Tài liệu Một số vấn đề về phương pháp dạy học làm văn ở trường thpt hiện nay

LuËn v¨n tèt nghiÖp Trêng ®¹i häc vinh Khoa ng÷ v¨n ***** NguyÔn ThÞ YÕn Mét sè vÊn ®Ò VÒ ph¬ng ph¸p d¹y häc lµm v¨n ë trêng THPT hiÖn nay Kho¸ luËn tèt nghiÖp ®¹i häc Ngµnh cö nh©n s ph¹m ng÷ v¨n Vinh/2005 më ®Çu 1. LÝ do chän ®Ò tµi. Ai còng biÕt “hiÒn tµi lµ nguyªn khÝ cña quèc gia”, khÝ m¹nh - quèc gia thÞnh, khÝ yÕu quèc gia suy. Do vËy, ®µo t¹o lùc lîng nµy lµ nhiÖm vô cña toµn x· héi, trong ®ã kh«ng thÓ bá qua vai trß cña nhµ trêng. ë ®ã, mäi ho¹t ®éng ®îc diÔn ra b»ng h×nh thøc chñ ®¹o lµ d¹y vµ häc víi rÊt nhiÒu m«n häc kh¸c nhau. V¨n ®îc xem lµ mét m«n häc chÝnh, cã vai trß träng yÕu trong chiÕn lîc ®µo t¹o con ngêi. D¹y häc nãi chung vµ d¹y häc v¨n nãi riªng kh«ng thÓ kh«ng chó ý ®Õn chñ thÓ cña ho¹t ®éng Êy, ®Æc biÖt lµ ngêi häc nÕu muèn thùc sù ®¹t hiÖu qu¶. §iÒu nµy liªn quan mËt thiÕt tíi ph¬ng ph¸p d¹y häc vµ ®Þnh NguyÔn ThÞ YÕn 1 LuËn v¨n tèt nghiÖp híng ®æi míi gi¸o dôc ®· ®îc x¸c ®Þnh râ trong nghÞ quyÕt cña Ban chÊp hµnh Trung ¬ng §¶ng IV kho¸ 7 (1-1993), NghÞ quyÕt lÇn thø II cña Ban chÊp hµnh Trung ¬ng §¶ng céng s¶n ViÖt Nam kho¸ 8 (12-1996) vµ ®· ®îc thÓ chÕ ho¸ trong LuËt gi¸o dôc (12-1998) víi néi dung: “Ph¬ng ph¸p gi¸o dôc phæ th«ng ph¶i ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, chñ ®éng, s¸ng t¹o cña häc sinh, phï hîp víi ®Æc ®iÓm cña tõng líp häc, m«n häc, båi dìng ph¬ng ph¸p tù häc, rÌn luyÖn kÜ n¨ng vËn dông kiÕn thøc vµo thùc tiÔn, t¸c ®éng ®Õn t×nh c¶m, ®em l¹i niÒm vui, høng thó häc tËp cho häc sinh” [20; 19]. Tuy nhiªn, thùc tr¹ng d¹y häc v¨n, nhÊt lµ d¹y häc Lµm v¨n ë nhµ trêng phæ th«ng hiÖn nay cha ®¸p øng ®îc yªu cÇu míi. Kh«ng Ýt gi¸o viªn, dï ®· cã ý thøc vÒ ®æi míi ph¬ng ph¸p d¹y häc nhng còng chØ dõng l¹i bªn lÒ cña sù thö nghiÖm, t×m kiÕm m« h×nh trªn lÝ thuyÕt s¸ch vë. ChÝnh v× thÕ, “®èi chiÕu víi yªu cÇu chuÈn bÞ nguån nh©n lùc phôc vô sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸, so víi c¸c níc cã tr×nh ®é ph¸t triÓn ë khu vùc vµ trªn thÕ giíi vµ mong muèn cña nh©n d©n th× vÉn cßn nhiÒu yÕu kÐm, bÊt cËp [2; 2]. VËy nguyªn nh©n nµo dÉn ®Õn sù chuyÓn biÕn chËm ch¹p trong viÖc ®æi míi ph¬ng ph¸p d¹y häc v¨n; lµm thÕ nµo ®Ó nhanh chãng n©ng cao chÊt lîng bé m«n v¨n ë trêng phæ th«ng hiÖn nay? §ã lµ c¶ mét vÊn ®Ò. Thùc tr¹ng gi¸o dôc, yªu cÇu cña thêi ®¹i míi ®ßi hái quan niÖm d¹y vµ thùc hµnh d¹y häc ph¶i cã sù chuyÓn biÕn thùc thô, ®æi míi mét c¸ch ®ång bé trong mäi kh©u cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. §iÒu bÊt cËp trong thùc tiÔn d¹y häc v¨n hiÖn nay “ch¬ng tr×nh, s¸ch gi¸o khoa vµ ph¬ng ph¸p d¹y häc lµ mét bé phËn t¸c ®éng trùc tiÕp ë qu¸ tr×nh d¹y häc nhng cßn l¹c hËu vµ chËm ®æi míi.” MÆt kh¸c “nh©n tè cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ®èi víi chÊt lîng häc tËp cña häc sinh phæ th«ng lµ ®éi ngò gi¸o viªn vÉn ë tr×nh ®é cßn h¹n chÕ” [2; 2]. §æi míi ch¬ng tr×nh d¹y häc, s¸ch gi¸o khoa (SGK), ph¬ng ph¸p d¹y häc, t¹o ra sù chuyÓn biÕn trong cung c¸ch lµm viÖc cña c¶ gi¸o viªn lÉn häc sinh lµ yªucÇu tÊt yÕu. Nhng ch¬ng tr×nh d¹y häc nh thÕ nµo ®îc xem lµ tèt? §Ó t¹o ra hiÖu qu¶ trong d¹y häc th× viÖc thiÕt kÕ néi dung, cÊu tróc SGK v¨n ph¶i ®¶m b¶o nh÷ng yªu cÇu, tiªu chuÈn nµo? §ã lµ ®iÒu kh«ng dÔ g× tr¶ lêi. Bëi v×, nÕu xem xÐt mét c¸ch tæng qu¸t nhÊt, th× c¸i tèt, c¸i dë cña mçi mét ch¬ng tr×nh d¹y häc còng chØ mang tÝnh lÞch sö mµ th«i. Mçi thêi k×, tuú theo yªu cÇu cña cuéc sèng mµ cã nh÷ng môc tiªu ®µo t¹o còng nh néi dung d¹y häc kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i nh nhau. Tuy nhiªn, mét ®iÒu cã thÓ kh¼ng ®Þnh ch¾c ch¾n lµ ph¬ng ph¸p d¹y häc v¨n nãi chung vµ d¹y häc Lµm v¨n nãi riªng kh«ng thÓ ®¹t hiÖu qu¶ cao nÕu nh kh«ng cã mét ch¬ng tr×nh m«n v¨n tèt, néi NguyÔn ThÞ YÕn 2 LuËn v¨n tèt nghiÖp dung d¹y häc phï hîp. Ph¬ng ph¸p bao giê còng g¾n mét néi dung cô thÓ lµ v× vËy. Nh vËy, x©y dùng néi dung ch¬ng tr×nh d¹y häc hoµn thiÖn ®· khã, thiÕt kÕ ®îc mét “c¬ chÕ d¹y häc” phï hîp l¹i cµng khã h¬n. T×m ra mét c¬ chÕ d¹y häc tèt phøc t¹p v« cïng, nhng ®Ó gi¸o viªn vµ häc sinh nhanh chãng thÝch øng víi c¬ chÕ d¹y häc míi còng kh«ng ph¶i lµ dÔ, nhÊt lµ trong lÜnh vùc d¹y häc Lµm v¨n ë trung häc phæ th«ng hiÖn nay. Ch¬ng tr×nh - SGK Lµm v¨n th× “manh món” (ch÷ dïng cña TrÇn §×nh Sö), gi¸o viªn ng¹i d¹y Lµm v¨n, häc sinh ng¹i häc Lµm v¨n. Ph¬ng ph¸p kiÓm tra ®¸nh gi¸ vÉn cßn ë trong t×nh tr¹ng bÊt æn. VËy lµm thÕ nµo ®Ó t¹o ®îc høng thó cho ngêi d¹y, ngêi häc hay Ýt ra lµ ®ì ch¸n, ®ì ng¹i h¬n? Lµm sao ®Ó x©y dùng ®îc mét chuÈn ®¸nh gi¸ phï hîp vÒ chÊt lîng d¹y häc V¨n nãi chung vµ d¹y hoc Lµm v¨n nãi riªng trong nhµ trêng? §ã lµ ®iÒu c¸c nhµ gi¸o dôc còng nh nh÷ng ngêi quan t©m ®Õn t×nh h×nh d¹y häc v¨n chó ý, tÝch cùc nghiªn cøu. Tuy nhiªn, hiÖn nay c¸c ý kiÕn vÉn cha cã sù thèng nhÊt. Lµm v¨n cã vÞ trÝ cùc k× quan träng trong nhµ trêng, song sè phËn cña nã vÉn ch×m næi, mong manh, thµnh qu¶ vÉn Ýt ái. §ã lµ hÖ qu¶ tÊt yÕu cña c¬ chÕ d¹y häc Lµm v¨n ®· vµ ®ang tån t¹i. Thªm n÷a, trªn thÞ trêng hiÖn nay xuÊt hiÖn kh¸ nhiÒu s¸ch, b¸o, tµi liÖu tham kh¶o vÒ Lµm v¨n. Nhng chÊt lîng biªn so¹n cña c¸c tµi liÖu ®ã th× cßn nhiÒu ®iÒu ph¶i bµn. Gi¸o viªn còng nh häc sinh rÊt lóng tóng trong viÖc lùa chän ph¬ng tiÖn d¹y häc phï hîp. ®Þnh híng ®æi míi néi dung, ch¬ng tr×nh d¹y häc dÉn ®Õn sù thay ®æi lín trong viÖc biªn so¹n SGK míi. ë ®ã, tríc ®©y Lµm v¨n ®îc xem lµ mét ph©n m«n tån t¹i t¬ng ®èi ®éc lËp c¹nh m«n v¨n vµ tiÕng, nhng nay ngêi ta quan niÖm l¹i, kh¸c hoµn toµn. Lµm v¨n trong ch¬ng tr×nh Ng÷ v¨n míi ®îc xem lµ mét “ho¹t ®éng”, bé phËn n»m trong ho¹t ®éng d¹y häc ng÷ v¨n nãi chung. Lµm v¨n híng vÒ cuéc ®êi. Néi dung bµi häc do vËy cã nhiÒu ®iÓm gÇn gòi, thiÕt thùc, s¸t thùc víi ®êi sèng h¬n. Nhng cuéc ®êi cã bao giê ®¬n gi¶n. Nãi nh thÕ ®Ó thÊy ®îc r»ng ch¬ng tr×nh míi phï hîp víi yªu cÇu d¹y häc míi, cã thÓ. Song lùc lîng gi¸o viªn v¨n ë phæ th«ng hiÖn nay ph¶i lµm thÕ nµo ®Ó kh«ng bÊt ngê hay bì ngì khi d¹y nh÷ng néi dung míi hoÆc hoµn toµn kh«ng gièng nh nh nh÷ng g× tríc ®©y vÉn ®îc xem lµ ch©n lÝ, æn ®Þnh, bÊt biÕn? Mét yªu cÇu n÷a ®Æt ra khi chuyÓn tõ c¬ chÕ d¹y häc cò