Tài liệu Người kể chuyện trong truyện ngắn của nguyễn huy thiệp

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -------------------------------------- BÙI THỊ ĐỨC THIỆN NGƯỜI KỂ CHUYỆN TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA NGUYỄN HUY THIỆP LUẬN VĂN THẠC SỸ Chuyên ngành: Lí luận văn học Hà Nội - 2012 1 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -------------------------------------- BÙI THỊ ĐỨC THIỆN NGƯỜI KỂ CHUYỆN TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA NGUYỄN HUY THIỆP Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Lí luận văn học Mã số: 60220120 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Lý Hoài Thu Hà Nội – 2012 2 LỜI CẢM ƠN Trước tiên tôi muốn gửi lời cảm ơn tới PGS.TS Lí Hoài Thu – người đã tận tình hướng dẫn cho tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Xin chân thành cảm ơn PGS. TS Đoàn Đức Phương đã chỉ bảo cho tôi những bước đi đầu tiên trong quá trình nghiên cứu. Xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ, tạo điều kiện của các trợ lí sau đại học: Th.s Nguyễn Năm Hoàng, TS. Diêu Lan Phương. Xin chân thành cảm ơn các thầy cô trong Khoa Văn học, các thầy cô phòng sau đại học trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân Văn Hà Nội đã tận tình chỉ bảo, tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Cuối cùng, cho tôi gửi lời cảm ơn tới gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã luôn động viên, ủng hộ, giúp đỡ và tạo mọi điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập nghiên cứu và công tác. 3 MỤC LỤC Mở đầu 1. Lí do chọn đề tài……………………………………………………....3 2. Lịch sử vấn đề………………………………………………………....4 3. Đối tượng, phạm vi, mục đích nghiên cứu…………………………....8 4. Phương pháp nghiên cứu……………………………………………...9 5. Cấu trúc luận văn…………………………………………………….10 Nội dung Chương 1: Khái lược về người kể chuyện và truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp…………………………………………………………………………11 1.1 Người kể chuyện và một số vấn đề xung quang người kể chuyện....11 1.1.1. Người kể chuyện………………………………..……………...11 1.1.2. Một số vấn đề xoay quanh người kể chuyện……………….….12 1.2 Hành trình truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp……………………......15 Chương 2: Người kể chuyện và điểm nhìn trần thuật trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp…………………………………………………………..23 2.1 Các dạng thức người kể chuyện trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp…………………………………………………………………………23 2.1.1 Người kể chuyện đứng ở ngôi thứ nhất………………………....23 2.1.2 Người kể chuyện đứng ở ngôi thứ ba…………………………...32 2.2 Điểm nhìn trần thuật………………………………………………..36 2.2.1 Người kể chuyện dựa vào điểm nhìn của nhân vật …… ………36 2.2.2 Người kể chuyện kể từ điểm nhìn bên ngoài…………………...38 2.2.3 Sự di chuyển và đa dạng hóa điểm nhìn………………………..45 Chương 3: Ngôn ngữ và giọng điệu kể chuyện trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp……………………………………………………………...…….54 3.1 Ngôn ngữ trần thuật………………………………………………...54 4 3.1.1 Các kiểu lời phát ngôn của người kể chuyện………………..….54 3.1.2 Tính khẩu ngữ thông tục……………………………………......62 3.1.3 Tính chất đa thanh……………………………………………....67 3.2 Giọng điệu……………………………………………………….....70 3.2.1 Giọng điệu khách quan lạnh lùng……………………...………..70 3.2.2 Giọng điệu trữ tình………………………………………..…….75 3.2.3 Giọng điệu chiêm nghiệm, triết lí………………………………79 Kết luận……………………………………………………………………...85 5 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Văn học đương đại Việt Nam nổi lên một số hiện tượng văn học thu hút được nhiều sự quan tâm của giới nghiên cứu cũng như độc giả, trong số đó phải kể đến Nguyễn Huy Thiệp. Vương Trí Nhàn nhận định: “Nếu có một thứ quả bóng vàng hay là cây bút vàng” dành để tặng cho các cây bút xuất sắc hàng năm, thì trong năm vừa qua và cả đầu năm nay nữa - Người xứng đáng được giải trong văn xuôi ta, có lẽ là Nguyễn Huy Thiệp”[32, tr.405]; Đỗ Đức Hiểu đánh giá cao tài năng của Nguyễn Huy Thiệp với tư cách người tái tạo truyện ngắn Việt Nam những năm cuối thế kỷ XX: “tôi thấy một giọt vàng rơi vào lòng mình, giọt vàng ròng ngời sáng. Đó là truyện ngắn của anh. Anh tái tạo truyện ngắn ở Việt Nam vào những năm cuối thế kỷ XX này và nâng nó lên một tầm cao mới: thơ ca và triết lý, nó truyền thống và hiện đại, phương Đông và toàn nhân loại.”