Tài liệu Nghi lễ vòng đời người êđê mdhur ở huyện sông hinh, tỉnh phú yê

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC QUỐC TẾ HỒNG BÀNG ------o0o------ NGUYỄN THỊ NHƢ NGÂN NGHI LỄ VÕNG ĐỜI NGƢỜI ÊĐÊ MDHUR Ở HUYỆN SÔNG HINH, TỈNH PHÚ YÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - THÁNG 12 NĂM 2016 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC QUỐC TẾ HỒNG BÀNG ------o0o------ NGUYỄN THỊ NHƢ NGÂN NGHI LỄ VÕNG ĐỜI NGƢỜI ÊĐÊ MDHUR Ở HUYỆN SÔNG HINH, TỈNH PHÚ YÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành : Việt Nam học Mã ngành : 60220113 Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN ĐỆ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - THÁNG 12 NĂM 2016 Công trình được hoàn thành tại: Trƣờng Đại học Quốc tế Hồng Bàng Cán bộ hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Đệ Cán bộ chấm nhận xét 1: PGS.TS. Huỳnh Quốc Thắng Cán bộ chấm nhận xét 2: PGS.TS. Ngô Minh Oanh Luận văn thạc sĩ được bảo vệ tại Trường Đại học Quốc tế Hồng Bàng, ngày 16 tháng 12 năm 2016 Thành phần Hội đồng đánh giá luận văn thạc sĩ bao gồm: 1. PGS.TS. Phan An 2. PGS.TS Huỳnh Quốc Thắng 3. PGS.TS. Ngô Minh Oanh 4. TS. Thái Hữu Tuấn 5. TS. Trần Minh Hường Xác nhận của Chủ tịch Hội đồng đánh giá Luận văn Trưởng Ngành quản lý chuyên ngành và Viện Đào tạo Sau Đại học sau khi Luận văn đã được chỉnh sửa VIỆN ĐÀO TẠO SAU ĐẠI HỌC TRƢỞNG NGÀNH PGS.TS. PHAN AN LỜI CẢM ƠN  Trong quá trình thực hiện luận văn, ngoài những nỗ lực của bản thân và sự giúp đỡ của gia đình, tôi xin hết lòng biết ơn đến Quý Thầy Cô giảng dạy chương trình đào tạo Cao học Việt Nam học đã truyền đạt những kiến thức và kinh nghiệm quý báu cho bản thân tôi. Đặc biệt xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Ân sư đáng kính TS. Nguyễn Đệ, người Thầy đã tận tâm, tận tình hướng dẫn và tạo mọi điều kiện tốt cho tôi hoàn thành luận văn này. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn Viện Đào tạo Sau đại học - Trường Đại học Quốc tế Hồng Bàng, các cơ quan chức năng và hành chính tại huyện Sông Hinh: Huyện Ủy, Ủy ban Nhân dân, Ban Tuyên giáo, Ban Dân vận, Phòng Văn hóa – Thông tin đã cung cấp tư liệu và tạo điều kiện thuận lợi trong quá trình tìm hiểu thực tế tại địa bàn nghiên cứu. Trân trọng cảm ơn. Thành phố Hồ Chí Minh, tháng 9 năm 2016 Nguyễn Thị Như Ngân LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình do tôi nghiên cứu. Kết quả nghiên cứu là trung thực và chưa từng được công bố. Người thực hiện Nguyễn Thị Như Ngân MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU 1.Lý do chọn đề tài ……………………………………………………...…… 01 2. Mục đích nghiên cứu …………………………………………………….... 02 3.Lịch sử vấn đề .………………………………………………………..…… 02 3.1.Nghiên cứu chung về người Êđê …………………………………. 02 3.2. Nghiên cứu về người Êđê Mdhur ……………………...……….... 04 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu ……………………………...……………. 06 4.1. Đối tượng nghiên cứu …………………………...……………….. 06 4.2. Phạm vi nghiên cứu ………………………...……………………. 06 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn …………………..………………………... 06 5.1. Ý nghĩa khoa học …………………..……………………………. 06 5.2. Ý nghĩa thực tiễn ……………......……………………………….. 06 6. Giả thuyết nghiên cứu ………………………………………………..…… 07 7. Phương pháp nghiên cứu ………………………………………...………... 