sang c¬ chÕ d¹y häc v¨n míi lµ cÇn ph¶i cã sù thay ®æi linh ho¹t, nhÞp nhµng, khoa häc trong tÊt c¶ mäi kh©u cña ho¹t ®éng d¹y häc Lµm v¨n: tõ thiÕt kÕ gi¸o ¸n, tæ chøc ho¹t ®éng d¹y häc trªn líp, híng dÉn c¸ch häc ë nhµ, ngo¹i kho¸, ®Õn NguyÔn ThÞ YÕn 3 LuËn v¨n tèt nghiÖp viÖc thùc hiÖn nh÷ng ph¬ng ¸n kiÓm tra ®¸nh gi¸ thÝch hîp; tõ viÖc lùa chän ph¬ng ph¸p, ph¬ng tiÖn d¹y häc nh thÕ nµo cho phï hîp víi hoµn c¶nh cô thÓ cña líp häc, néi dung d¹y häc cho ®Õn viÖc tæ chøc mét giê häc lÝ thuyÕt còng nh thùc hµnh Lµm v¨n nãi, viÕt sao cho nhÞp nhµng, ¨n khíp, hiÖu qu¶ kh«ng thÓ dµng, ®¬n gi¶n. §ã thùc sù lµ “bµi to¸n” nan gi¶i. Víi hi väng phÇn nµo cã cã thÓ gi¶i ®¸p nh÷ng “bµi to¸n” ®ang ®Æt ra cho ph¬ng ph¸p d¹y häc Lµm v¨n ë phæ th«ng hiÖn nay, céng thªm lßng yªu thÝch bé m«n Gi¸o häc ph¸p v¨n; mÆt kh¸c ®îc sù gîi ý vµ híng dÉn hÕt søc tËn t×nh, chu ®¸o cña c« gi¸o Lª ThÞ Hå Quang còng nh sù gãp ý ch©n thµnh cña c¸c thÇy, c« gi¸o trong tæ Gi¸o ph¸p vµ trong khoa Ng÷ v¨n, chóng t«i chän ®Ò tµi Mét sè vÊn ®Ò vÒ ph¬ng ph¸p d¹y häc Lµm v¨n ë trêng trung häc phæ th«ng hiÖn nay. §©y lµ mét ®Ò tµi mµ nÕu chÞu khã t×m tßi, ®Çu t nghiªn cø sÏ ®a l¹i mét c¸ch nh×n nhËn vÒ ph¬ng ph¸p vµ hiÖu qu¶ thiÕt thùc trªn con ®êng con t×m kiÕm nh÷ng gi¶i ph¸p n©ng cao chÊt lîng d¹y häc Lµm v¨n ë THPT hiÖn nay; Ýt nhiÒu gióp cho nh÷ng ngêi míi chËp ch÷ng bíc vµo nghÒ “d¹y v¨n” khái sù bì ngì trong viÖc tæ chøc ho¹t ®éng d¹y häc Lµm v¨n. 2. LÞch sö vÊn ®Ò nghiªn cøu. Trong chiÕn lîc ®µo t¹o con ngêi, do tÇm quan träng vµ søc m¹nh riªng cña m×nh so víi V¨n häc hay TiÕng ViÖt mµ Lµm v¨n ®îc ®a vµo ch¬ng tr×nh häc tËp cho häc sinh trong nhµ trêng liªn tôc 12 n¨m häc. §Ó n©ng cao hiÖu qu¶ d¹y häc Lµm v¨n th× kh«ng thÓ kh«ng chó ý ®Õn viÖc nghiªn cøu, kiÕm t×m c¸c gi¶i ph¸p phï hîp víi thùc tiÔn d¹y häc. Ngêi ta ®· thõa nhËn vÞ trÝ ®Æc biÖt cña m«n v¨n so víi c¸c m«n häc kh¸c trong nhµ trêng nªn cã rÊt nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu, chuyªn luËn, bµi b¸o... viÕt vÒ bé m«n nµy còng nh ph¬ng ph¸p d¹y häc nã. Trªn mçi gãc nh×n kh¸c nhau, c¸c nhµ ph¬ng ph¸p vµ nghiªn cøu vÒ ph¬ng ph¸p ®Òu cã nh÷ng c¸ch nh×n nhËn riªng vÒ d¹y häc Lµm v¨n. LÞch sö vÒ Ph¬ng ph¸p d¹y häc v¨n trong nhµ trêng tuy kh«ng dµi, nhng ®iÓm qua mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu, chóng t«i thÊy vÊn ®Ò bóc xóc ®ang ®Æt ra lµ lµm sao ph¸t huy ®îc vai trß tÝch cùc, chñ ®éng, s¸ng t¹o cña ngêi häc, nhÊt lµ trong lÜnh vùc Lµm v¨n. Tuy nhiªn, hiÖn nay vÉn cha cã sù thèng nhÊt chung gi÷a c¸c nhµ nghiªn cøu. Ph¶i thõa nhËn, nh÷ng c«ng tr×nh cã bµn vÒ d¹y häc Lµm v¨n ë THPT tõ tríc tíi nay chÝnh lµ nh÷ng c¬ së quan träng, gîi më rÊt nhiÒu cho chóng t«i trong viÖc thùc hiÖn ®Ò tµi nµy. Díi ®©y chóng t«i ®iÓm qua mét sè c«ng tr×nh tiªu biÓu: Tríc hÕt ph¶i kÓ ®Õn nh÷ng c«ng tr×nh cã ý nghÜa chØ dÉn viÖc thùc hiÖn c¸c néi dung d¹y häc v¨n trong nhµ trêng, ®ã lµ gi¸o tr×nh vÒ ph¬ng ph¸p d¹y NguyÔn ThÞ YÕn 4 LuËn v¨n tèt nghiÖp häc bé m«n nµy. Cã thÓ nãi r»ng, trªn thÕ giíi viÖc nghiªn cøu vÒ ph¬ng ph¸p d¹y häc v¨n ®· cã bÒ dµy lÞch sö. Cßn ë níc ta, tríc c¸ch m¹ng Th¸ng T¸m, hÇu nh v¾ng bãng c¸c c«ng tr×nh trùc tiÕp bµn vÒ ph¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n. Ph¶i tõ nh÷ng n¨m 60 trë ®i, víi sù x¸c lËp cña hÖ thèng c¸c trêng §¹i häc, Cao ®¼ng S ph¹m vµ sù ra ®êi cña bé m«n Ph¬ng ph¸p d¹y häc v¨n (cßn gäi lµ Gi¸o häc ph¸p v¨n) ë khoa v¨n c¸c trêng ®¹i häc s ph¹m th× viÖc nghiªn cøu vÒ ph¬ng ph¸p d¹y häc míi ®îc h×nh thµnh víi t c¸ch lµ mét m«n khoa häc. N¨m 1963, nhãm c¸c gi¶ng viªn cña tæ bé m«n Gi¸o ph¸p §HSP Hµ néi ®· biªn so¹n gi¸o tr×nh Ph¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc víi c¸c t¸c gi¶ Bïi Hoµng Phæ, Qu¸ch Hy Dong, Hoµng L©n vµ NguyÔn Gia Ph¬ng. Gi¸o tr×nh bµn vÒ ph¬ng ph¸p d¹y häc v¨n ë níc ta ®· tån t¹i ®îc mét thêi gian kh¸ dµi vµ cã ý nghÜa nhÊt ®Þnh ®èi víi gi¸o viªn bÊy giê. §Õn n¨m 1987, gi¸o tr×nh chÝnh thøc cña m«n v¨n - “Ph¬ng ph¸p d¹y häc v¨n” ra ®êi, ®îc Bé gi¸o dôc vµ §µo t¹o giíi thiÖu lµm s¸ch dïng chung cho c¸c trêng §¹i häc trong c¶ níc. T¸c gi¶ cña nã lµ Phan Träng LuËn - Tr¬ng DÜnh - NguyÔn Thanh Hïng TrÇn ThÕ PhiÖt. Trong gi¸o tr×nh nµy, Lµm v¨n ®îc xem lµ mét néi dung bµi häc cô thÓ cña ph¬ng ph¸p d¹y häc v¨n. Bªn c¹nh c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ph¬ng ph¸p d¹y häc v¨n mét c¸ch tæng thÓ, mét sè cuèn s¸ch trùc tiÕp bµn vÒ Lµm v¨n còng nh d¹y häc Lµm v¨n còng ra ®êi. N¨m 1981, NguyÔn H÷u TuyÓn, NguyÔn Gia Phong viÕt cuèn TËp Lµm v¨n vµ Ng÷ ph¸p (Nxb §H vµ THCN - Hµ Néi). ë cuèn s¸ch nµy c¸c t¸c gi¶ ®· tr×nh bµy kh¸ tØ mØ ®Æc ®iÓm còng nh ph¬ng ph¸p t¹o lËp c¸c v¨n b¶n nh nghÞ luËn, b¸o c¸o, biªn b¶n, NghÞ quyÕt... Nh÷ng c¸i gäi lµ “kiÓu bµi” mµ häc sinh vÉn ®îc häc trong nhµ trêng nh “ph©n tÝch, chøng minh, gi¶i thÝch”... th× chØ xem nh thao t¸c trong qu¸ tr×nh s¶n sinh v¨n b¶n. Sau phÇn lÝ thuyÕt vÒ ph¬ng ph¸p t¹o lËp v¨n b¶n, hä cßn giíi thiÖu mét sè lîng ®Ò bµi Lµm v¨n víi nh÷ng híng dÉn cô thÓ gióp häc sinh ®Þnh híng trong luyÖn tËp. §©y lµ tµi liÖu tham kh¶o bæ Ých. MÆc dï cuèn s¸ch nµy cha ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò d¹y häc t¹o lËp v¨n b¶n nh thÕ nµo cho hiÖu qu¶, nhng nã lµ c¬ së ®Ó gi¸o viªn nh×n nhËn ®óng vÒ b¶n chÊt cña Lµm v¨n, tõ ®ã x¸c ®Þnh c¸ch d¹y phï hîp. Díi gãc ®é Ng÷ ph¸p v¨n b¶n, n¨m 1985 NguyÔn Träng B¸u, NguyÔn Quang Ninh vµ TrÇn Ngäc Thªm biªn so¹n cuèn s¸ch Ng÷ ph¸p v¨n b¶n vµ viÖc d¹y Lµm v¨n. C¸c t¸c gi¶ nµy xem tËp Lµm v¨n nh “mét øng dông quan träng vµ thiÕt thùc nhÊt cña Ng÷ ph¸p v¨n b¶n” [26; 3]. XÐt trªn mét ph¬ng NguyÔn ThÞ YÕn 5 LuËn v¨n tèt nghiÖp diÖn nµo ®ã th× sù hiÓu biÕt vÒ Ng÷ ph¸p v¨n b¶n víi mäi cÊp ®é, tõ chØnh thÓ c©u, ®o¹n v¨n ®Õn v¨n b¶n... chÝnh lµ c¬ së quan träng cho viÖc tæ chøc ho¹t ®éng t¹o lËp v¨n b¶n cho häc sinh. Tuy vËy, ë ®©y ngêi viÕt vÉn thiªn vÒ nhÊn m¹nh vai trß cña ngêi thÇy ®èi víi qu¸ tr×nh d¹y häc, häc sinh vÉn chØ ®îc xem lµ ®èi tîng thô ®éng “tiÕp nhËn lÝ thuyÕt” vµ lµm theo mÉu: “D¹y Lµm v¨n còng nh bÊt k× mét m«n häc nµo, quy tr×nh chung ®Òu gåm ba bíc: ThÇy d¹y lÝ thuyÕt vµ giíi thiÖu mÉu; häc sinh ¸p dông ®Ó thùc