[32, tr.472] Phạm Xuân Nguyên trong lời giới thiệu cuốn sách Đi tìm Nguyễn Huy Thiệp đã thấy sự xuất hiện của Nguyễn Huy Thiệp với tư cách là một hiện tượng tiêu biểu: “Nguyễn Huy Thiệp hai lần lạ: nội dung lạ, nghệ thuật lạ. Trên hết anh là nhà văn đúng nghĩa từ này–sử dụng tối đa các khả năng ngôn ngữ để đạt đuợc cao nhất điều mình muốn biểu đạt. Tức khắc sáng tác của anh trở thành một thứ hóa chất gây phản ứng, và sau phản ứng bao giờ cũng có chất mới tạo thành. Công lao của Nguyễn Huy Thiệp trong văn học Việt Nam đương đại là ở “phản ứng” đó” [32, tr.6]. Với những đánh giá cao về tài năng, cái tên Nguyễn Huy Thiệp không chỉ được nhắc đến như một hiện tượng “lạ” mà còn với tư cách một nhà văn tiêu biểu cho văn học Việt Nam những năm sau đổi mới. Nguyễn Huy Thiệp trải nghiệm ngòi bút của mình ở khá nhiều thể loại: tiểu thuyết, kịch và truyện ngắn. Tuy nhiên thành công hơn cả là sáng tác truyện ngắn. “Truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp khuấy động tâm can chúng ta, 6 về nhiều phương diện, đời sống, suy tư, văn học nghệ thuật, triết lý, thân phận con người”[32, tr.478]. Vì vậy, ngay từ khi mới xuất hiện trên văn đàn, truyện ngắn của ông ngay lập tức đã được đông đảo bạn đọc cũng như giới nghiên cứu quan tâm. Trong tác phẩm tự sự, người kể chuyện có một vai trò hết sức quan trọng. Truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp gây ra nhiều tranh luận không chỉ vấn đề nội dung mà còn trong cách kể chuyện. Phùng Gia Thế khẳng định: “Nếu kể được xem là “thiên chức” của người viết văn xuôi thì Nguyễn Huy Thiệp là nhà văn đã hoàn thành “thiên chức” đó trong truyện ngắn một cách xuất sắc”[41]. Người kể chuyện là một trong những vấn đề trung tâm của lí thuyết tự sự học, việc ứng dụng nghiên cứu về người kể chuyện theo lí thuyết tự sự học ở Việt Nam đã thu hút được sự quan tâm của giới nghiên cứu và từng bước khẳng định hiệu quả của hướng tiếp cận này. Trên cơ sở đó, chúng tôi tiến hành nghiên cứu về người kể chuyện trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp với mong muốn có được cái nhìn cụ thể về người kể chuyện trong truyện ngắn của ông. Đồng thời góp phần tìm hiểu phong cách độc đáo cũng như những đóng góp của tài năng Nguyễn Huy Thiệp trong sáng tác truyện ngắn Việt Nam đương đại. 2. Lịch sử vấn đề Truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp ngay từ khi mới xuất hiện đã hấp dẫn công chúng và giới phê bình nghiên cứu. Phạm Xuân Nguyên trong lời giới thiệu cuốn sách Đi tìm Nguyễn Huy Thiệp đã khẳng định “Thật hiếm trong văn chương Việt Nam xưa nay, tôi dám chắc là chưa có, một nhà văn nào vừa xuất hiện đã gây được dư luận, càng viết dư luận càng mạnh, truyện chưa ra thì người ta đã kháo nhau, truyện đăng rồi thì người ta đã tranh nhau tìm đọc, đọc rồi thì gặp nhau bình phẩm, bàn tán, chốn phòng văn cũng như 7 chốn vỉa hè đâu đâu cũng kháo chuyện... văn đàn thời đổi mới đã khởi sắc, bỗng khởi sắc hẳn, đã náo động, càng thêm náo động, bởi những cuộc tranh luận, cả tranh cãi, quanh sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp”[32, tr.6]. Trước hết chúng tôi nghiên cứu hầu hết các bài viết về Nguyễn Huy Thiệp trong khoảng mười lăm năm từ khi Nguyễn Huy Thiệp trình làng và được tập hợp trong tuyển tập có tựa đề Đi tìm Nguyễn Huy Thiệp của tác giả Phạm Xuân Nguyên sưu tầm và biên