07 8. Bố cục của luận văn ………………………………………...……………... 08 PHẦN NỘI DUNG CHƢƠNG 1: CỞ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN VỀ NGƢỜI ÊĐÊ MDHUR Ở HUYỆN SÔNG HINH, TỈNH PHÖ YÊN ………………………………………… 09 1.1. Lý thuyết nghiên cứu và một số khái niệm công cụ ……………………. 09 1.1.1. Lý thuyết nghiên cứu …………………………………………... 09 1.1.2. Khái niệm nghi lễ …………………...………………………..... 10 1.1.3. Khái niệm nghi lễ vòng đời …...……………………………….. 11 1.2. Tổng quan về người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên ...…. 12 1.2.1. Khái quát về huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên …………...……. 12 1.2.1.1. Điều kiện tự nhiên …………………………………...……… 12 1.2.1.2. Lược sử hình thành ………...……………………..………….. 14 1.2.1.3. Đặc điểm văn hóa ...…………………...……..………………. 15 1.2.1.4. Tiền năng du lịch ……………………….……..………..……. 16 1.2.2. Người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên..….…….. 16 1.2.2.1. Khái quát và sự phân bố cư trú ………….……………..……. 16 1.2.2.2. Văn hóa tổ chức đời sống ……..…………………..…………. 19 1.2.2.3. Văn hóa vật thể ..……………………………..………………. 21 1.2.2.4. Văn hóa phi vật thể …………..………..…………………….. 26 TIỂU KẾT CHƢƠNG 1 ………………………….……..…………………………. 32 CHƢƠNG 2: NGHI LỄ VÕNG ĐỜI TRUYỀN THỐNG CỦA NGƢỜI ÊĐÊ MDHUR Ở HUYỆN SÔNG HINH, TỈNH PHÚ YÊN …………………………... 33 2.1. Giai đoạn bào thai và sơ sinh ………………………………………….... 33 2.1.1. Nghi lễ cầu sinh đẻ ………………………………….....………. 33 2.1.2. Nghi lễ rửa tay cho bà đỡ ………………………..…………….. 34 2.1.3. Nghi lễ đặt tên ………………………………..………………... 36 2.1.4. Nghi lễ thổi tai ………………………...……………………….. 38 2.2. Giai đoạn niên thiếu đến vị thành niên ………..……………………….... 39 2.2.1. Nghi lễ 03 ché rượu và 01 con heo đực ……………..………..... 40 2.2.2. Nghi lễ 05 ché rượu và 01 con heo ……………..…………….... 42 2.2.3. Nghi lễ 07 ché rượu và 01 con heo ………..………………….... 43 2.2.4. Nghi lễ 07 ché rượu và 01 con bò đực ...……...……………….. 53 2.3. Giai đoạn trưởng thành ………………………………………...………... 53 2.3.1. Nghi lễ hỏi chồng …………………………………...…………. 53 2.3.2. Nghi lễ thỏa thuận ………………………………...…………… 55 2.3.3. Nghi lễ bắt chồng …………………………...…...…………….. 54 2.3.4. Nghi lễ lại mặt: ………………………………...………………. 57 2.4. Giai đoạn về già ………………………………………..….…………….. 59 2.4.1. Nghi lễ tiễn đưa …….………………………...……...………… 59 2.4.2. Nghi lễ bỏ mả ………………………………..…………............ 60 TIỂU KẾT CHƢƠNG 2 ………………………………………...…………………. 66 CHƢƠNG 3: NHỮNG GIÁ TRỊ VĂN HÓA VÀ BẢO TỒN, PHÁT HUY GIÁ TRỊ VĂN HÓA CỦA NGHI LỄ VÕNG ĐỜI CỦA NGƢỜI ÊĐÊ MDHUR Ở HUYỆN SÔNG HINH, TỈNH PHÚ YÊN .………………………………………... 67 3.1. Các giá trị văn hóa nghi lễ vòng đời của người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên ………………………………………………………………….. 67 3.1.1. Giá trị xã hội ……………………………………………...……. 67 3.1.2. Giá trị đạo đức ………………………………………...……….. 69 3.1.3. Giá trị nghệ thuật ………………………………...…………….. 71 3.2. Những yếu tố tác động đến nghi lễ vòng đời của người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên ………………………………………...…………..……... 75 3.2.1. Về kinh tế …………………………….………………………... 75 3.2.2. Về xã hội – văn hóa ……………...…………………………….. 76 3.2.3. Về chính sách và pháp luật …...………………………………... 77 3.3. Những yếu tố biến đổi đến nghi lễ vòng đời của người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên ………………………………………………………..…... 79 3.4. Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa của nghi lễ vòng đời của người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên …………………………………………... 84 TIỂU KẾT CHƢƠNG 3 ………………………………...…………………………. 88 KẾT LUẬN ………………………………………………...………………………. 89 CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ .............................................................................................................................. 92 TÀI LIỆU THAM KHẢO …………………………………...…………………….. 93 PHỤ LỤC DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1: Phân bố dân cư người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên …... 17 Bảng 1.2: So sánh ngôn ngữ của người Êđê Mdhur và người Êđê Kpă ………...…... 27 DANH MỤC HÌNH Hình 1.1. Mặt bằng nhà người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên .…… 23 Hình 1.2. Ché rượu cần ……………………………………………………………... 25 Hình 1.3. Trang phục người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên …...…... 28 Hình 1.4. Dàn công chinh …………………………………………………...………. 31 Hình 2.1. Mọi người ăn uống …………………………………………......………… 41 Hình 2.2. Thầy cúng đeo cong đồng cho người được cúng …………...…………….. 43 Hình 2.3. Trên đường ra bến nước ……………………………...…...……………… 47 Hình 2.4. Thầy cúng tắm cho người được cúng ………………..…..……………….. 48 Hình 2.5.Trước khi làm nghi lễ bỏ mả ……………………...………..……………... 62 Hình 2.6. Mọi người bắt đầu nhảy múa xung quanh nhà mồ ………...……………... 63 Hình 2.7. Chuẩn bị mổ heo ………………………………………..………………... 64 Hình 3.1. Trang phục phụ nữ Êđê Mdhur hiện nay …………..…………………….. 81 Hình 3.2. Nhà sàn hiện nay …………………………………………......…………... 82 Hình 3.3. Loa và âm li dùng để phát bảng ghi âm trống, chiêng, đồng la …...……… 83 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Người Êđê là một trong số 54 dân tộc trên đất nước Việt Nam được chia thành nhiều nhóm với các tên gọi khác nhau: Đê Kpa, Krung, Blô, Êpa, Bih, Mdhur,... mà các nhà dân tộc học khằng định đó là những nhóm địa phương khác nhau của một tộc người thống nhất, có cùng một cơ tầng văn hóa, một ý thức cội nguồn, cùng một tiếng nói – thuộc ngữ hệ Nam đảo, cùng hệ với tiếng Gia Rai sở hữu cho mình một nền văn minh vô cùng phát triển. Ngoài các di sản văn hóa vật thể người Êđê còn đang lưu giữ một kho tàng văn hóa phi vật thể quý báu, nổi lên trong đó là nghi lễ vòng đời. Nghi lễ vòng đời của người Êđê là một phong tục truyền thống dân tộc, nó được diễn ra quanh năm trong các buôn của người đồng bào Êđê. Nghi lễ vòng đời được tổ chức theo thời gian không nhất định, liên tục mà nó kéo dài theo từng quãng thời gian, có nghĩa là nó phụ thuộc nhiều vào điều kiện kinh tế của gia đình để lo được tổ chức cúng, phạm vi ảnh hưởng rộng trong cộng đồng buôn người Êđê. Nghi lễ vòng đời không đơn thuần là các nghi lễ đánh dấu sự phát triển theo giai đoạn của đời người mà còn chứa đựng cả đời sống tâm linh, tâm hồn, tình cảm của một tộc người. Nó như một sợi dây vô hình gắn kết các cá nhân với cộng đồng, giữa thế giới với những người đang sống với nhau và cả những người đã chết. Chính vì vậy, nghi lễ vòng đời cần phải bảo tồn và phát huy nhưng trong giai đoạn hiện nay, cũng như các dân tộc khác, nghi lễ vòng đời người Êđê Mdhur đang nhanh chóng bị biến đổi mà mai một, cần phải nghiên cứu và bảo tồn. Việc sưu tầm, nghiên cứu về lễ hội dân gian người Êđê nói chung và nghi lễ vòng