hµnh; ThÇy ph©n tÝch kÕt qu¶, chØ ra u khuyÕt ®iÓm vµ híng kh¾c phôc” [26; 164]. Nghiªn cøu vÒ ph¬ng ph¸p d¹y häc Lµm v¨n theo ch¬ng tr×nh c¶i c¸ch gi¸o dôc, nhãm c¸c t¸c gi¶ Lª A, NguyÔn Quang Ninh, Bïi Minh To¸n xem Lµm v¨n nh mét bé phËn cña tiÕng ViÖt, ph¬ng ph¸p d¹y häc do vËy thuéc Ph¬ng ph¸p d¹y häc tiÕng ViÖt. Trong gi¸o tr×nh Ph¬ng ph¸p d¹y häc tiÕng ViÖt, NguyÔn Quang Ninh ®· nªu bËt ®îc tÇm quan träng vµ môc tiªu cña m«n Lµm v¨n trong nhµ trêng THPT; giíi thiÖu mét sè tiÒn ®Ò lÝ thuyÕt cña viÖc d¹y häc Lµm v¨n nh: Ng«n ng÷ häc v¨n b¶n, lÝ thuyÕt giao tiÕp ng«n ng÷ logic häc, lÝ luËn v¨n häc. §ång thêi t¸c gi¶ cßn ®Ò xuÊt mét sè ph¬ng ph¸p d¹y häc lÝ thuyÕt nh “truyÒn ®¹t trùc tiÕp c¸c kh¸i niÖm, c¸c vÊn ®Ò lÝ thuyÕt”, “ph¬ng ph¸p ph©n tÝch mÉu” còng nh c¸c ph¬ng ph¸p d¹y häc thùc hµnh Lµm v¨n, ph¬ng ph¸p chÊm vµ tr¶ bµi, c¸c kÜ n¨ng cÇn rÌn luyÖn cho ngêi häc... §ã lµ nh÷ng gîi ý hÕt søc thiÕt thùc ®èi víi ho¹t ®éng d¹y häc Lµm v¨n cho gi¸o viªn. Trªn mét gãc nh×n kh¸c, xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn d¹y häc Lµm v¨n ë trêng THPT, t¸c gi¶ §ç Kim Håi trong NghÜ tõ c«ng viÖc d¹y v¨n ®· tá ra bo¨n kho¨n, tr¨n trë kh«ng Ýt khi “nh÷ng con sè” kh¶o s¸t ®îc nãi lªn hiÖn tr¹ng rèi r¾m cña “ph©n m«n Lµm v¨n” vµ ph¬ng ph¸p d¹y häc nã. Tuy dµnh sè lîng trang viÕt vÒ phÇn nµy kh«ng nhiÒu, nhng nh÷ng bµi viÕt ®îc tËp hîp tõ nhiÒu thêi ®iÓm kh¸c nhau (1988 ®Õn 1994) víi nh÷ng vÊn ®Ò ®îc t¸c gi¶ nªu trong ®ã nh “Quan niÖm vÒ TËp lµm v¨n nghÞ luËn”, vÊn ®Ò “ thÞ ph¹m” trong d¹y vµ häc Lµm v¨n, ®iÓm sè tËp Lµm v¨n hay “ph¬ng ¸n ra ®Ò v¨n” ®Õn nay vÉn cßn cã ý nghÜa lín ®èi víi ngêi nghiªn cøu ph¬ng ph¸p d¹y häc vµ ngêi thùc thi ph¬ng ph¸p ®ã. Nãi ®Õn c¸c tµi liÖu viÕt vÒ ph¬ng ph¸p d¹y häc Lµm v¨n trong trêng THPT kh«ng thÓ kh«ng nh¾c tíi sù ®ãng gãp cña GS Phan Träng LuËn. ¤ng ®· cã nh÷ng nhËn xÐt vµ kiÕn gi¶i vÒ c¬ b¶n lµ kh¸ tinh tÕ vÒ nh÷ng vÊn ®Ò bøc xóc cña thùc tÕ nghiªn cøu ph¬ng ph¸p d¹y häc vµ ho¹t ®éng d¹y häc Lµm v¨n ë nhµ trêng THPT. Còng nh §ç Kim Håi, trong gi¸o tr×nh ph¬ng NguyÔn ThÞ YÕn 6 LuËn v¨n tèt nghiÖp ph¸p d¹y häc v¨n (tËp 2), Phan Träng LuËn ®· chØ ra thùc tÕ bÊt cËp cña vÊn ®Ò thùc hiÖn ®æi míi ph¬ng ph¸p, ph¸t huy vai trß ngêi häc trong d¹y häc Lµm v¨n, nhÊt lµ thµnh qu¶ cña nã: “Ai ®· quan t©m ®Õn t×nh h×nh häc v¨n trong c¸c trêng THPT ®Òu kh«ng thõa nhËn r»ng tËp Lµm v¨n lµ mét vÊn ®Ò nhøc nhèi nhÊt. Râ rµng lµ ph©n m«n nµy ®ang ®øng tríc mét sù nghÞh thêng” [31; 124 - 125]. T¸c gi¶ cßn x¸c ®Þnh c¸c vÊn ®Ò cã tÝnh nguyªn t¾c trong d¹y häc Lµm v¨n, c¸ch gi¶ng d¹y lÝ thuyÕt Lµm v¨n, c«ng viÖc ra ®Ò, chÊm bµi häc sinh, ®Æc thï giê Lµm v¨n miÖng vµ h×nh thøc tiÕn hµnh giê häc lo¹i Êy. GS Phan Träng LuËn ®· cã nh÷ng ®Ò xuÊt cô thÓ nh»m ph¸t huy hiÖu qu¶ cña d¹y häc Lµm v¨n bao gåm d¹y häc lÝ thuyÕt lÉn thùc hµnh, Lµm v¨n viÕt lÉn Lµm v¨n nãi. §Þnh híng ®æi míi ch¬ng tr×nh d¹y häc, ph¬ng ph¸p d¹y häc thu hót sù quan t©m cña rÊt nhiÒu nhµ gi¸o tõ viÖc thiÕt kÕ gi¸o ¸n ®Õn viÖc tæ chøc ho¹t ®éng häc tËp trªn líp cho häc sinh... Tr¬ng DÜnh ®· biªn so¹n ThiÕt kÕ míi vÒ d¹y häc Lµm v¨n 12 do Nxb Gi¸o dôc Ên hµnh vµo n¨m 2001. Cuèn s¸ch gåm 2 phÇn, phÇn híng dÉn chung vµ phÇn thiÕt kÕ cô thÓ. Trong ®ã, phÇn híng dÉn chung nªu râ “nh÷ng ®Þnh híng míi cho viÖc ®æi míi thiÕt kÕ d¹y häc Lµm v¨n 12” víi quan ®iÓm “coi häc sinh lµ trung t©m” . Cßn phÇn híng dÉn thiÕt kÕ cô thÓ c¸c bµi häc Lµm v¨n 12 (s¸ch chØnh lÝ hîp nhÊt 2000), xem viÖc d¹y häc Lµm v¨n lµ nh÷ng “viÖc lµm” cô thÓ cña c¶ thÇy vµ trß. Tuy nhiªn, do theo quan niÖm cña ch¬ng tr×nh Lµm v¨n c¶i c¸ch nªn t¸c gi¶ vÉn xem “ph©n tÝch, chøng minh, ®Þnh d¹ng...” lµ nh÷ng “kiÓu bµi” Lµm v¨n trong nhµ trêng. Ph¹m vi quan t©m cña t¸c gi¶ chØ ë Lµm v¨n 12, nhng ®· cung cÊp c¸i nhÝn míi vÒ viÖc tæ chøc giê häc Lµm v¨n tõ gãc ®é thiÕt kÕ gi¸o ¸n. Trong ph¹m vi “Lµm v¨n nghÞ luËn”, B¶o QuyÕn biªn so¹n cuèn RÌn luyÖn kÜ n¨ng Lµm v¨n nghÞ luËn, t¹o ®iÒu kiÖn cho gi¸o viªn vµ häc sinh tham kh¶o, vËn dông vµo viÖc gi¶ng d¹y - häc tËp. Trong kh«ng khÝ s«i næi cña ho¹t ®éng ®æi míi d¹y häc v¨n trong nhµ trêng THPT, t¸c gi¶ TrÞnh Xu©n vò cho ra ®êi Ph¬ng ph¸p d¹y häc v¨n ë bËc Trung häc (Nxb §HQG thµnh phè Hå ChÝ Minh - n¨m 2002). Cuèn s¸ch nªu râ “hÖ ph¬ng ph¸p d¹y häc v¨n ch¬ng” theo híng tÝch cùc, hiÖn ®¹i ë nhµ trêng phæ th«ng vµ nh÷ng øng dông quan träng cña hÖ ph¬ng ph¸p nµy trong d¹y häc v¨n nãi chung vµ d¹y häc Lµm v¨n nãi riªng. “Ph¬ng ph¸p d¹y häc v¨n ch¬ng” ®îc quan niÖm bao gåm c¶ gi¶ng v¨n vµ phÇn øng dông Lµm v¨n. T¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh thiÕt kÕ m« h×nh gi¸o ¸n lµ mét ho¹t ®éng quan träng trong qu¸ tr×nh tæ chøc d¹y häc Lµm v¨n. Bµi Lµm v¨n ®îc xem xÐt nh mét NguyÔn ThÞ YÕn 7 LuËn v¨n tèt nghiÖp “t¸c phÈm”, mét s¶n phÈm mang tÝnh s¸ng t¹o cña chñ thÓ häc. §©y lµ quan niÖm thÓ hiÖn c¸ch nh×n hiÖn ®¹i vÒ ph¬ng ph¸p d¹y häc v¨n trong nhµ trêng. Cïng víi sù ra ®êi cña bé SGK thÝ ®iÓm m«n Ng÷ v¨n ë THPT, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, trªn c¸c tê b¸o, t¹p chÝ vÒ gi¸o dôc nh: t¹p chÝ D¹y vµ häc ngµy nay, t¹p chÝ Gi¸o dôc, t¹p chÝ V¨n häc vµ tuæi trÎ, t¹p chÝ Ng«n ng÷... ®· xuÊt hiÖn nhiÒu bµi viÕt bµn vÒ viÖc ®æi míi ph¬ng ph¸p d¹y häc Lµm v¨n ë trêng THPT. Bé GD & §T còng cung cÊp mét sè tµi liÖu nãi vÒ vÊn ®Ò nµy. §iÒu ®ã ®· cho thÊy vÊn ®Ò ®æi míi ph¬ng ph¸p d¹y häc nãi chung vµ d¹y häc v¨n nãi riªng ®· trë thµnh ®iÓm nãng kh«ng chØ cña ngµnh gi¸o dôc mµ c¶ toµn x· héi. NhiÒu héi khoa häc vÒ SGK, vÒ ph¬ng ph¸p d¹y häc ®îc tæ chøc ë c¸c quËn huyÖn, tØnh thµnh. Trong c¸c trêng häc, phong trµo ®æi míi còng diÔn ra rÊt s«i næi. N¨m 2001, trêng §¹i häc Vinh ®· tæ chøc Héi th¶o khoa häc toµn quèc d¹y V¨n - tiÕng ViÖt THPT theo ch¬ng tr×nh chØnh lÝ hîp nhÊt n¨m 2000 còng cã bµi viÕt bµn vÒ vÊn ®Ò ph¸t huy tÝnh chñ ®éng cña ngêi häc, ®· ®îc in trong KØ yªu héi th¶o, do Nxb NghÖ An Ên hµnh. Trong c¸c t¹p chÝ vÒ gi¸o dôc, ch¬ng tr×nh v¨n cña c¸c níc, ph¬ng ph¸p biªn so¹n SGK, kiÓm tra ®¸nh gi¸, gi¶ng d¹y vµ häc tËp ... ®· ®îc chuyÓn dÞch vµ lîc dÞch sang tiÕng ViÖt. §ã lµ nh÷ng th«ng tin hÕt søc cÇn thiÕt gióp cho nh÷ng ai quan t©m ®Õn vÊn ®Ò ®æi míi d¹y häc