soạn. Chúng tôi nhận thấy rằng, trong phạm vi đề tài của các bài viết được lựa chọn tuy không nghiên cứu sâu về người kể chuyện nhưng các tác giả cũng đã đề cập ít nhiều về người kể chuyện trong một số truyện ngắn tiêu biểu của Nguyễn Huy Thiệp. Trong bài Khi ông tướng về hưu xuất hiện, tác giả Đặng Anh Đào đã chỉ ra cái nhìn dân chủ hóa của người kể chuyện: “Cái nhìn dân chủ hóa của người kể chuyện ở đây chính là chỗ: tin rằng mình không phải mách nước cho ai, lên lớp cho ai, thậm chí, ở nhiều chỗ, đứng thấp hơn nhân vật và bạn đọc”[32, tr.23]. Tiếp tục nghiên cứu về truyện ngắn Con gái thủy thần trong bài viết Biển không có thủy thần, Đặng Anh Đào chỉ ra sự khác biệt về người kể chuyện truyền thống trong truyện cổ tích với người kể chuyện trong chùm truyện ngắn cổ tích của Nguyễn Huy Thiệp. Tác giả Đào Duy Hiệp trong bài viết Đọc chút thoáng Xuân Hương đã chỉ ra các kiểu dạng người kể chuyện và sự dịch chuyển điểm nhìn của người kể chuyện mà Nguyễn Huy Thiệp sử dụng để làm nổi bật chân dung của nữ thi sĩ Xuân Hương: Ở truyện thứ nhất “Người kể chuyện tuy ở ngôi thứ ba, nhưng do từ vựng là của nhân vật nên tuy không xưng “tôi” mà người đọc như lại thấy chính Tổng Cóc đang kể ra những suy nghĩ, độc thoại, cách ứng xử… của ông ta. Người kể chuyện do đó mất đi vài trò của “Ông biết tuốt”. Lời người kể chuyện đã ít (chủ yếu là tả các hành động của Tổng Cóc đứng lên, ngồi xuống, quát hỏi Lý Cờ…), lại rất khó tách bạch ra giọng điệu 8 riêng.”[32, tr.77] Ở truyện thứ hai, “điểm nhìn chủ yếu trong truyện này là từ Ấm Huy. Vẫn là người thuật truyện ở ngôi thứ ba, nhưng thường xuyên di chuyển sang Ấm Huy”[32, tr.81]. Ở truyện thứ ba, người kể chuyện dựa vào điểm nhìn của nhân vật đóng vai Chiêu Hổ để trần thuật. Dưới cảm nhận của nhà nghiên cứu Greg Lockhart trong bài Tại sao tôi dịch truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp ra tiếng Anh, tác giả cũng ít nhiều chỉ ra được kiểu chân dung người kể chuyện khách quan đứng bên ngoài câu chuyện được kể trong sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp. Quan điểm này cũng được thừa nhận trong bài viết Lịch sử trong quan niệm của Nguyễn Huy Thiệp của nhà nghiên cứu Vương Anh Tuấn: “Không thuần túy là người kể, tác giả theo nghĩa chặt chẽ”[32, tr.335]. Đó là “một chủ thể khách quan, trung tính, quan sát, kể chuyện với con mắt lạnh lùng thiếu những đoạn trữ tình ngoại đề, lời bàn luận, đánh giá xem xét các sự kiện”[32,tr.335] Trong Đọc văn phải khác với đọc sử nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân đã chỉ ra người kể chuyện với tư cách là một sản phẩm hư cấu của nhà văn, là một sự sáng tạo trong nghệ thuật kể chuyện trong truyện ngắn Vàng lửa: “Phơ-răng-xoa ( Phăng) hư cấu không phải là “ người phát ngôn” của Nguyễn Huy Thiệp. Và nếu đọc kỹ chúng ta thấy cái người xưng “tôi” trong truyện cũng không phải là Nguyễn Huy Thiệp ngoài đời- đó chỉ là một vai tôi hư cấu” [ 32, tr.181]. Đồng thời chỉ ra kiểu “người kể chuyện không đáng tin” cậy trong tác phẩm: “Nếu lấy chức năng kể chuyện để định danh cho loại nhân vật ở đây thì cả Phăng, cả người Bồ Đào Nha (và đôi khi cả vai “tôi” nữa) đều được xây dựng như là loại “người kể chuyện không đáng tin cậy” gần như kiểu nhân vật tự thú’’[32, tr183]. Kiểu người kể chuyện này cũng được tác giả Thùy Sương thừa nhận trong bài: Về một cách hiểu truyện ngắn “ Vàng lửa” 9 Nguyễn Mai Xuân và Trương Hồng Quang trong: Vàng lửa của Nguyễn Huy Thiệp“triết học lịch sử”hay là“văn xuôi nghệ thuật” bên cạnh thừa nhận vai trò căn bản của kiểu người kể chuyện không đáng tin cậy có đề cập kiểu người kể chuyện ở ngôi thứ nhất… Nhìn chung, những nghiên cứu về Nguyễn Huy Thiệp trong thời kỳ đầu ông mới xuất hiện tuy chưa có bài viết nghiên cứu hệ thống về người kể chuyện nhưng những phát hiện về người kể chuyện trong một số