đời nói riêng đã có từ lâu, tuy nhiên với việc sưu tầm, nghiên cứu về lễ hội dân gian của từng nhóm người – nhất là nghi lễ nghi lễ vòng đời người thì còn hiếm hoi. Là một người con sinh ra và lớn lên trên mảnh đất Sông Hinh hơn 20 năm, qua lời kể của cha mẹ, ông bà và từng chứng kiến sự thay đổi về văn hóa, con người, kinh tế, chính trị,... Chúng tôi không khỏi suy nghĩ. Chính vì thế, Chúng tôi mạnh dạn lựa chọn đề tài “Nghi lễ vòng đời người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên” làm Luận văn tốt nghiệp cao học với mong muốn đóng góp một tiếng nói tri ân – tình cảm từ góc độ một người đang nghiên cứu về văn hóa nhằm góp phần làm bảo tồn và 1 phát huy các giá trị của nghi lễ vòng đời của người Êđê Mdhur trên cơ sở đó hình thành những tài liệu giúp cho công tác, tham khảo, truyền đạt lại cho các thế hệ con cháu là người Êđê Mdhur trên địa bàn huyện Sông Hinh nói riêng và người Êđê của tỉnh Phú Yên nói chung. 2. Mục đích nghiên cứu Hệ thống lại các nghi lễ gắn với vòng đời của người Êđê, tìm hiểu những biểu hiện sắc thái văn hóa truyền thống của người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên nói riêng và người Êđê Mdhur ở Việt Nam nói riêng. Thông qua nghiên cứu nghi lễ vòng đời, Tác giả muốn tìm hiểu các lớp văn hóa của người Êđê Mdhur trong diễn trình lịch sử, tìm ra những yếu tố văn hóa mang giá trị truyền thống để bảo tồn, phát huy, đồng thời phân tích những hủ tục lạc hậu, rườm rà, tốn kém và nặng nề đang làm cản trở việc xây dựng cuộc sống mới của người Êđê Mdhur hôm nay. 3. Lịch sử vấn đề Cư trú lâu đời trên mảnh đất Sông Hinh nói riêng và tỉnh Phú Yên nói chung, dấu vết của người Êđê Mdhur đã phản ánh đậm nét trong các sử thi, nghệ thuật kiến trúc, tạo hình dân gian, … Chính vì thế, đã từ lâu người Êđê Mdhur là đối tượng được đề cập khá sớm trong các biên niên sử, trong các tài liệu nghiên cứu của nhiều nhà khoa học, nhà nghiên cứu trong và ngoài nước. Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu về người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên và người Êđê ở Phú Yên hiện nay không nhiều. Có thể kể lên đây một số công trình mà chúng tôi đã được tiếp cận nghiên cứu sau đây. 3.1. Nghiên cứu chung về ngƣời Êđê Người Êđê là một trong số 54 dân tộc anh em trên đất nước Việt Nam, cũng các dân tộc khác, người Êđê đã trở thành đề tài nghiên cứu của các nhà khoa học, các nhà nghiên cứu trên các phương diện như: đời sống kinh tế - văn hóa – xã hội. Trong “Phủ biên tạp luc” của Lê Qúy Đôn có nhắc đến cư dân nước Nam – Bàn, trong đó có người Êđê. 2 Năm 1937, hai tác giả Nguyễn Kinh Chi và Nguyễn Đổng Chi xuất bản tác phẩm “Mọi KonTum”, trong đó người Êđê được mô tả khá toàn diện. Trong những năm nước nhà còn chưa thống nhất. Tại miền Bắc đã có một số công trình nghiên cứu về văn hóa dân gian Êđê cũng đã được xuất bản như: Trường ca Đam San, Trường ca Khinh Dú, Trường ca Xinh Nhã và một số tập truyền cổ tích, thơ ca dân gian,… Sau năm 1975, các nhà dân tộc học Việt Nam đã tiến hành nhiều đợt khảo sát ở khu vực Trường Sơn – Tây Nguyên bao gồm cả khu vực có người Êđê cư trú. Do vậy đã có nhiều công tình được xuất bản tiêu biểu như: “Đại cương về dân tộc Ê-đê, M’nông ở Đăk Lăk” (1982) của Bế Viết Đẳng, Chu Thái Sơn, Vũ Thị Hồng, Vũ Đình Lợi. Công trình này đã nêu