cã thªm t liÖu tham kh¶o, so s¸nh, ®èi chiÕu. C¸c tµi liÖu bµn vÒ d¹y häc Lµm v¨n ®îc c¸c t¸c gi¶ cña nã nh×n nhËn ë nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau. Cã nhiÒu tµi liÖu ®· tá ra kh«ng cßn phï hîp víi t×nh h×nh ®æi míi d¹y häc, mét sè tµi liÖu ®· cã sù chó ý nghiªn cøu viÖc ph¸t huy chñ thÓ häc trong qu¸ tr×nh d¹y häc, nhng xem xÐt mét c¸ch toµn diÖn vÒ ph¬ng ph¸p d¹y häc Lµm v¨n víi t c¸ch lµ mét qu¸ tr×nh ho¹t ®éng trong cÊu tróc tæng thÓ thuéc bé m«n Ph¬ng ph¸p d¹y häc v¨n th× cha cã c«ng tr×nh nghiªn cøu nµo thùc hiÖn mét c¸ch triÖt ®Ó. Dï sao, c¸c tµi liÖu nãi trªn ®· gîi më cho chóng t«i rÊt nhiÒu trong viÖc triÓn khai thùc hiÖn ®Ò tµi nµy. 3. NhiÖm vô nghiªn cøu. Trong kho¸ luËn nµy, chóng t«i thùc hiÖn nh÷ng nhiÖm vô nghiªn cøu sau: 3.1. ChØ ra vai trß, môc ®Ých vµ nh÷ng khã kh¨n thuËn lîi cña d¹y häc Lµm v¨n ë trêng THPT hiÖn nay. 3.2. T×m hiÓu ®Æc ®iÓm ch¬ng tr×nh vµ SGK Lµm v¨n THPT. 3.3. §Ò xuÊt mét sè ph¬ng ph¸p d¹y häc lÝ thuyÕt vµ d¹y häc thùc hµnh Lµm v¨n. 4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu. NguyÔn ThÞ YÕn 8 LuËn v¨n tèt nghiÖp §Ó thùc hiÖn tèt nhiÖm vô nghiªn cøu, trong qu¸ tr×nh triÓn khai kho¸ luËn, chóng t«i ®· vËn dông nh÷ng ph¬ng ph¸p nghiªn cøu sau: 4.1. Ph¬ng ph¸p ®iÒu tra - kh¶o s¸t. 4.2. Ph¬ng ph¸p so s¸nh - ®èi chiÕu. 4.3. Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch - tæng hîp. 5. CÊu tróc cña kho¸ luËn. Ngoµi phÇn më ®Çu vµ phÇn kÕt luËn, néi dung cña kho¸ luËn gåm cã 3 ch¬ng: Ch¬ng 1: Vai trß, môc ®Ých vµ nh÷ng khã kh¨n, thuËn lîi cña d¹y häc Lµm v¨n ë trêng THPT hiÖn nay. Ch¬ng 2: §Æc ®iÓm ch¬ng tr×nh vµ s¸ch gi¸o khoa Lµm v¨n THPT. Ch¬ng 3: Mét sè ph¬ng ph¸p d¹y häc c¸c néi dung cô thÓ cña Lµm v¨n trong nhµ trêng THPT. KÕt luËn Tµi liÖu tham kh¶o NguyÔn ThÞ YÕn 9 LuËn v¨n tèt nghiÖp Ch¬ng 1 Vai trß, môc ®Ých vµ nh÷ng khã kh¨n, thuËn lîi cña d¹y häc Lµm v¨n ë trêng THPT hiÖn nay 1.1. Giíi thuyÕt kh¸i niÖm Lµm v¨n. Trªn thùc tÕ nghiªn cøu ph¬ng ph¸p d¹y häc v¨n ë bËc THPT hiÖn nay, cha cã t¸c gi¶ nµo ®a ra kh¸i niÖm vÒ Lµm v¨n víi mét vÊn ®Ò môc h¼n hoi, song qua mét sè tµi liÖu chóng t«i thÊy hä ®· cã nh÷ng quan niÖm riªng vÒ d¹y häc Lµm v¨n. Theo c¸c t¸c gi¶ Lµm v¨n 10 (chØnh lÝ hîp nhÊt 2000) th×: "Häc Lµm v¨n lµ tËp viÕt thµnh c©u, thµnh ®o¹n, thµnh bµi nh÷ng c¶m xóc, kinh nghiÖm, suy nghÜ, nhËn xÐt, ý kiÕn cña m×nh ®Ó cho ngêi kh¸c c¶m nhËn ®îc, hiÓu vµ biÕt ®îc mét c¸ch ®Çy ®ñ, ®óng ®¾n. Do ®ã, häc Lµm v¨n lµ rÌn luyÖn ng«n ng÷, ng«n tõ. §ång thêi, häc Lµm v¨n lµ ph¸t triÓn c¸c n¨ng lùc trÝ tuÖ, t©m hån, gãp phÇn ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña con ngêi" [43; 4].Nh vËy, quan niÖm nµy nhÊn m¹nh ë h×nh thøc tæ chøc bµi v¨n víi c¸c cÊp ®é kh¸c nhau “tõ c©u ®Õn ®o¹n, ®Õn bµi”. vµ môc ®Ých cña viÖc häc Lµm v¨n. Nhng ë s¸ch gi¸o viªn Lµm v¨n 10 (chØnh lÝ hîp nhÊt 2000), c¸c t¸c gi¶ nµy l¹i xem xÐt Lµm v¨n díi mét gãc ®é kh¸c, nhÊn m¹nh ë b¶n chÊt ®Æc trng cña nã: “Lµm v¨n lµ mét m«n häc thùc hµnh tæng hîp. D¹y Lµm v¨n chñ yÕu lµ d¹y thùc hµnh. Mäi tri thøc lÝ thuyÕt ®Òu cã tÝnh chÊt híng dÉn ®èi víi häc sinh còng nh ®èi víi gi¸o viªn trong qu¸ tr×nh häc tËp vµ gi¶ng d¹y mét c¸ch chñ ®éng vµ s¸ng t¹o” [44; 4]. Phan Träng Lu©n còng cã nhËn ®Þnh t¬ng tù: “Lµm v¨n kh«ng kh«ng ph¶i lµ sù s¾p xÕp, lùa chän, liªn kÕt tõ ng÷. T¹o ra mét v¨n b¶n dï lµ nghÞ luËn x· héi ch÷ cha nãi lµ v¨n ch¬ng, hoµn toµn kh«ng ph¶i chØ cã chuyÖn am hiÓu ng«n ng÷ vµ tiÕng ViÖt. Bµi v¨n mét s¶n phÈm tæng hîp vÒ vèn sèng, vÒ t©m lÝ, vÒ t duy, vÒ t×nh c¶m, vÒ nhËn thøc, vÒ c¸ tÝnh... cña mçi ngêi häc sinh”. [31; 134 - 136]. Nh vËy sù tæng hîp trong Lµm v¨n bao gåm c¶ kiÕn thøc lÝ thuyÕt vµ kÜ n¨ng. C¸c t¸c gi¶ NguyÔn Quang Ninh l¹i nhÊn m¹nh mèi quan hÖ gi÷a Lµm v¨n víi tiÕng ViÖt: “D¹y Lµm v¨n vµ tiÕng ViÖt ®îc quan niÖm nh d¹y kiÕn thøc c¬ b¶n, cung cÊp nh÷ng ph¬ng tiÖn, nh÷ng c¬ së ®Ó häc tèt m«n häc kh¸c (...) D¹y Lµm v¨n ®îc hiÓu lµ d¹y x©y dùng v¨n b¶n, ®¬n vÞ tét cïng trong hÖ thèng c¸c ®¬n vÞ ng«n ng÷ - v× thÕ Lµm v¨n g¾n liÒn víi tiÕng h¬n víi v¨n” [18; 186]. NguyÔn ThÞ YÕn 10 LuËn v¨n tèt nghiÖp Chóng t«i nghÜ, dï hiÓu theo c¸ch nµo th× còng kh«ng thÓ phñ nhËn sù tån t¹i cña Lµm v¨n trong nhµ trêng. Kh¸c víi c¸c “ph©n m«n” v¨n häc vµ tiÕng ViÖt, thêng thiªn vÒ cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc theo kiÓu “®Çu vµo”. ®ã lµ nh÷ng tri thøc lÝ thuyÕt, kiÕn thøc mang tÝnh chÊt c¬ së, c«ng cô, ®îc kh¸i qu¸t trong mét hÖ thèng kh¸i niÖm, quy t¾c hoÆc hÖ thèng tÝn hiÖu riªng biÖt mang râ ®Æc trng cña c¸c lÜnh vùc khoa häc nhÊt ®Þnh. Lµm v¨n l¹i thiªn vÒ vÒ cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc lÝ thuyÕt theo kiÓu ®Çu ra - tøc lµ lÝ thuyÕt c«ng nghÖ, lÝ thuyÕt vÒ kÜ n¨ng mang tÝnh thùc hµnh øng dông cao. Nãi c¸ch kh¸c nã cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc vµ kÜ n¨ng cña ®Ó häc sinh cã thÓ øng dông, vËn dông vµo viÖc t¹o lËp v¨n b¶n, tõ ®ã cñng cè kiÕn thøc th«ng qua thùc hµnh, kiÓm tra. MÆt kh¸c Lµm v¨n cßn lµ mét ho¹t ®éng s¸ng t¹o cña häc sinh. Mçi bµi v¨n - s¶n phÈm cña ho¹t ®éng s¸ng t¹o Êy cã thÓ cã mét sinh mÖnh riªng nhng ®ã còng lµ h×nh thøc ®Ó hä béc lé m×nh, bµy tá t©m t, t×nh c¶m, thÓ hiÖn lËp trêng c¸ nh©n. Vµ do b¶n chÊt, vÞ trÝ ®Æc biÖt cña nã mµ hiÖn nay, Lµm v¨n ®îc xem lµ mét bé phËn, mét ®¬n vÞ néi dung c¬ b¶n trong ch¬ng tr×nh Ng÷ v¨n (tÝch hîp). §ång thêi, nã còng lµ mét ho¹t ®éng d¹y häc hÕt søc quan träng trong nhµ trêng, tån t¹i bªn c¹nh ho¹t ®éng ®äc v¨n. §Æc biÖt h¬n ®©y cßn lµ mét ho¹t ®éng mang tÝnh chÊt thùc hµnh tæng hîp kiÕn thøc vµ kÜ n¨ng cña häc sinh nh»m h×nh thµnh thãi quen vµ n¨ng lùc tæ chøc v¨n b¶n ®¹t hiÖu qu¶ giao tiÕp cao. 1.2. Vai trß, môc ®Ých cña d¹y häc Lµm v¨n ë trêng THPT. 1.2.1. Vai trß d¹y häc Lµm v¨n ë trêng THPT. Tõ tríc tíi nay, Lµm v¨n vÉn ®îc xem lµ mét m«n häc gi÷ vai trß hÕt søc quan träng trong nhµ trêng, ®Æc biÖt lµ ë nhµ trêng THPT. Nãi nh §ç Kim Håi, “tËp Lµm v¨n (...) lµ n¬i thÓ hiÖn quan träng nhÊt, ®îc coi lµ ®n¸g tin cËy nhÊt, tr×nh ®é häc tËp Ng÷ v¨n cña häc sinh. Kh«ng ph¶i ë ph©n m«n TiÕng, còng kh«ng ph¶i lµ ë ph©n m«n V¨n, mµ chÝnh lµ ë TËp Lµm v¨n vµ chØ ë TËp Lµm v¨n, ®iÓm sè vµ kÕt qu¶ thi cö míi thËt sù cã kh¶ n¨ng quyÕt ®Þnh sè phËn, quyÕt ®Þnh ®êng ®êi cña mét thiÕu niªn hoÆc mét thanh niªn ®ang cßn ë trong løa tuæi häc trß [11; 65]. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ Lµm v¨n ®îc ®a vµo d¹y ë nhµ trêng trong suèt 12 n¨m häc. Dêng nh nã ®· trë thµnh mét “ngêi b¹n ®ång hµnh” hÕt søc quen thuéc víi nhiÒu häc sinh. ChÝnh do tËp quan NguyÔn ThÞ YÕn 11 LuËn v¨n tèt nghiÖp träng ®Æc biÖt cña d¹y häc Lµm v¨n nªn ngêi ta xem viÖc d¹y häc ph©n m«n nµy lµ ®¬ng nhiªn, bÊt tÊt ph¶i bµn c·i. ë bËc THPT, tríc c¶i c¸ch gi¸o dôc, “Lµm v¨n ®îc xem lµ mét bé phËn cña m«n v¨n” (...) ®îc quan niÖm lµ phÇn rÌn luyÖn cho häc sinh tËp lµm nh÷ng v¨n b¶n v¨n häc [18; 185]. Do ®ã, häc sinh chØ quen víi nh÷ng vÊn ®Ò lÝ thuyÕt trõu tîng, kh¸c xa cuéc ®êi. Sau c¶i c¸ch, Lµm v¨n trë thµnh mét hîp phÇn cña m«n tiÕng ViÖt. Tuy nhiªn, quan niÖm nµy khiÕn nhiÒu ngêi nhÇm tëng ph¬ng ph¸p d¹y häc Lµm v¨n chØ lµ sù øng dông cña d¹y häc tiÕng ViÖt. Trong khi ®ã, muèn t¹o lËp v¨n b¶n ®¹t hiÖu qu¶ giao tiÕp cao, dÜ nhiªn häc sinh kh«ng chØ cÇn cã vèn tiÓu thuyÕt vÒ ng«n ng÷ tiÕng ViÖt, mµ ph¶i huy ®éng tæng hîp kiÕn thøc cña tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc ®êi sèng x· héi. HiÖn nay, theo ®Þnh híng ®æi míi, trong ch¬ng tr×nh m«n Ng÷ v¨n phæ th«ng (tÝch hîp) Lµm v¨n ®îc xem lµ mét ho¹t ®éng c¬ b¶n nhÊt, xuyÕt suèt ®êi häc sinh, nã kh«ng ®¬n thuÇn chØ lµ h×nh thøc “kiÓm tra, ®¸nh gi¸ chÊt lîng häc V¨n vµ tiÕng ViÖt cña ngêi häc sinh” [7; 51] (dÜ nhiªn ®©y lµ ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña d¹y häc Lµm v¨n) mµ lµ mét ho¹t ®éng më. ë ®ã, ngêi häc võa cã ®iÒu kiÖn thÓ hiÖn n¨ng lùc Ng÷ v¨n, n¨ng lùc sèng, nhng quan träng h¬n, Lµm v¨n thùc sù trë thµnh n¬i ®Ó häc sinh chiªm nghiÖm, nhËn ra c¸i ch©n, c¸i thiÖn, c¸i mÜ vµ còng lµ n¬i ®Ó hä häc c¸ch vËn dông hiÓu biÕt vµo viÖc n©ng cao n¨ng lùc sèng, kh¶ n¨ng ph¶n øng nhanh nh¹y, gi¶i quyÕt c¸c t×nh huèng n¶y sinh trong ®êi sèng mét c¸ch thÊu ®¸o. Häc sinh häc quy tr×nh Lµm v¨n kh«ng chØ ®Ó Lµm v¨n mµ cßn häc c¸ch thøc, ph¬ng ph¸p tr¶ lêi c©u hái cña cuéc ®êi, øng xö tríc cuéc ®êi. Nh vËy, kh¸c víi c¸c bé phËn thuéc m«n Ng÷ v¨n, Lµm v¨n trong nhµ trêng phæ th«ng thêng cung cÊp kiªn thøc theo kiÓu ®Çu ra nªn nã gÇn víi ®êi sèng h¬n. V× vËy, qua d¹y häc Lµm v¨n, cã thÓ h×nh thµnh cho häc viªn c¸ch thÝch øng víi ®êi sèng. Nhng Lµm v¨n vèn lµ mét ho¹t ®éng mang tÝnh chÊt thùc hµnh tæng hîp kiÕn thøc, kÜ n¨ng, do vËy, qua d¹y häc Lµm v¨n cßn cã thÓ cñng cè kiÕn thøc cña c¸c m«n häc, lÜnh vùc kh¸c. Ch¼ng h¹n tõ c¸ch ph©n tÝch ®Ò, viÕt ®o¹n v¨n, söa c©u sai... cã thÓ cñng cè kiÕn thøc vÒ tiÕng ViÖt cho häc sinh. HoÆc qua nh÷ng ®Ò bµi cã ®Ò cËp ®Õn t¸c gi¶ v¨n häc, t¸c phÈm v¨n häc, mét vÊn ®Ò thuéc vÒ lÞch sö v¨n häc, hay lÝ luËn v¨n häc v¨n..., häc sinh sÏ ®îc cñng cè, më réng kh¶ n¨ng hiÓu biªt vÒ c¸c lÜnh vùc ®ã. Trªn gãc ®é t¹o lËp v¨n b¶n, Lµm v¨n lµ mét ho¹t ®éng s¸ng t¹o hÕt søc ®a d¹ng, phong phó. XÐt ë mét ph¬ng diÖn nhÊt ®Þnh, lµ ho¹t ®éng Lµm v¨n s¸ng t¸c phô thuéc phÇn lín vµo n¨ng khiÕu, së thÝch, nãi chung lµ “c¸i duyªn NguyÔn ThÞ YÕn 12 LuËn v¨n tèt nghiÖp cña ngêi cÇm bót trªn lÜnh vùc nµo ®ã. Tuy nhiªn kh«ng nh ho¹t ®éng Lµm v¨n vÉn tån t¹i trong cuéc sèng, ®èi tîng v« cïng phong phó, ngêi viÕt cã thÓ tù do lùa chän vµ thÓ hiÖn b»ng nh÷ng h×nh thøc m×nh “a thÝch”. Trong nhµ trêng, Lµm v¨n l¹i mang nh÷ng ®Æc trng riªng. Nã diÔn ra mét c¸ch cã kÕ ho¹ch, theo mét ®Þnh híng vµ ch¬ng tr×nh ®· ®îc ho¹ch ®Þnh s½n, theo ®ã, Lµm v¨n g¾n bã thiÕt th©n víi tÊt c¶ mäi häc sinh khi hä vÉn ®ang cßn ngåi trªn ghÕ nhµ trêng phæ th«ng. Nãi nh thÕ ®Ó lÊy râ, vai trß cña Lµm v¨n trong nhµ trêng kh¸c xa “ho¹t ®éng” Lµm v¨n vÉn tån t¹i ngoµi x· héi. ë ®Êy, häc sinh huy ®éng tæng hîp kiÕn thøc ®· biÕt vÒ m«n Lµm v¨n cïng vµ c¸c m«n häc kh¸c, còng nh÷ng kiÕn thøc ®· tÝch luü ®îc tõ ®êi sèng ®Ó sang t¹o v¨n b¶n theo yªu cÇu nhÊt ®Þnh nh»m thùc hiÖn môc tiªu d¹y häc ®· ho¹ch ®Þnh trong ®ã. ChÝnh v× thÕ, Lµm v¨n ®îc xem lµ n¬i cuèi cïng ngêi häc sinh béc lé vèn hiÓu biÕt, n¨ng lùc vèn cã cña m×nh võa lµ h×nh thøc ®Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng ngêi häc, l¹i võa lµ c¬ së xem xÐt c¬ chÕ d¹y häc v¨n, t¹o ra mèi liªn hÖ ngîc gióp gi¸o viªn nh×n nhËn vÒ ph¬ng ph¸p d¹y häc vµ hiÖu qu¶ cña nã trong qu¸ tr×nh hä ¸p dông. D¹y häc Lµm v¨n cßn gãp phÇn rÌn luyÖn nh©n c¸ch, båi dìng cho häc sinh nh÷ng t tëng, t×nh c¶m nh©n v¨n cao c¶, tèt ®Ñp, h×nh thµnh ph¬ng ph¸p suy nghÜ vµ hµnh ®éng ®óng ®¾n. Thùc ra bÊt k× m«n häc nµo trong nhµ trêng còng cã thÓ lµm ®îc ®iÒu nµy. Tuy nhiªn, Lµm v¨n cã u thÕ ®Æc biÖt. Qua mçi bµi v¨n, thùc tÕ ta vÉn b¾t gÆp nh÷ng kiÕn gi¶i, suy nghÜ riªng cña häc sinh. Gi¶ sö nh kh«ng cã ho¹t ®éng nµy trong trêng häc, ch¾c ch¾n häc sinh sÏ mÊt ®i mét nguån nu«i dìng n¨ng lùc s¸ng t¹o, mét khung trêi göi g¾m íc, kh¸t väng, mét chèn “dông t×nh”, vµ nãi nh §ç Kim Håi, “Nh÷ng nguyªn t¾c d¹y häc ®óng ®¾n nh g¾n víi ®êi sèng, ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, chñ ®éng, s¸ng t¹o cña häc sinh...” sÏ khã cã thÓ t×m ë ®©u kh¸c ®îc “m¶nh ®Êt gieo trång thÝch hîp nhÊt ë Lµm v¨n” [10; 139]. 1.2.2. Môc ®Ých cña d¹y häc Lµm v¨n ë trêng THPT. * Cung cÊp tri thøc lÝ thuyÕt Lµm v¨n cho häc sinh. BÊt k× mét m«n häc nµo ë nhµ trêng THPT còng cã môc ®Ých trang bÞ cho häc sinh vèn kiÕn thøc c¬ b¶n, phæ th«ng, toµn diÖn vÒ m«n häc ®ã. M«n v¨n còng vËy. Tuy nhiªn, nÕu nh v¨n hay tiÕng ViÖt cã nhiÖm vô h×nh thµnh ë häc sinh tri thøc vÒ v¨n häc vµ tiÕng ViÖt trong t c¸ch lµ nh÷ng tri thøc c«ng cô th× Lµm v¨n l¹i gióp cho hä cã nh÷ng kiÕn thøc mang tÝnh chÊt c«ng nghÖ. NghÜa lµ, trªn c¬ së nh÷ng hiÓu biÕt vÒ Lµm v¨n nh c¸ch thøc, quy tr×nh t¹o lËp v¨n b¶n (d¹ng nãi vµ d¹ng viÕt) c¸c lo¹i; thao t¸c s¶n sinh v¨n b¶n häc NguyÔn ThÞ YÕn 13 LuËn v¨n tèt nghiÖp sinh cã thÓ thùc hµnh t¹o lËp v¨n b¶n. DÜ nhiªn, khi ®äc mét v¨n b¶n bÊt k×, ch¼ng h¹n v¨n b¶n nghÞ luËn, ta kh«ng chØ thÊy ®¬n thuÇn mét thao t¸c chøng minh hay gi¶i thÝch..., nhng trong nhµ trêng, ngêi häc sinh míi chØ bíc ®Çu lµm quen víi c«ng viÖc t¹o lËp v¨n b¶n nªn yªu cÇu ph¶i n¾m v÷ng, thùc hiÖn tèt tõng thao