truyện ngắn tiêu biểu bước đầu cho ta hình dung về kiểu người kể chuyện trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp. Về sau, các nhà nghiên cứu trên cơ sở khảo sát hàng loạt các truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp cũng đã có những nhận định mang tính chất hệ thống hơn về người kể chuyện. Trong bài Hình thức đa thanh mới trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp, tác giả Châu Minh Hùng đã khái quát về người kể chuyện trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp với cái nhìn dân chủ hóa. Ở phương diện này tác giả nhận thấy: “Nguyễn Huy Thiệp với tư cách nhà văn đã hoàn toàn mất thực quyền trong tác phẩm. Anh ta chỉ có quyền tổ chức tác phẩm mà không có quyền lấy phát ngôn của mình định giá cho các phát ngôn khác. Thiệp không trân trọng, cũng không nhại, không mỉa mai ai. Lời kể bao giờ cũng nghiêm túc, nghiêm túc đến dửng dưng. Lời kể trong văn ông lược bỏ mọi thứ trang hoàng của giọng điệu, giảm thiểu đến mức tối đa những trạng từ, tính từ tô điểm cho đối tượng.”[20] Nhà nghiên cứu La Khắc Hòa trong bài “Những dấu hiệu của chủ nghĩa Hậu hiện đại trong văn học Việt Nam qua sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp và Phạm Thị Hoài” nhận thấy giọng điệu riêng và thái độ khách quan của người kể chuyện trong sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp. Bùi Việt Thắng trong bài viết “Vấn đề kể chuyện trong truyện ngắn đương đại ( Một khía cạnh thi pháp thể loại )” đã đúc rút những đặc điểm cơ 10 bản nhất của nghệ thuật kể chuyện xưng “ tôi” ở truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp. Nguyễn Mạnh Hà trong bài viết Một số nguyên tác tự sự của Nguyễn Huy Thiệp trong truyện ngắn (Tạp chí ngôn ngữ và đời sống số 10/2009) đã chỉ ra kiểu người kể chuyện đứng trong câu chuyện được kể tức người kể trong cuộc và kiểu người kể đứng ngoài câu chuyện với vai trò thuật lại. Trong bài: Tổ chức trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp, Phùng Gia Thế khái quát về các kiểu người kể chuyện trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp với các dạng cơ bản: “chủ thể kể chuyện được đặt ở ngoài câu chuyện - hình thức kể ở ngôi thứ ba” và dạng thứ hai “hình thức “nhân vật kể chuyện”- hình thức kể theo ngôi thứ nhất ... Bên cạnh đó còn phải kể đến rất nhiều thành quả trong các công trình khóa luận tốt nghiệp, luận văn thạc sĩ về truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp mà chúng tôi chưa có dịp thống kê. Trên cơ sở kế thừa thành tựu đã có của những người nghiên cứu trước, chúng tôi đi sâu vào nghiên cứu các dạng thức người kể chuyện trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp với mong muốn có cái nhìn tổng hợp trên những phương diện biểu hiện tiêu biểu về người kể chuyện, đồng thời thấy được phong cách độc đáo của truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. 3. Đối tượng, phạm vi, mục đích nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Chúng tôi xác định đối tượng nghiên cứu cho luận văn là "người kể chuyện trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp". - Phạm vi nghiên cứu: Trong phạm vi luận văn, chúng tôi không có tham vọng tìm hiểu toàn bộ các tác phẩm truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp mà chỉ tập trung khảo sát ở một số truyện ngắn tiêu biểu của ông trong cuốn Truyện ngắn Nguyễn Huy 11 Thiệp do Nhà xuất bản văn hóa Sài Gòn, xuất bản quý III năm 2007. Tập sách bao gồm 42 truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp được sắp xếp theo thứ tự thời gian, và đây cũng là cuốn sách tập hợp phần lớn các truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp được xuất bản gần đây nhất. - Mục đích nghiên cứu: Lựa chọn đề tài về người kể chuyện trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp, chúng tôi mong muốn đem đến