lên những vấn đề chung nhất về đời sống của hai dân tộc Êđê và M’nông trên các phương diện như: thiên nhiên và dân cư, kinh tế và xã hội. Ở phần thứ 3 (chương 1) tác giả Chu Thái Sơn có đề cập đến văn hóa vật chất của người Êđê. Trong Chương 3 từ trang 167 cho đến trang 164, tác giả Vũ Đình Lợi đề cập đến những nghi lễ - phong tục trong chu kỳ đời sống của người Êđê nhưng chỉ trong phạm vi sơ lược, có giới hạn, mang tính gợi mở nhưng lại là tiền đề để Chúng tôi nghiên cứu kế thừa và phát triển. “Điêu khắc nhà mồ Tây Nguyên” là công trình của hai tác giả Phan Cẩm Thượng và Nguyễn Tấn Cứ (1995). Trong công trình này, hai tác giả đã miêu tả, phân tích về tín ngưỡng và lễ bỏ mả, mối quan hệ giữa tín ngưỡng và lễ bỏ mả, kiến trúc nhà mồ, tượng nhà mồ (tượng mồ) của nhiều tộc người trong đó có lễ bỏ mả ở Tây Nguyên. Tác giả Ngô Đức Thịnh cũng cho ra đời các công trình nghiên cứu liên quan đến người Êđê, nổi bật hơn hết là 2 công trình mang tên mang tên “Văn hóa dân gian Ê đê” (1995) và “Những mảng màu văn hóa Tây Nguyên” (2007). Trong hai công trình này, tác giả đã nghiên cứu về các mặt của văn hóa dân gian dân tộc Êđê và đề cập đến nhiều khía cạnh về vùng đất và con người Tây Nguyên như: Phác họa văn hóa Tây Nguyên, Luật tục và quản lý cộng đồng, Sử thi Tây Nguyên. Đặc biệt là luận án tiến sĩ “Người Êđê một xã hội mẫu quyền” của bà Anne de Hautecloque Howe (người Pháp) viết bằng Pháp ngữ, được Nguyên Ngọc và Phùng Ngọc Cửu dịch sang Việt văn xuất bản năm 2004. Đây là kết quả 14 tháng ròng rã 3 cùng sống, cùng ăn ở cùng sinh hoạt với cư dân; công trình này bao gồm 5 chương, trong đó chương 1 và 2 giới thiệu tổng quan về người Êđê và bối cảnh xã hội – tôn giáo của họ ở vào khoảng thời gian tác giả thực hiện nghiên cứu (đầu thập niên 60, thế kỷ XX). Ba chương còn lại đề cập về tổ chức xã hội, các quan hệ xã hội, hôn nhân, gia đình của người Êđê, với các chủ đề: Khuôn khổ đời sống xã hội, Gia tộc và Kết ước hôn nhân. Từ thực tiễn nghiên cứu về xã hội Êđê vào những năm đầu thập niên 60 của thế kỷ XX, tác giả Anne de Hautecloque Howe đi đến nhận định, xã hội Êđê là một xã hội mẫu quyền điển hình nhất ở Tây Nguyên. Bên cạnh đó, còn khá nhiều công trình nghiên cứu về người Êđê được đăng trên các tạp chí, nhất là tạp chí Dân tộc học như: Ngôi nhà dài hiện nay của người Êđê của Chu Thái Sơn, tạp chí Dân tộc học số 2 - 1979 ; Dân tộc Êđê – một cái nhìn từ văn hóa vật chất của Chu Thái Sơn, tạp chí dân tộc học số 3 - 1992; Bàn về lịch sử tộc người và đặc điểm kinh tế, xã hội, văn hóa cư dân Tây Nguyên của Đặng Nghiêm Vạn tạp chí Dân tộc học số 3 - 1980; Mấy nhận xét về hôn nhân và gia đình của người Êđê của Nông Hoàng Cư, tạp chí Dân tộc học số 3 - 1980; Qúa trình phân rã của tổ chức nhà dài Êđê của Nguyễn Thị Hòa, tạp chí Dân tộc học số 2 - 1990; Dấu vết bào tộc của người Ê đê của Phan Hữu Dật, tạp chí Dân tộc học số 5 – 2002; Ngữ nghĩa của hệ thống biểu tượng trong nghi lễ Êđê, của Phan Đăng Nhật, tạp chí Dân tộc học số 2 – 2004;… 3.2. Nghiên cứu về ngƣời Êđê Mdhur Là một tộc người cư trú ở phía Đông của dãy Trường Sơn, khu vực có số lượng dân cư không nhiều, vì thế người Êđê Mdhur ở Phú Yên ít được các nhà khoa học quan tâm nghiên cứu. Cho đến nay, còn khá hiếm các công trình nghiên cứu về người Êđê Mdhur ở Phú Yên. Trong công trình “La province de Phu Yen” của A.Laborde (1929) có nhắc đến nhóm cư dân sinh sống ở vùng cao Phú Yên, ông cho biết: “Những người thượng sinh sống ở vùng cao Phú Yên là người Đê, họ không thuộc tộc người Djarai mà thuộc tộc người Rhadé”. Công trình của ông đã đặt cột mốc và tạo cơ sở bước đầu để các nhà nghiên cứu tiếp tục nghiên cứu về người Êđê ở Phú Yên nói chung và người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên nói riêng. 4 Một số tác phẩm nghiên cứu đã đi vào nghiên cứu đời sống, văn hóa, ngôn ngữ, nguồn gốc, dân số người Êđê Mdhur ở Phú Yên ở mức độ sơ lược nhưng vẫn rất đáng để lưu ý như: “Non nước Phú Yên” 1996, “Địa phương chí tỉnh Phú Yên” (1969). Những năm sau 1980, các nhà dân tộc học, các nhà nghiên cứu và một số tác giả đã chú trọng nghiên cứu nhiều hơn đến vùng văn hóa Tây Nguyên bao gồm khu vực có người Êđê Mdhur cư trú, có thể kể tên sau đây: Nguyễn Thị Kim Hoa là tác giả được biết đến là người rất có tâm huyết với người Êđê Mdhur khi đã cho ra đời hàng loạt các tác phẩm như: “Bước đầu tìm hiểu tổ chức xã hội cổ truyền của người Êđê tỉnh Phú Khánh” (1981), “Nhà ở và sinh hoạt trong nhà của người Êđê ở Việt Nam” (1996),… Kpă Y Méo, Hà Nam Tiến và Ka Sô Liễng là 3 tác giả cũng đã có những sưu tầm rất có giá trị về văn học dân giản và một số dấu vết còn sót lại trong đời sống của cộng đồng người Êđê Mdhur như: “Trường ca Xinh chơ nhiếp” (1986), “Trường ca Chi – lơ kok” (1987), “Địa chí dân tộc Êđê tỉnh Phú Yên” (1997). Đáng chú ý hơn hết là công trình “Phong tục vòng đời của người Êđê Mdhur ở Phú Yên” (2003) của tác giả Nguyễn Thị Kim Hoa đã cung cấp nhiều tài liệu về văn hóa, phong tục vòng đời của người Êđê Mdhur ở vùng đất Phú Yên. Một công trình nghiên cứu về người Êđê ở Phú Yên có lẽ phải nhắc đến đó là công trình "Người Êđê M’dhur ở Phú Yên” của 3 tác giả: Lê Thế Vịnh, Nguyễn Thị Hòa, Y – Điêng do Sở Khoa học Công nghệ Phú Yên xuất bản. Mặc dù công trình chưa đi sâu nghiên cứu vào từng vấn đề cụ thể nhưng công trình cũng đã nêu lên được 2 phương diện văn hóa của người Êđê Mdhur ở Phú Yên đó là văn hóa tinh thần và văn hóa vật chất. Với các tư liệu, tài liệu vừa nêu trên đây có thể thấy rằng đã có một vài dấu hiệu khởi sắc về số lượng người nghiên cứu và tác phẩm nghiên cứu về người Êđê Mdhur ở Phú Yên. Tuy nhiên, đa số các tác phẩm chưa được nghiên cứu theo một chủ đề chung, chưa phân tích quá trình tồn tại, suy vong và tác dụng của những dấu vết văn hóa này trong đời sống cộng đồng. Hơn nữa, các tác phẩm phổ biến phạm vị còn hẹp, số lượng không nhiều nên lượng kiến thức về văn hóa người Êđê Mdhur ở Phú Yên chưa nhiều. 5 Trong công trình của mình, chúng tôi đã kế thừa một số kết quả nghiên cứu của các tác giả qua tài liệu nêu trên và là cơ sở để chúng tôi nghiên cứu sâu hơn đời sống cũng như văn hóa tinh thần của người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên thể hiện qua văn hóa nghi lễ vòng đời nhằm đem lại cái nhìn rõ nét và toàn diện nhất về văn hóa truyền thống của người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên. 4. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tƣợng nghiên cứu Đối tượng chúng tôi chọn để nghiên cứu đó là “nghi lễ vòng đời của người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên” tránh việc dàn trải chúng tôi tập trung nghiên cứu vào văn hóa tín ngưỡng mà cụ thể là “nghi lễ vòng đời của người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên” từ đó làm cơ sở để chứng minh các giá trị văn hóa cần phải bảo tồn và phát huy. 4.2. Phạm vi nghiên cứu 4.2.1. Về không gian: người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên. Công trình là cơ sở dữ liệu từ dân gian truyền miệng, vì vậy phạm vi thực hiện sưu tầm Công trình là từ những người thầy cúng và già làng, các dịp “ăn nằm uống tháng” với người Êđê Mdhur trên địa bàn huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên. 4.2.2. Về thời gian: hiện nay. 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn 5.1. Ý nghĩa khoa học Luận văn góp phần làm phong phú những cơ sở dữ liệu, căn cứ khoa học, bổ sung thêm vào kho tàng tư liệu khoa học văn hóa Êđê, là tài liệu tham khảo của những người có nhu cầu tìm hiểu, học hỏi; phục vụ cho công tác phục dựng truyền đạt cho các thế hệ; tổ chức giới thiệu quảng bá về văn hóa con người huyện Sông Hinh. 5.2. Ý nghĩa thực tiễn Qua quá trình nghiên cứu, luận văn sẽ là nguồn tài liệu tham mưu cho các cơ quan chức năng có kế hoạch bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa của dân tộc và là 6 nguồn tài liệu tham khảo cho những ai quan tâm, muốn tìm hiểu về văn hóa các dân tộc cụ thể là văn hóa của người Êđê Mdhur ở Phú Yên. 6. Giả thuyết nghiên cứu - Các giá trị văn hóa truyền thống của nghi lễ vòng đời của người Êđê Mdhur vẫn chưa được nhận thức đầy đủ và toàn diện. - Có những yếu tố nào tác động đến sự biến đổi nghi lễ vòng đời của người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên. - Việc tiếp nhận, phát huy, bảo tồn nghi lễ vòng đời của người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên là yêu cầu cần thiết nhưng hiện nay vẫn còn nhiều hạn chế, chưa có bất kỳ công trình nghiên cứu nào về nghi lễ vòng đời của người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên từ các nhà nghiên cứu, các cơ quan chức năng. 7. Phƣơng pháp nghiên cứu Để thực hiện luận văn, chúng tôi sử dụng các phương pháp: phương pháp luận, phương pháp tiếp cận liên ngành, phương pháp điền dã dân tộc học, phương pháp quan sát, phương pháp phỏng vấn sâu, phương pháp chuyên gia. - Phương pháp luận: Luận văn được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác Lê – nin, tư tưởng Hồ Chí Minh; các đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước về xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, về giữ gìn, phát huy và bảo tồn bản sắc dân tộc. - Phương pháp tiếp cận liên ngành: Nghiên cứu về nghi lễ vòng đời người Êđê Mdhur là sự tổng hợp kết quả của nhiều lĩnh cực khoa học chuyên ngành như: xã hội học, tâm lý học, sử học, văn hóa học, dân tộc học, … Vì vậy, trong quá trình nghiên cứu chúng tôi thực hiện Luận văn này thông qua sự kết hợp giữa các lĩnh vực trên nhằm mục đích giúp cho việc thu thập và xử lý thông tin đạt hiệu quả cao nhất. - Phương pháp điền đã dân tộc học: 7 Chúng tôi đã cùng ăn, cùng ở, cùng tham gia vào các hoạt động sinh hoạt cộng đồng và cố gắng hòa nhập vào trong không gian linh thiêng của các nghi lễ của người Ê đê Mdhur để quan sát thực tế nhằm mô tả đời sống, mối quan hệ xã hội, các biểu hiện về nhận thức – thái độ và hành vi của người Ê đê Mdhur, các thông tin