t¸c bé phËn, míi thùc hµnh tæng hîp hiÖu qu¶. D¹y häc Lµm v¨n ë THPT vÒ c¬ b¶n ph¶i n©ng cao nh÷ng kiÕn thøc Lµm v¨n ®· ®îc häc ë bËc trung häc c¬ së cho häc sinh. Tríc hÕt ®ã lµ kiÕn thøc lÝ thuyÕt. LÝ thuyÕt ë ®©y mét mÆt võa lµ lÝ thuyÕt vÒ ®Æc ®iÓm c¸c kiÓu v¨n b¶n cô thÓ, mÆt kh¸c võa lµ lÝ thuyÕt vÒ ph¬ng ph¸p, kÜ n¨ng - tri thøc vÒ c¸c thao t¸c, quy tr×nh, quy t¾c, c¸ch thøc thùc hiÖn mét bµi v¨n. Ph¶i nãi thªm r»ng, tri thøc vÒ c¸c kiÓu d¹ng v¨n b¶n víi ®Æc ®iÓm ®Æc trng cïng nh÷ng chØ dÉn vÒ c¸ch thøc thùc hiÖn chóng cã vai trß kh¸ quan träng, song ®ã kh«ng ph¶i lµ môc ®Ých cuèi cïng vµ cao nhÊt cña d¹y häc Lµm v¨n. D¹y häc Lµm v¨n nªn vµ cÇn xem lµ ®¹t ®îc môc ®Ých thùc sù khi häc sinh biÕt “b¾t chíc”, lµm theo lÝ thuyÕt mét c¸ch nhuÇn nhuyÔn, s¸ng t¹o. Nãi nh §ç Kim Håi: “ViÖc d¹y vµ häc Lµm v¨n chØ cã thÓ coi lµ ®¹t ®Õn môc ®Ých chñ yÕu khi nh÷ng tri thøc Êy, tho¹t ®Çu ë bªn ngoµi ngêi häc ®îc chuyÓn ho¸ tõ vµo bªn trong hä, trë thµnh nh÷ng kÜ n¨ng, gióp hä kh«ng chØ thÊy ®îc, hiÓu ®îc mµ cßn bíc ®Çu lµm ®îc nh÷ng bµi v¨n theo c¸c lo¹i, c¸c kiÓu d¹ng mµ hä ®îc häc [10; 160]. MÆt kh¸c, nãi - viÕt cã hiÖu lùc còng lµ mét yªu cÇu cña con ngêi. §Ó ®¹t ®îc ®iÒu ®ã, trong nhµ trêng, qua d¹y häc Lµm v¨n, häc sinh ph¶i ®îc trang bÞ kh«ng chØ nh÷ng quy t¾c, nguyªn t¾c viÕt v¨n b¶n mµ cßn c¶ nh÷ng kiÕn thøc, kÜ n¨ng nãi miÖng nh c¸ch tr×nh bµy ý kiÕn vµ th¶o luËn tríc tËp thÓ, c¸ch thuyÕt minh mét vÊn ®Ò, c¸ch gi¶i thÝch, thuyÕt phôc ngêi kh¸c, c¸ch b¶o vÖ ý kiÕn cña b¶n th©n... * RÌn luyÖn kÜ n¨ng Lµm v¨n cho häc sinh. §©y lµ môc ®Ých, còng lµ yªu cÇu cã tÝnh nguyªn t¾c trong d¹y häc Lµm v¨n. RÌn luyÖn kÜ n¨ng nghe, nãi, ®äc, viÕt lµ môc tiªu cña m«n häc, nhng d¹y häc Lµm v¨n cã u thÕ riªng. Qua nh÷ng giê ®äc hiÓu v¨n b¶n, häc sinh cã thÓ hiÓu biÕt thªm nhiÒu h×nh thøc sö dông tiÕng ViÖt, c¸ch viÕt chuÈn x¸c, mÉu mùc, c¸ch nãi linh ho¹t, uyÓn chuyÓn..., tuy nhiªn, chØ khi ®îc thùc hµnh luyÖn tËp nãi, viÕt th× nh÷ng hiÓu biÕt ®ã míi cã thÓ chuyÓn thµnh kÜ n¨ng. Ho¹t ®éng Lµm v¨n vèn mang tÝnh thùc hµnh tæng hîp kiÕn thøc nªn rÊt thuËn tiÖn cho viÖc rÌn luyÖn c¸c kÜ n¨ng Êy, ®Æc biÖt lµ nãi, viÕt. D¹y häc Lµm v¨n nãi hay viÕt, ®Òu ph¶i chó ý rÌn luyÖn cho häc sinh kÜ n¨ng “nhËp vai” ph¸t tin hoÆc nhËn tin. NÕu t¹o lËp v¨n b¶n th× t¬ng øng víi kÜ NguyÔn ThÞ YÕn 14 LuËn v¨n tèt nghiÖp n¨ng nhËp vai ph¸t tin, cã nghÜa lµ ph¶i x¸c ®Þnh néi dung, môc ®Ých, ®èi tîng, giao tiÕp. NÕu muèn cã kh¶ n¨ng ph¶n øng tèt, trong giê d¹y häc Lµm v¨n miÖng ph¶i chó ý rÌn luyÖn c¶ kÜ n¨ng nhËp vai nhËn tin cho häc sinh. RÌn luyÖn kÜ n¨ng Lµm v¨n cã ý nghÜa thiÕt th©n víi mçi c¸ nh©n häc sinh nªn d¹y häc Lµm v¨n ë trêng THPT lµ mét yªu cÇu b¾t buéc. Nhng râ rµng ®©y lµ mét sù b¾t buéc cÇn thiÕt. Suy cho cïng, rÌn luyÖn kÜ n¨ng còng chÝnh lµ rÌn luyÖn cho häc sinh c¸ch tæ chøc mét bµi v¨n (hoÆc nãi hoÆc viÕt). DÜ nhiªn, muèn rÌn luyÖn kÜ n¨ng nµy, d¹y häc Lµm v¨n ph¶i cung cÊp cho häc sinh nh÷ng tri thøc vÒ Lµm v¨n. Song nh nhiÒu ngêi vÉn nãi, häc ph¶i ®i ®«i víi hµnh, lÝ luËn ph¶i g¾n liÒn víi thùc tiÔn. NÕu kh«ng cã thùc hµnh luyÖn tËp vËn dông tri thøc vµo thùc tiÔn, khã cã thÓ tr¸nh khái hiÖn tîng mai mét nhanh chãng cña kiÕn thøc. Quan träng h¬n, hµnh ë ®©y kh«ng chØ cã t¸c dông cñng cè kiÕn thøc Lµm v¨n, mµ cßn cã thÓ chuyÓn ho¸ n¨ng lùc bªn ngoµi (hiÓu biÕt nãi chung) thµnh n¨ng lùc bªn trong (kh¶ n¨ng cña c¸ nh©n), gióp häc sinh thùc hiÖn ho¹t ®éng giao tiÕp vµ tiÕp nhËn tri thøc míi mét c¸ch hiÖu qu¶. Ngoµi ra, trong giê häc, gi¸o viªn còng cÇn ph¶i n¾m v÷ng c¸c nhãm kÜ n¨ng cña qu¸ tr×nh s¶n sinh v¨n b¶n ®Ó tæ chøc cho häc sinh rÌn luyÖn mét c¸ch thµnh th¹o. Tríc hÕt, ®ã lµ nhãm kÜ n¨ng chuÈn bÞ s¶n sinh v¨n b¶n. Cô thÓ nh kÜ n¨ng t×m hiÓu ®Ò. Trong ®ã, nh÷ng c«ng viÖc cÇn ph¶i lµm lµ ®äc kÜ ®Ò bµi, g¹ch ch©n tõ ng÷ hoÆc tæ hîp ng«n ng÷ quan träng (qua ®ã cã thÓ biÕt néi dung hoÆc ph¬ng ph¸p lµm bµi) x¸c ®Þnh träng t©m ®Ò, ph¹m vi ®Ò bµi vµ t liÖu liªn quan. Cïng víi kÜ n¨ng t×m hiÓu ®Ò, cßn cã kÜ n¨ng huy ®éng kiÕn thøc, t×m ý vµ lËp ý. X¸c ®Þnh vÊn ®Ò lµ c¬ së ®Ó huy ®éng kiÕn thøc t×m ý, lËp dµn ý thuËn lîi. TiÕp theo nhãm kÜ n¨ng chuÈn bÞ s¶n sinh v¨n b¶n lµ nhãm kÜ n¨ng thùc hiÖn v¨n b¶n. Nhãm kÜ n¨ng nµy gåm gåm nhiÒu thao t¸c kh¸c nhau, cã quan hÖ kh¨ng khÝt víi nhau nh: chän tõ, tæ chøc c©u v¨n, kiÕn t¹o ®o¹n v¨n, liªn kÕt c¸c c©u víi c¸c c©u, c¸c ®o¹n víi ®o¹n thµnh mét v¨n b¶n hoµn chØnh. VÊn ®Ò ®Æt ra trong giê Lµm v¨n miÖng hoÆc viÕt lµ c¸ch tæ chøc d¹y häc ph¶i theo tr×nh tù nhÊt ®Þnh, hîp lÝ, gióp häc sinh dÔ h×nh dung, øng dông, thùc hiÖn. Cuèi cïng lµ nhãm kÜ n¨ng kiÓm tra v¨n b¶n. Häc sinh cã thÓ ®èi chiÕu víi ®Ò ra, xem xÐt bµi lµm vµ yªu cÇu cña ®Ò cã t¬ng khíp kh«ng, c¸c hµnh v¨n, (ch÷ viÕt, dïng tõ, ®Æt c©u, c¸ch lËp luËn...) ®· hîp lÝ, æn tho¶ cha. Thùc chÊt cña nhãm kÜ n¨ng nµy lµ t¹o cho häc sinh thãi quen vµ kÜ n¨ng söa lçi v¨n b¶n trªn c¸c ph¬ng diÔn néi dung vµ h×nh thøc. Trong ®ã, cã thÓ ®iÒu chØnh b»ng c¸ch: söa ch÷a, bæ sung... v¨n b¶n nÕu cÇn thiÕt. * Cung cÊp kiÕn thøc liªn ngµnh cho häc sinh. NguyÔn ThÞ YÕn 15 LuËn v¨n tèt nghiÖp §ã lµ kiÕn thøc tæng hîp cña nhiÒu bé phËn liªn quan ®Õn viÖc t¹o lËp v¨n b¶n. Nh ®· nãi ë trªn, ®Ó lµm mét bµi v¨n tèt häc sinh kh«ng chØ cÇn hiÓu râ vµ kÜ vÒ quy tr×nh Lµm v¨n, mµ ph¶i huy ®éng ®îc nh÷ng kiÕn thøc v¨n häc, nh gi¶ng v¨n, lÜ luËn v¨n häc, v¨n häc sö, ... vµ kiÕn thøc vÒ ®êi sèng v¨n ho¸, x· héi. ChÝnh v× thÕ, trong d¹y häc Lµm v¨n, gi¸o viªn ph¶i t¹o ®îc thãi quen vÒ ý thøc tÝnh hîp nh÷ng luång kiÕn thøc nãi trªn, ph¶i chó ý c¸ch ra ®Ò, kh«ng ¸p ®Æt, ®Ò ph¶i gîi ë häc sinh høng thó vµ n¨ng lùc s¸ng t¹o... tõ ®ã gióp häc sinh tù m×nh huy ®éng nh÷ng kiÕn thøc nµy øng dông vµo kiÕn thøc t¹o v¨n b¶n. §ång thêi, gi¸o viªn qua giê häc Lµm v¨n nªn cung cÊp thªm kiÕn thøc vÒ c¸c lÜnh vùc kh¸c (v¨n häc, v¨n ho¸, x· héi...) cho häc sinh. Lµm v¨n lµ mét ho¹t ®éng thùc hµnh tæng hîp - nÕu s¶n phÈm cña nã ®îc ngêi ta xem lµ mét “tËp ®¹i thµnh”. Hay nãi kh¸c ®i, bµi v¨n ph¶n ¸nh kiÕn thøc liªn m«n vµ kh¶ n¨ng tæng hîp kiÕn thøc xuyªn m«n cña häc sinh. ChÝnh ®iÒu nµy sÏ quy ®Þnh ph¬ng ph¸p tæ chøc giê häc Lµm v¨n ®èi víi ngêi gi¸o