thñch vaâ trñ toâ moâ hay nhûäng thùæc mùæc vïì böng hoa. Noá coá taác duång laâm tùng thïm chûá töi chùèng thïí lyá giaãi àûúåc taåi sao maâ khoa hoåc laåi coá thïí coá taác duång ngûúåc laåi. 18 NIÏÌ M VUI KHAÁ M PHAÁ Laãng traánh khoa hoåc nhên vùn Töi laâ möåt ngûúâi coá caái nhòn phiïën diïån àöëi vúái khoa hoåc. Thúâi treã töi chó chuá troång vaâo khoa hoåc tûå nhiïn. Töi chùèng coá thúâi gian vaâ cuäng chùèng àïí mùæt àïën lônh vûåc maâ ngûúâi ta goåi laâ khoa hoåc nhên vùn gò àoá, mùåc duâ àoá cuäng laâ möåt mön hoåc trong chûúng trònh àaåi hoåc cuãa töi. Töi àaä tòm caách àïí tröën traánh noá. Töi coá àïí têm hún möåt chuát àïën khoa hoåc nhên vùn chó khi bùæt àêìu àaä coá tuöíi vaâ coá nhiïìu thúâi gian raãnh röîi hún. Töi àaä hoåc veä vaâ àoåc thïm àöi chuát nhûng thêåt sûå vêîn laâ möåt con ngûúâi phiïën diïån vaâ töi chùèng biïët thïm àûúåc nhiïìu àiïìu. Trñ tuïå cuãa töi chó coá haån vaâ vò thïë töi chó coá thïí sûã duång noá cho möåt muåc àñch thöi. Khuãng long baåo chuáa trïn cûãa söí Nhaâ chuáng töi coá möåt cuöën Baách khoa Toaân thû Britannica. Khi coân beá, cha thûúâng àùåt töi vaâo loâng vaâ àoåc cho töi nghe nhûäng gò ngûúâi ta viïët trong cuöën tûâ àiïín àoá. Chuáng töi cuâng àoåc vïì khuãng long, coá thïí laâ loaâi khuãng long thêìn sêëm, khuãng long ùn thõt hay möåt loaâi khuãng long naâo àoá. Trong cuöën tûâ àiïín àoá, ngûúâi ta àaä miïu taã caác con khuãng long theo caách nhû sau “Con naây cao 25 foot vaâ caái àêìu to 6 foot1”. “Con nhòn naây” – cha töi bùæt àêìu dûâng laåi vaâ giaãi thñch – “Haäy suy nghô xem àiïìu àoá coá nghôa gò naâo. Àiïìu àoá coá nghôa laâ nïëu noá àûáng trûúác sên nhaâ ta, vúái chiïìu cao cuãa mònh, noá coá thïí chui àêìu qua cûãa söí nhûng vò caái àêìu húi to nïn khi chui qua, noá seä laâm vúä tung caái cûãa”. 1 1 foot = 0,3048 meát. (ND) 19 NIÏÌ M VUI KHAÁ M PHAÁ Têët caã nhûäng gò chuáng töi cuâng àoåc vúái nhau àïìu àûúåc cha töi mö taã bùçng nhûäng vñ duå thûåc tïë. Nhúâ àoá, töi àaä àuác ruát ra àûúåc möåt baâi hoåc: khi àoåc bêët kyâ vêën àïì naâo töi àïìu tòm hiïíu xem thêåt sûå noá coá nghôa gò hay noái lïn àiïìu gò khi àûúåc minh hoaå bùçng nhûäng vñ duå thûåc tïë. Thïë àêëy (Cûúâi), töi àaä tûâng àoåc cuöën Baách khoa Toaân thû khi coân laâ möåt àûáa treã nhûng àoåc bùçng nhûäng minh hoaå thûåc tïë. Baån thêëy àêëy, chuáng ta seä thêåt haâo hûáng vaâ caãm thêëy thuá võ khi biïët rùçng coá nhûäng con vêåt coá kñch thûúác khöíng löì àïën vêåy. Töi seä khöng súå haäi nïëu nhû coá möåt con khuãng long nhû cha töi mö taã chui qua cûãa khi chuáng töi àang troâ chuyïån. Têët caã chuáng àaä bõ tuyïåt chuãng maâ chùèng ai biïët vò sao nhûng nhûäng gò cha kïí cho töi nghe vïì khuãng long àïìu vö cuâng thuá võ. Chuáng töi tûâng coá thúâi gian sinh söëng taåi khu vûåc gêìn daäy nuái Catskill1 trong thúâi gian úã New York. Àoá laâ núi moåi ngûúâi thûúâng lui túái vaâo muâa heâ. ÚÃ àoá coá rêët àöng ngûúâi vaâ caác öng böë chó coá mùåt úã nhaâ vaâo cuöëi tuêìn vò nhûäng ngaây trong tuêìn phaãi laâm viïåc taåi New York. Khi úã nhaâ, cha hay dêîn töi daåo chúi trong rûâng vaâ kïí cho töi nghe rêët nhiïìu àiïìu thuá võ maâ töi seä tiïët löå vúái caác baån ngay sau àêëy. Caác baâ meå khaác rêët thñch haânh àöång àoá cuãa cha töi. Dô nhiïn laâ hoå cho rùçng àiïìu àoá thêåt coá ñch cho con caái vaâ nghô rùçng àoá laâ viïåc laâm maâ caác öng böë khaác nïn hoåc têåp. Khi chûa thuyïët phuåc àûúåc chöìng mònh, hoå ngoã yá nhúâ cha töi dêîn boån treã cuâng ài nhûng öng àaä tûâ chöëi vò öng muöën duy trò thúâi gian àùåc biïåt giûäa hai cha con (chuáng töi coá nhûäng àiïím chung rêët riïng tû). Vò thïë, nhûäng öng böë khaác phaãi dêîn con hoå ài chúi vaâo tuêìn kïë tiïëp. Khi caác öng böë quay trúã laåi laâm viïåc vaâo ngaây thûá hai, luác boån treã chuáng töi àang vui chúi trïn caánh àöìng, möåt àûáa àaä hoãi töi: “Haäy nhòn con chim kia, cêåu coá biïët àoá laâ loaâi chim 1 Tïn möåt vuâng àöìi nuái úã phña Têy Bùæc cuãa thaânh phöë New York. (ND) 20 NIÏÌ M VUI KHAÁ M PHAÁ