cái nhìn có tính khái quát, khoa học và khách quan về hình tượng người kể chuyện trong hệ thống truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp. Đồng qua đó góp phần khẳng định tài năng, cá tính sáng tạo độc đáo cũng như những đóng góp của ông trong truyện ngắn Việt Nam đương đại. 4. Phương pháp nghiên cứu: Để thực hiện đề tài này, chúng tôi sử dụng một số phương pháp nghiên cứu cơ bản sau: Phương pháp loại hình: khảo sát các truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp trên cơ sở của loại hình tự sự. Phương pháp phân tích - tổng hợp: chúng tôi áp dụng phương pháp này trong việc phân tích các phương diện tiêu biểu của tác phẩm để làm rõ những luận điểm, đồng thời khái quát những đặc trưng cơ bản các nội dung cơ bản về người kể chuyện. Phương pháp so sánh: sử dụng phương pháp so sánh trong mối tương quan với các nhà văn trước hoặc cùng thời với Nguyễn Huy Thiệp để thấy được sự kế thừa, cách tân cũng như cá tính sáng tạo của Nguyễn Huy Thiệp ở phương diện người kể chuyện. Phương pháp thống kê: chúng tôi áp dụng phương pháp thống kê trong việc phân loại các dạng thức người kể chuyện và điểm nhìn làm cơ sở cho 12 việc phân tích các đặc điểm của người kể chuyện trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. 5. Cấu trúc luận văn: Ngoài phần Mở đầu, phần Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo cấu trúc luận văn bao gồm 03 chương: - Chương 1. Khái lược về người kể chuyện và hành trình truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. - Chương 2. Người kể chuyện và điểm nhìn trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. - Chương 3. Ngôn ngữ và giọng điệu người kể chuyện trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. 13 Chương 1: Khái lược chung về người kể chuyện và hành trình truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp. Trong lý thuyết tự sự học vấn đề về người kể chuyện có thể xem là vấn đề then chốt và cho đến nay nó vẫn được giới nghiên cứu tự sự học quan tâm, bởi lẽ trong tác phẩm tự sự người kể chuyện là một tồn tại tất yếu. 1.1 Người kể chuyện và một số vấn đề xung quanh người kể chuyện 1.1.1 Người kể chuyện Người kể chuyện (narrator) là một thuật ngữ công cụ của tự sự học, được xem là khái niệm trung tâm nhất trong phân tích trần thuật. Tuy nhiên xung quanh khái niệm này còn có rất nhiều quan điểm khác nhau. Khi tiếp cận về vấn đề người kể chuyện, chúng tôi cho rằng người kể chuyện chính là chủ thể của những lời kể về câu chuyện nào đó trong tác phẩm văn học. Chủ thể đó là một nhân vật đặc biệt do nhà văn sáng tạo ra để dẫn dắt, gợi mở hay sắp đặt câu chuyện được kể. Người kể chuyện có thể là đàn ông hoặc đàn bà, là con người của quá khứ, hiện tại hoặc tương lại, nhưng là người kể lại câu chuyện trong tác phẩm bằng một chỗ đứng, một điểm nhìn phù hợp với ý đồ sáng tạo của nhà văn. Đó là “kẻ được sáng tạo ra để mang lời kể”[36, tr.17]. Vì vậy trong tác phẩm tự sự “không thể có trần thuật thiếu người kể chuyện. Người kể chuyện không nói như các nhân vật tham thoại khác mà kể chuyện” ( Todozov )[36, tr.116] Những quan niệm khác nhau trong giới nghiên cứu về người kể chuyện đưa đến những cách phân loại khác nhau về hình tượng này. Có thể phân chia các dạng thức người kể chuyện trên tiêu chí của điểm nhìn, dựa vào mối quan hệ của người kể chuyện với câu chuyện, hay dựa vào quyền năng của người kể chuyện…Chúng tôi cho rằng dù được phân chia theo tiêu chí nào thì cái đích đạt tới cũng là chỉ ra vai trò của người kể chuyện trong câu chuyện. Do đó người kể chuyện cũng có thể khoác lên mình nhiều vai trò khác nhau trong 14 mỗi câu chuyện. Và tùy thuộc vào ý đồ sáng tạo của nhà văn mà người kể chuyện sẽ xuất hiện ở những mức độ khác nhau trong tác phẩm. Người kể chuyện có thể can thiệp một cách trực tiếp vào văn bản với vai trò của người tổ chức cấu trúc câu chuyện kể, người kể chuyện có thể chỉ đảm nhiệm những chức năng đơn thuần là kể chuyện hoặc có thể đảm nhiệm bất cứ chức năng nào mà người kể chuyện có thể đảm nhiệm, kể cả khi nó chỉ xuất hiện một cách hàm ẩn. Khi tìm hiểu về người kể chuyện, ngoài việc xem xét người kể chuyện như một hình thức nghệ thuật nhằm mang lại hiệu quả cho tác phẩm, chúng tôi cho rằng, cần xem xét nó trong mối quan hệ với tác giả văn bản. Bởi suy cho cùng “Cơ sở nghệ thuật của hình tượng tác giả trong văn học chính là tính chất gián tiếp của văn bản nghệ thuật: văn bản của tác phẩm bao giờ cũng là lời của người trần thuật, người kể chuyện, hoặc nhân vật trữ tình. Nhà văn xây dựng một văn bản đồng thời với việc xây dựng ra hình tượng người phát ngôn văn bản ấy với giọng điệu nhất định”[12, tr.149] 1.1.2 Một số vấn đề xoay quanh người kể chuyện. Trong cuốn Tự Sự học - một số vấn đề lý luận và lịch sử, Trần Đình Sử có nhận xét tổng quát về người trần thuật: “Người trần thuật trong văn bản văn học là một hình tượng nghệ thuật phức tạp, mà ngôi kể chỉ hình thức biểu hiện ước lệ. Người trần thuật vốn không có gì là ngôi kể, mà chỉ là chủ thể kể. Sự khác biệt của “ngôi thứ nhất”, “ngôi kể thứ ba” chỉ là khác nhau về mức độ bộc lộ và ẩn giấu của người trần thuật mà thôi. Sự ẩn giấu của ngôi kể thứ ba làm cho nó gần như vô nhân xưng. Ngôi kể là yếu tố tạo thành tiếng nói, giọng điệu. Điều quan trọng nữa là kể theo điểm nhìn nào. Đây là vấn đề tiêu cự trần thuật, là vấn đề phân biệt các hình thức tự sự khác nhau”[36, tr.17]. Như vậy trong sự lý giải về hình tượng người kể chuyện của Trần Đình sử đã đồng thời chỉ ra các vấn đề liên quan xoay quanh hình tượng người kể chuyện 15 như: ngôi kể, điểm nhìn, ngôn ngữ, giọng điệu. Đó cũng chính là những vấn đề mà luận văn chúng tôi có đề cập đến khi khi tìm hiểu về người kể chuyện trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp. 1.1.2.1 Ngôi kể - hình thức cơ bản của người kể chuyện Có rất nhiều đề xuất khác nhau về hình thức cơ bản của người kể chuyện. Giới nghiên cứu thường dựa trên ngôi phát ngôn khi phân loại người kể chuyện. Trên cơ sở đó có người kể chuyện ở ngôi thứ nhất thường sử dụng các đại từ nhân xưng như “tôi”, “chúng tôi” và người kể chuyện ở ngôi thứ ba, một số trường hợp đặc biệt xuất hiện dạng người kể chuyện ở ngôi thứ hai. Các nhà nghiên cứu phương Tây khác tiêu biểu là G.Genette, với xu hứng nghiên cứu lớp ngôn từ của người trần thuật lại cho rằng có hai hình thức cơ bản của người kể chuyện: người kể chuyện ngoại sự tức là người kể chuyện với tư cách là nhân vật vắng trong câu chuyện mà anh ta kể lại, anh ta ở ngoài câu chuyện đó; hoặc anh ta người kể chuyện nội sự tức người kể chuyện hiện diện với tư cách là một nhân vật trong câu chuyện mà anh ta kể lại. Cũng theo G.Genette người kể chuyện ngoại sự sử dụng hình thức kể là chủ đạo tương đương với ngôi thứ ba trong kể chuyện. Còn người kể chuyện nội sự hiện diện sử dụng hình thức kể chủ đạo là hình thức diễn ngôn với ngôi kể thứ nhất mà mang ấn tượng chủ quan rõ nét. Tuy nhiên trong các tác phẩm tự sự hai hình thức cơ bản này của người kể chuyện vẫn thường có sự trộn lẫn ở một mức độ nào đó. Như vậy, xu hướng nghiên cứu về người kể chuyện có thể dựa trên những xuất phát điểm khác nhau, nhưng đều đưa ra những chỉ dẫn về mức độ ẩn giấu cũng như hình thức tồn tại của hình tượng này trong tác phẩm tự sự. Chúng tôi trên cơ sở tiếp thu những quan điểm tiếp cận của các nhà nghiên cứu tự sự học đã lựa chọn khảo sát truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp ở ngôi kể với tư cách là hình thức cơ bản của người kể chuyện. 