viªn. Còng cã nh÷ng ®Ò bµi, nÕu nh÷ng häc sinh kh«ng cã hiÓu biÕt c¬ b¶n vÒ v¨n ho¸, t tëng... khã cã thÓ lµm tèt ®îc. Do vËy qua thùc hµnh Lµm v¨n, gi¸o viªn ph¶i cung cÊp thªm nh÷ng tri thøc ®ã. Ch¼ng h¹n cã kiÕn thøc vÒ th ph¸p - mét nÐt ®Ñp trong truyÒn thèng v¨n ho¸ d©n téc häc sinh sÏ lµm tèt c¸c ®Ò bµi nh: “ph©n tÝch c¶nh cho ch÷ trong t¸c phÈm Ch÷ ngêi tö tõ cña NguyÔn Tu©n hoÆc “Ph©n tÝch bµi th¬ ¤ng §å cña Vò §×nh Liªn”. Trong nhµ trêng, cã nh÷ng d¹ng v¨n b¶n thêng ®Ò cËp trùc tiÕp tíi c¸c vÊn ®Ò v ¨n häc nh v¨n b¶n nghÞ luËn v¨n häc, tù sù, biÓu c¶m...; còng cã nh÷ng v¨n b¶n cã u thÕ ®Æc biÖt trong viÖc diÔn t¶ trùc tiÕp c¸c vÊn ®Ò cña cuéc sèng nh: ThuyÕt minh ®iÒu hµnh. V× thÕ, khi d¹y vÒ c¸c kiÓu v¨n b¶n ®ã, ®Æc biÖt lµ quy tr×nh t¹o lËp v¨n b¶n, gi¸o viªn cã thÓ cung cÊp cho häc sinh tri thøc vÒ v¨n häc, v¨n ho¸, x· héi... nhÊt lµ c¸ch huy ®éng tri thøc ®ã vµo Lµm v¨n. Ngoµi ra, qua giê Lµm v¨n viÕt hoÆc Lµm v¨n nãi, gi¸o viªn còng cã thÓ trang bÞ cho häc sinh nh÷ng hiÓu biÕt vÒ ng«n ng÷ tiÕng ViÖt. §ã lµ c¸ch dïng tõ, ®Æt c©u, dùng ®o¹n, liªn kÕt ®o¹n... Bëi v×, suy cho cïng, Lµm v¨n chñ yÕu lµ thùc hµnh t¹o lËp v¨n b¶n. Nã kh«ng chØ yªu cÇu häc sinh ph¶i cã tri thøc vÒ ®êi sèng hiÖn thùc, ®êi sèng v¨n häc mµ cßn ph¶i n¾m v÷ng quy t¾c sö dông ng«n ng÷ tiÕng ViÖt, nãi tãm l¹i ®ßi hái ë ngêi Lµm v¨n nh÷ng phÈm chÊt gièng khi s¸ng t¸c. Ch¼ng h¹n thµnh th¹o, tinh tÕ trong c¸ch lùa chän ng«n ng÷, ®ùc biÖt lµ tõ. Bëi nh cè thñ tíng Ph¹m V¨n §ång, “Trong ng«n NguyÔn ThÞ YÕn 16 LuËn v¨n tèt nghiÖp ng÷ th× tõ lµ c¸i quan träng nhÊt” ... nªn “ph¶i hiÓu ®îc ý nghÜa cña tõ, ý nghÜa s©u xa, ý nghÜa phong phó, ph¶i hiÓu tÊt c¶ mäi c¸h dïng tõ” [14; 45]. Qua viÖc cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ c¸ch dïng tõ, kiÕn t¹o nªn c©u v¨n, dùng ®o¹n... häc sinh sÏ biÕt c¸ch diÔn t¶ chÝnh x¸c suy nghÜ cña m×nh. * Gi¸o dôc t tëng ®¹o ®øc, rÌn luyÖn nh©n c¸ch vµ h×nh thµnh ph¬ng ph¸p suy nghÜ, hµnh ®éng ®óng ®¾n cho häc sinh. Lµm v¨n lµ nãi ®Ó ngêi ta göi g¾m suy nghÜ, t©m hån, “gan ruét” cña m×nh. Trªn mçi trang v¨n, cã thÓ t×m thÊy h¬i thë, nhÞp ®Ëp nãng hæi cña tr¸i tim. Bµi tËp Lµm v¨n cña häc sinh ph¶n ¸nh kh¸ râ rµng nhËn thøc , t×nh c¶m cña c¸c em vÒ nh÷ng vÊn ®Ò v¨n häc vµ ®êi sèng. Ph¸t biÓu cña c¸c em vÒ nh÷ng vÊn ®Ò Êy ®óng hay sai cã liªn quan chÆt chÏ tíi lËp trêng t tëng c¸c em. Víi nh÷ng häc sinh phæ th«ng, hä rÊt nh¹y c¶m víi nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan tùc tiÕp tíi ®êi sèng c¸ nh©n, gia ®×nh, b¹n bÌ, ®Æc biÖt lµ vÊn ®Ò t×nh yªu häc tËp, t×nh c¶m bµn bÒ, t×nh thÇy trß, nhu cÇu, th¸i ®é häc tËp, nghÒ nghiÖp... NÕu t×m hiÓu kÜ, th× ®ã lµ nh÷ng thÕ giíi riªng t phong phó, phøc t¹p nhng còng ®Çy lÝ thó. D¹y häc Lµm v¨n ph¶i gi¸o dôc cho häc sinh t tëng, lÏ sèng cao ®Ñp, tÊm lßng vÞ tha, t©m hån trong s¸ng. Nãi nh cè thñ tíng Ph¹m V¨n §ång: “Nªu tËn dông giê Lµm v¨n ®Ó gi¸o dôc ®¹o ®øc, trong mét vµi v¨n, ta cã thÓ d¹y c¸i hay, c¸i ®Ñp cña v¨n, ®ån thêi cã thÓ d¹y bao nhiªu c¸i hay c¸i ®Ñp kh¸c n÷a ë trong ®ã vÒ t©m hån, vÒ t tëng, vÒ lÏ sèng...” [14; 47]. §ång thêi båi dìng, rÌn luyÖn nh©n c¸ch, ph¸t triÓn t duy cho häc sinh trong mçi giê häc Lµm v¨n còng lµ ®Þnh híng c¬ b¶n. Qua Lµm v¨n, Ýt nhÊt häc sinh ph¶i thÊy ®îc “vèn liÕng”, n¨ng lùc thùc tÕ cña m×nh, tõ ®ã t×m ra híng bæ khuyÕt. Nh ngêi ta vÉn thêng nãi, ch÷ lµ ngêi cho nªn ®äc trªn con ch÷ cã thÓ thÊy ®îc c¶ nh©n c¸ch. NÕu nh d¹y ®äc hiÓu v¨n b¶n, chñ yÕu h×nh thµnh ë ngêi häc nÐt “v¨n ho¸ ®äc”, th× d¹y häc Lµm v¨n l¹i chó ý ®Õn v¨n ho¸ viÕt, v¨n ho¸ nãi, v¨n ho¸ øng xö. §©y lµ vÊn ®Ò cã ý nghÜa thiÕt th©n ®èi víi viÖc hoµn thiÖn nh©n c¸ch con ngêi. Båi dìng n¨ng lùc thÈm mÜ, h×nh thµnh ph¬ng ph¸p suy nghÜ, hµnh ®éng ®óng ®¾n cho häc sinh trong d¹y häc Lµm v¨n hiÖn nay trë thµnh mét nhiÖm vô bøc thiÕt, môc tiªu quan träng. L©u nay, c¬ chÕ d¹y häc cò ®· t¹o cho ngêi häc mét thãi quen nguy hiÓm lµ nãi kh«ng thËt nh nghÜ. C¸c vÊn ®Ò bøc xóc mµ cuéc sèng ®Æt ra, ®ßi hái mçi c¸ nh©n ph¶i cã tiÕng nãi riªng, nh ng nhiÒu khi, do sù chi phèi bëi nhiÒu yÕu tèt ®Æc biÖt lµ nh÷ng ®iÒu liªn quan ®Õn ®êi sèng c¸ nh©n, t©m lÝ sî quyÒn lùc... khiÕn hä kh«ng d¸m lªn tiÕng. Còng cã lóc, muèn thuyÕt minh cho mäi ngêi thÊy ®îc nh÷ng ®iÒu “chíng tai NguyÔn ThÞ YÕn 17 LuËn v¨n tèt nghiÖp gai m¾t” ®ang diÔn ra trong x· héi th× ngêi häc sinh hoÆc nh÷ng ngêi vèn dÜ bíc qua c¸i thêi häc sinh l¹i tá ra v« cïng lóng tóng. L©u nay nhiÒu ngêi ®· cã ph¶n ¸nh gay g¾t tríc lèi d¹y häc Lµm v¨n theo “®iÖu s¸o”, nãi kh«ng ®óng nh÷ng ®iÒu m×nh ®ang nghÜ, thËm chÝ nãi mµ còng ch¼ng hiÓu lµ m×nh ®ang nãi c¸i g× cïng víi lèi “móa ch÷, khoe ch÷”. Do vËy, môc ®Ých d¹y häc Lµm v¨n ë THPT lµ biÕt lÜnh héi, s¶n sinh v¨n b¶n nãi vµ viÕt ®óng chuÈn, phï hîp víi môc ®Ých giao tiÕp, ®èi tîng giao tiÕp, hoµn c¶nh nãi n¨ng. Nhng quan träng h¬n, häc xong ch¬ng tr×nh Lµm v¨n phæ th«ng, häc sinh ph¶i biÕt suy nghÜ, xö lÝ c¸c t×nh huèng cña ®êi sèng, vµo ®êi mét c¸ch tù tin, cã v¨n ho¸. Cuéc sèng mu«n h×nh ngh×n vÎ, dï “tr¨m tay ngh×n m¾t” th× nhµ trêng còng kh«ng thÓ d¹y cho häc sinh c¸ch øng xö víi tÊt c¶ nh÷ng t×nh huèng cã thÓ x¶y ra trong cuéc ®êi hiÖn t¹i, t¬ng lai cña hä. Nhµ trêng cµng kh«ng ph¶i lµ n¬i cung cÊp tÊt c¶ mäi tri thøc liªn quan ®Õn ®êi sèng con ngêi, ®Ó råi khi gÆp bÊt k× t×nh huèng nµo, ngêi ta cã ngay ®¸p ¸n vµ lêi gi¶i s½n, chØ viÖc l¾p vµo. Do vËy, h×nh thµnh cho ngêi häc cung c¸ch suy nghÜ, ph¬ng ph¸p lµm viÖc khoa häc th«ng qua viÖc d¹y häc Lµm v¨n cµng trë nªn bøc thiÕt. D¹y Lµm v¨n lµ d¹y c¸ch nghÜ, c¸ch lµm, c¸ch nãi. Häc Lµm v¨n còng lµ häc c¸ch nghÜ, c¸ch nãi, c¸ch lµm. BiÕt nãi nh÷ng ®iÒu m×nh nghÜ mét c¸ch hiÖu qu¶ vµ biÕt l¾ng nghe ngêi kh¸c vÉn lµ c¸i ®Ých mµ häc sinh cÇn ®¹t ®îc. 1.3. Khã kh¨n, thuËn lîi cña d¹y häc Lµm v¨n ë trêng THPT hiÖn nay. 1.3.1. Khã kh¨n: Lµm v¨n lµ mét m«n häc cã vÞ trÝ hÕt søc quan träng trong nhµ trêng tõ trcí tíi nay, lµ n¬i thö th¸ch n¨ng lùc c¶ gi¸o viªn vµ ®Æc biÖt lµ häc sinh. ViÖc xem Lµm v¨n lµ mét m«n häc phÇn nµo chøng tá vÞ trÝ cña nã ë nhµ trêng phæ th«ng kh¸ ®îc t«n träng. Song sù t¸ch biÖt nµy ®· g©y khã kh¨n kh«ng nhá trong qu¸ tr×nh d¹y häc Lµm