được ghi lại dưới hình thức nhật ký điền giã. - Phương pháp phỏng vấn sâu: Chúng tôi đã thực hiện 15 cuộc phỏng vấn bao gồm: người Êđê Mdhur, thầy cúng, các chuyên gia và cán bộ quản lý nhà nước. - Phương pháp chuyên gia: Để thực hiện luận văn này, chúng tôi đã tham khảo ý kiến của nhiều chuyên gia trong các lĩnh vực khác nhau như: xã hội, văn hóa, dân tộc học,… nhằm đưa ra những đánh giá mang tính khoa học và chính xác cao nhất. 8. Bố cục của luận văn Ngoài phần Mở đầu, phần Kết Luận, Tài liệu tham khảo, phụ lục, luận văn gồm có 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và tổng quan về người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên. Trong chương này, người viết trình bày các khái niệm liên quan đến đề tài, khung lý thuyết tiếp cận nghiên cứu, tổng quan về người Êđê Mdhur và huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên. Chương 2: Nghi lễ vòng đời của người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên hiện nay. Chương này trình bày các quy trình của các nghi lễ vòng đời của người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên hiện nay. Chương 3: Những giá trị văn hóa và bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa nghi lễ vòng đời của người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên. Từ những cơ sở ở chương 2, trong chương 3 này người viết đi sâu vào những yếu tố giá trị văn hóa, những yếu tố tác động và biến đổi đến nghi lễ vòng đời của người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên từ đó đưa ra một số giải pháp để bảo tồn, phát huy các giá trị vă 8 CHƢƠNG 1 CỞ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN VỀ NGƢỜI ÊĐÊ MDHUR Ở HUYỆN SÔNG HINH, TỈNH PHÖ YÊN 1.1. Lý thuyết nghiên cứu và một số khái niệm công cụ 1.1.1. Lý thuyết nghiên cứu Để thực hiện luận văn này, chúng tôi căn cứ vào những lý thuyết: - Lý thuyết nghi lễ tăng cường sức mạnh: Nghi lễ tăng cường sức mạnh của cộng đồng là những lễ hội có sự tham gia của toàn thể cộng đồng cư dân cùng chia sẻ một tâm thức tôn giáo, trong đó các nghi lễ, lễ hội thể hiện sự cộng cảm, là chất “keo” gắn kết, đoàn kết cộng đồng, biểu trưng đời sống tâm linh, xã hội và văn hóa, mang tính thống nhất, cộng cảm của cả cộng đồng. - Lý thuyết nhân học biểu tượng: Nghi lễ là quá trình vượt qua để chuyển tải những ý nghĩa, thông tin xã hội và nhân văn sâu sắc. Niềm tin và sự thực hành nghi lễ đã phản ánh và chỉ rõ các yếu tố chính trị, kinh tế, các mối quan hệ xã hội, hơn nữa nó là chìa khóa để hiểu con người nghĩ và cảm thấy ra sao về các mối quan hệ với môi trường và xã hội họ đang sống. - Lý thuyết chức năng: có 2 loại chức năng: chức năng tâm lý (quan điểm của B. Malinowski) và chức năng xã hội (quan điểm của Emile Durkheim và được triển khai thêm trong những công trình của Radcliff - Brown). Lý thuyết của Malinowski nhấn mạnh đến chức năng tâm lý của lễ nghi. Thông qua nghi lễ, con người muốn thỏa mãn nhu cầu cá nhân, cộng đồng, đặc biệt là nhu cầu tâm lý, tình cảm. Vận dụng 3 lý thuyết này vào luận văn, chúng tôi muốn tìm hiểu vai trò và ý nghĩa của những nghi lễ vòng đời của người Êđê Mdhur ở huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên. Đồng thời nhìn nhận, đánh giá tâm lý, tình cảm và đời sống tâm linh của người Êđê Mdhur thông qua các nghi lễ vòng đời. 9