16 1.1.2.2 Điểm nhìn trần thuật Nhìn nhận sự việc hiện tượng hay một sự kiện nào đó bao giờ cũng gắn với việc lựa chọn một điểm nhìn xác định. Điểm nhìn là một khái niệm đặc thù của trần thuật học trong thế kỉ XX và được rất nhiều nhà nghiên cứu quan tâm. Điểm nhìn cùng với người trần thuật là hai yếu tố cơ bản tạo nên cái gọi là “trần thuật”. Xung quanh vấn đề điểm nhìn đã có rất nhiều quan niệm khác nhau. Nhà nghiên cứu Trần Đình Sử cho rằng điểm nhìn là “cái vị trí dùng để quan sát, cảm nhận, đánh giá, bao gồm cả khoảng cách giữa chủ thể và khách thể, cả phương diện vật lý, tâm lý, văn hóa”[39, tr.149]. Còn theo Nguyễn Thái Hòa điểm nhìn là “điểm xuất phát của một cấu trúc nghệ thuật, hơn thế nó là mộ cấu trúc tiềm ẩn được người đọc tiếp nhận bằng thao tác suy ý từ các mối quan hệ phức hợp giữa người kể và văn bản, giữa văn bản và người đọc văn bản, giữa người kể và người đọc hàm ẩn”[36, tr.96]. Tuy nhiên điểm nhìn dù được nhìn nhận ở phương diện nào các nhà nghiên cứu đều khẳng định tầm quan trọng của nó trong sáng tác văn học. Khi xem xét về điểm nhìn trong văn bản trần thuật chúng tôi cho rằng dù xem xét ở phương diện vật lý, tâm lý hay trường nhìn… thì điểm nhìn cũng luôn luôn mang trong mình khuynh hướng nhận thức nhất định, tức luôn luôn có sự tri giác của chủ thể ở trong đó. Điểm nhìn đó có thể là điểm nhìn của người trực tiếp kể chuyện cũng có thể là điểm nhìn của người kể chuyện được khúc xạ bởi điểm nhìn của một nhân vật nào đó trong truyện. Đó cũng chính là quan điểm tiếp cận của chúng tôi khi nghiên cứu về điểm nhìn trần thuật trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp. Việc lựa chọn điểm nhìn trong văn vản tự sự tùy thuộc vào phong cách của nhà văn cũng như yêu cầu cần đạt đến của người sáng tác văn học. Nhà phê bình lý luận Phương Lựu nhấn mạnh: “nghệ sỹ không thể miêu tả, trần thuật các sự kiện của đời sống nếu không xác định cho mình một điểm nhìn 17 đối với sự vật, hiện tượng, nhìn từ góc độ nào, xa hay gần, cao hay thấp, từ bên trong hay bên ngoài”. Vì vậy có thể nói việc lựa chọn một điểm nhìn bao giờ cũng ghi nhận dấu ấn của người sáng tác và tất nhiên luôn mang tới một hiệu quả nghệ thuật nhất định. 1.1.2.3 Giọng điệu Trong trần thuật học người kể chuyện là khái niệm trung tâm, còn giọng điệu được xem là vấn đề “trung tâm của trung tâm”[35, tr.189]. Theo từ điển thuật ngữ văn học của Lê Bá Hán – Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi giọng điệu là “ thái độ, tình cảm, lập trường, tư tưởng, đạo đức của nhà văn với hiện tượng được miêu tả thể hiện trong lời văn quy định cách xưng hô, gọi tên, dùng từ, sắc điệu tình cảm, cách cảm thụ xa, gần thân sơ, thành kính hay suồng sã, ngợi ca hay châm biếm…”[36, tr.134]. Còn theo Lê Huy Bắc: “giọng điệu là âm thanh được xét ở góc độ tâm lý biểu hiện các thái độ buồn, vui, giận, hờ hững ….”[9. tr.337]. Như vậy giọng điệu chính là những sắc thái tình cảm được bộc lộ qua việc lựa chọn và tổ chức ngôn ngữ. Các yếu tố như cái nhìn hiện thực, cảm hứng sáng tác, tư tưởng của tác giả… với hiện thực khách quan là những yếu tố rất quan trọng chi phối đến giọng điệu trong tác phẩm. Trong quá trình sáng tác, vấn đề tạo ra dấu ấn trong giọng điệu rất quan trọng. M.Khrapchencô đã khẳng định: “cái quan trọng trong tài năng văn học (...) là tiếng nói của mình (...), là cái giọng riêng biệt của chính mình không thể tìm thấy trong cổ họng của bất kỳ một người nào khác”[24, tr.190]. Trong khuôn khổ của luận văn, chúng tôi xem xét về giọng điệu của người kể chuyện với tư cách như là một yếu tố tạo nên phong cách của nhà văn. 1.2 Hành trình truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp Nguyễn Huy Thiệp sáng tác không chỉ truyện ngắn mà còn viết tiểu thuyết và kịch. Tuy nhiên giới nghiên cứu cũng như độc giả đánh giá cao các 18 sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp ở thể loại truyện ngắn. Vì vậy, có thể khẳng định sở trường của Nguyễn Huy Thiệp là truyện ngắn. Các truyện ngắn của ông có thể tạm phân loại theo