v¨n. Nã kh«ng cho thÊy ®îc mèi liªn hÖ g¾n bã thiÕt th©n gi÷a c¸c ho¹t ®éng d¹y häc trong nhµ trêng, vµ rÊt khã ph¸t huy ®îc kh¶ n¨ng t¬ng hç nhau nh»m thùc hiÖn môc ®Ých d¹y häc cña c¸c ph©n m«n. XÐt riªng trong cÊu tróc ho¹t ®éng d¹y häc Lµm v¨n, qu¶ lµ kh¸ phøc t¹p. Ho¹t ®éng nµy bao gåm c¸c thµnh tè gi¸o viªn, häc sinh còng t¸c ®éng lªn tµi liÖu häc tËp (m«n häc Lµm v¨n). Trong ®ã, tµi liÖu häc tËp Lµm v¨n ë ®©y chÝnh ®îc hiÖn thùc ho¸ b»ng ch¬ng tr×nh, s¸ch gi¸o khoa cïng c¸c ph¬ng tiÖn d¹y häc kh¸c. HiÖn nay, d¹y häc Lµm v¨n ®ang ®øng tríc kh«ng Ýt khã kh¨n, víng m¾c, thÓ hiÖn ë nh÷ng ph¬ng diÖn sau: * VÒ ch¬ng tr×nh, s¸ch gi¸o khoa (SGK). NguyÔn ThÞ YÕn 18 LuËn v¨n tèt nghiÖp Ch¬ng tr×nh, s¸ch gi¸o khoa hiÖn hµnh tá ra kh«ng cßn phï hîp víi yªu cÇu d¹y häc míi. Trong nhµ trêng, ch¬ng tr×nh vµ SGK ®îc xem lµ ph¸p lÖnh ®èi víi ho¹t ®éng d¹y häc cña gi¸o viªn vµ häc sinh. Nã lµ sù hiÖn thùc ho¸ nh÷ng môc tiªu d¹y häc cô thÓ. Lµ c¬ së ®Ó x¸c ®Þnh ph¬ng ph¸p, thñ ph¸p d¹y häc còng nh c¸c ph¬ng tiÖn phôc vô cho ho¹t ®éng nµy. So víi ph¬ng ph¸p, thñ ph¸p d¹y häc, néi dung ch¬ng tr×nh cã phÇn æn ®Þnh, Ýt thay ®æi h¬n, do vËy nã còng Ýt phÇn l¹c hËu h¬n so víi thùc tÕ ph¸t triÓn cña ®êi sèng x· héi. Riªng víi ch¬ng tr×nh Lµm v¨n ë bËc THPT, tõ c¶i c¸ch gi¸o dôc tíi nay, ®· h¬n 10 n¨m nhng vÉn nh cò, kh«ng cã g× thay ®æi. N¨m 2000, ngêi ta tiÕn hµnh chØnh lÝ hîp nhÊt nhng vÒ c¬ b¶n vÉn “t«n träng tèi ®a c¸c v¨n b¶n cña hai bé s¸ch ®îc biªn so¹n tríc ®ã bëi Héi nghiªn cøu vµ Gi¶ng d¹y v¨n häc Thµnh phè Hå ChÝ Minh vµ cña Trêng §¹i häc s ph¹m Hµ Néi) ®· tõng ®îc sö dông trong c¸c trêng THPT trªn hai miÒn ®Êt níc ta h¬n 10 n¨m nay, chØ söa ®æi trªn bé phËn vµ chi tiÕt nh÷ng chç thËt cÇn thiÕt, chø kh«ng cÊu tróc vµ biªn so¹n l¹i hoµn toµn thµnh mét bé s¸ch míi” [44; 3]. Néi dung ch¬ng vµ SGK kh«ng thay ®æi, trong lóc ®ã chñ tr¬ng ®æi míi ph¬ng ph¸p d¹y häc l¹i ®îc ®Æt ra mét c¸ch cÊp thiÕt: ‘Ph¬ng ph¸p gi¸o dôc ph¶i ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, tù gi¸c, chñ ®éng, t duy s¸ng t¹o cña ngêi häc” (®iÒu 4, LuËt gi¸o dôc). §©y lµ m©u thuÉn khã cã thÓ gi¶i quyÕt nÕu nh kh«ng cã sù thay ®æi vÒ néi dung ch¬ng tr×nh Lµm v¨n nh ®· biÕt, néi dung bao giê còng quy ®Þnh ph¬ng ph¸p d¹y häc. Kh«ng ®æi míi néi dung nhng yªu cÇu ph¶i “®èi míi ph¬ng ph¸p” lµ ®iÒu v« cïng khã kh¨n. ChÝnh v× thÕ, mÆc dï chñ tr¬ng ®æi míi ph¬ng ph¸p lu«n ®îc ®Æt ra víi toµn ngµnh gi¸o dôc, nhng v× nh÷ng lÝ do nh ®· nãi mµ hiÖu qu¶ gi¸o dôc xem ra vÉn cßn nhiÒu ®iÒu ph¶i bµn. Nãi vÒ vÊn ®Ò nµy, trong B¸o c¸o gi¶i tr×nh cña Bé GD - §T tr¶ lêi chÊt vÊn cña ®¹i biÓu quèc héi t¹i k× häp thø IV, quèc héi kho¸ XI (®· ®¨ng t¹i b¸o Gi¸o dôc vµ Thêi ®¹i, sè 138) ®· chØ râ: “Ch¬ng tr×nh, s¸ch gi¸o khoa, ph¬ng ph¸p d¹y häc lµ mét bé phËn quan träng t¸c ®éng trùc tiÕp tíi qu¸ tr×nh d¹y vµ häc nhng cßn l¹c hËu vµ chËmd ®æi míi. Ch¬ng tr×nh vµ s¸ch gi¸o khoa ®îc sö dông võa qua ®· ®îc biªn so¹n tõ 20 n¨m tríc ®· cã nh÷ng ®ãng gãp to lín vµo viÖc gi¸o dôc thÕ hÖ häc sinh trong bèi c¶nh ®Êt níc vµ thÕ giíi cã thay ®æi lín, nhÊt lµ nh÷ng tiÕn bé vÒ khoa häc, c«ng nghÖ còng béc lé nh÷ng nhîc ®iÓm nh: Néi dung thiªn vÒ lÝ thuyÕt, cha chó träng thùc hµnh, Ýt t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó häc sinh vËn dông linh ho¹t, s¸ng t¹o vµ viÖc gi¶i quyÕt c¸c t×nh huèng, nhÊt lµ tÝnh huèng thùc tiÔn. Mét sè kiÕn thøc ®· l¹c hËu, nh÷ng kiÕn thøc míi cña khoa NguyÔn ThÞ YÕn 19 LuËn v¨n tèt nghiÖp häc c«ng nghÖ vµ nh÷ng sù kiÖn cã ý nghÜa to lín cña níc ta (...) cha ®îc cËp nhËt...” [2;2]. Kh«ng phñ nhËn nh÷ng ®ãng gãp cña ch¬ng tr×nh häc ë nhµ trêng phæ th«ng trong nh÷ng n¨m qua ®èi víi vÊn ®Ò gi¸o dôc häc sinh, nhng nh×n nhËn kh¸ kh¸ch quan, chØ râ nh÷ng yÕu kÐm cña nã trong ®¸nh gi¸ cña Bé GD - §T chÝnh lµ c¨n cø ®Ó t thùc hiÖn chiÕn lîc ®æi míi môc tiªu ®µo t¹o, néi dung d¹y häc vµ thay ®æi ph¬ng ph¸p d¹y häc cho phï hîp víi t×nh h×nh míi. Xem xÐt ch¬ng tr×nh Lµm v¨n hiÖn hµnh chØnh lÝ hîp nhÊt 2000, ta sÏ thÊy cßn kh«ng Ýt nh÷ng bÊt cËp. Tæng sè tiÕt m«n v¨n ë c¶ 3 líp 10, 11, 12 lµ 363 tiÕt, trong ®ã Lµm v¨n lµ 102 tiÕt (28,1%), tiÕng ViÖt lµ 57 tiÕt (15,7%) vµ v¨n häc lµ 204 tiÕt (56,2)(sè liÖu nµy c¨n cø vµo ch¬ng tr×nh m«n V¨n - tiÕng ViÖt chØnh lÝ hîp nhÊt 2000). Râ rµng nh÷ng con sè thèng kª nµy cho thÊy, Lµm v¨n trong nhµ trêng cha ®îc chó ý nh vÞ trÝ vèn cã cña nã. Ch¬ng tr×nh còng ®· dµnh mét thêi gian víi tØ lÖ thÝch ®¸ng cho thùc hµnh Lµm v¨n (cô thÓ líp 10 cã 22 trªn tæng sè 36 tiÕt, líp 11 cã 20 trªn tæng sè 32 tiÕt vµ líp 12 lµ 20 tiÕt trªn tæng sè 34 tiÕt). Nhng ®iÒu ®¸ng nãi ë ®©y, toµn bé sè tiÕt thùc hµnh nµy chØ dµnh riªng cho viÕt bµi kiÓm tra vµ tr¶ bµi kiÓm tra Lµm v¨n. Kh«ng hÒ cã bµi thùc hµnh riªng nµo dµnh cho kiÓm tra rÌn luyÖn kÜ n¨ng nãi, tr×nh bµy mét vÊn ®Ò. §iÒu ®ã tÊt yÕu dÉn ®Õn t×nh tr¹ng rÊt nhiÒu häc sinh viÕt bµi rÊt tèt nhng l¹i rÊt lóng tóng, thiÕu tù tin khi ph¸t biÓu, tr×nh bµy suy nghÜ, b¶o vÖ lËp trêng, ý kiÕn cña m×nh tríc tËp thÓ. Nãi nh vËy ®Ó thÊy r»ng, ch¬ng tr×nh Lµm v¨n hiÖn hµnh kh«ng cßn phï hîp víi thùc tiÔn d¹y häc. LiÖu víi ch¬ng tr×nh ®ã th× cã gãp phÇn ®¾c lùc vµo sù nghiÖp ®µo t¹o con ngêi ph¸t triÓn toµn diÖn vÒ mäi mÆt ®îc kh«ng? Trong khi ®ã theo ®Þnh híng ®æi míi, s¸ch gi¸o khoa Ng÷ v¨n THPT (thÝ ®iÓm) ®· ®îc biªn so¹n tõ n¨m 2002, dù kiÕn ®Õn n¨m 2006 - 2007 sÏ gi¶ng d¹y ®¹i trµ trong tÊt c¶ c¸c trêng häc, song nã cã ®¸p øng ®îc yªu cÇu d¹y häc míi hay kh«ng? Gi¸o viªn cã thÓ nhanh chãng thÝch øng kh«ng? §iÒu nµy ®ßi hái sù cè g¾ng lín kh«ng chØ tõ nh÷ng ngêi tham gia biªn so¹n s¸ch gi¸o khoa, gi¸o viªn mµ cßn ph¶i ph¸t huy sù gãp ý cña toµn x· héi. Lµm ®îc ®iÒu ®ã qu¶ kh«ng dÔ dµng. * VÒ gi¸o viªn: Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, phong trµo ®æi míi ph¬ng ph¸p ®· thu hót sù quan t©m cña nhiÒu gi¸o viªn, chuyªn viªn gi¸o viªn. Bé s¸ch gi¸o khoa thÝ ®iÓm THPT ra ®êi, ®îc tiÕn hµnh thÝ ®iÓm ë 44 trêng THPT cña 11 tØnh thµnh trong c¶ níc tõ n¨m häc 2003-2004. HÇu nh c¸c trêng THPT ®Òu cã trong tay bé s¸ch thÝ ®iÓm. Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i tÊt c¶ gi¸o viªn v¨n THPT, ®Æc biÖt lµ NguyÔn ThÞ YÕn 20