những đề tài sau: Các truyện ngắn viết về đề tài lịch sử và văn học: Kiếm sắc, Vàng lửa, Phẩm tiết, Nguyễn Thị Lộ, Mưa Nhã Nam, Chút thoáng Xuân Hương….Khai thác đề tài này Nguyễn Huy Thiệp không lấy cái nhìn của nhà sử quan để khám phá quá khứ mà đưa ra cách nhìn nhận mới đối với những vấn đề của lịch sử. “Lịch sử trong truyện của Nguyễn Huy Thiệp bề bộn các dữ kiện ở nhiều chiều kích, mức độ. Tuy nhiên, nhà văn không hướng người đọc đến một chủ đích mà buộc người thưởng thức phải tự chọn lựa, sắp xếp các cứ liệu có sẵn theo “tầm đón đợi” của chính mình”[26]. Do đó lịch sử trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp là “lịch sử không thuần nhất, cố định và minh bạch trong tâm thế ngợi ca hay phê phán”[26]. Việc tiếp cận lịch sử trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp vì vậy đã gây ra nhiều tranh cãi. Sự thật hay hư cấu, tôn trọng hay bôi nhọ lịch sử - đó là những vấn đề luôn luôn được đề cập khi giải mã lịch sử trong truyện ngắn của ông. Từ đó nảy sinh quan niệm về tiếp cận lịch sử trong văn học, quan niệm “đọc văn phải khác với đọc sử” khiến chúng ta phải suy ngẫm nhiều trong khi tìm hiểu tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp. Song sức hấp dẫn từ những khám phá mới mẻ trong các truyện ngắn khai thác về đề tài lịch sử và văn học của Nguyễn Huy Thiệp là những điều không thể phủ nhận. Các truyện ngắn mang hơi hướng huyền thoại hoặc “cổ tích”: Những ngọn gió Hua Tát, Con gái thủy thần, Giọt máu, Muối của rừng, Chảy đi sông ơi, Trương Chi … Sử dụng các yếu tố kỳ ảo của huyền thoại, cổ tích trong sáng tác sau đổi mới không chỉ có riêng Nguyễn Huy Thiệp mà còn nhiều cây bút có tên tuổi khác như Võ Thị Hảo, Lưu Sơn Minh, Phạm Hải Vân, Hòa Vang…Tuy Nhiên “Nguyễn Huy Thiệp được xem là nhà văn sử dụng yếu tố 19 kỳ ảo sớm nhất giai đoạn sau Đổi mới (1989)”[12]. Các mô típ và không khí huyền thoại cổ tích ẩn hiện trong những câu chuyện kể của Nguyễn Huy Thiệp khiến những truyện ngắn của ông trở nên gần gũi với đời sống của người Việt. Tuy nhiên cái huyền thoại cổ tích trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp không chứa đựng cái nhìn đầy lạc quan tin tưởng như thế giới của những câu chuyện cổ tích mà là thế giới mang trong mình nhiều bí ẩn, đầy bất trắc - những điều con người chưa thể lý giải được. Không lấy cái yếu tố huyền thoại để phủ định quá khứ hay trốn tránh và quay lưng lại với đời sống thực tại; cái huyền thoại, cổ tích trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp luôn được nhà văn đồng hiện trong thời gian hiện tại như một sự đánh giá với quá khứ và nhận thức về hiện tại. Cho nên cái làm nên sự khác biệt cho truyện ngắn mang tính huyền thoại, cổ tích ở Nguyễn Huy Thiệp và truyện cổ tích “là trong thế giới nghệ thuật cổ tích mọi huyền thoại, niềm tin đều có thể trở thành hiện thực còn ở Nguyễn Huy Thiệp điều đó sẽ không bao giờ xảy ra. Trong cổ tích mọi mâu thuẫn, xung đột được giải quyết bằng phép nhiệm màu, còn trong tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp mọi thứ vẫn được tuân theo quy luật vận hành của vũ trụ, của đời sống xã hội hiện đại”[36, tr.415]. Vì vậy thế giới mà Nguyễn Huy Thiệp tạo ra trong truyện ngắn của mình có thể bao phủ bới mầu sắc cổ tích nhưng luôn tồn tồn tại song song những yếu tố khả giải bất khả giải, duy lý - phi lý, tất nhiên - ngẫu nhiên. Đó cũng là cách thức để Nguyễn Huy Thiệp gửi gắm quan niệm, những trăn trở suy tư về cuộc sống. Như Hoàng Ngọc Hiến đã nhận xét: “Dẫu là kể chuyện cổ tích, Nguyễn Huy Thiệp trước sau viết về cuộc sống hôm nay” (Hoàng Ngọc Hiến – lời giới thiệu tập Tướng về hưu). Các truyện ngắn lấy đề tài từ thực tế cuộc sống xã hội: Không có vua, Tướng về hưu, Cún, Sang sông, Tội ác và trừng phạt ... Trong những tác phẩm này Nguyễn Huy Thiệp tập trung vào ngõ ngách của cuộc sống bằng 20