Tài liệu Mối quan hệ giữa phật giáo và tín ngưỡng dân gian việt nam (qua nghiên cứu một số ngôi chùa đồng bằng bắc bộ)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ĐẶNG MINH CHÂU (THÍCH BẢO NGHIÊM) MỐI QUAN HỆ GIỮA PHẬT GIÁO VÀ TÍN NGƢỠNG DÂN GIAN VIỆT NAM (QUA NGHIÊN CỨU MỘT SỐ NGÔI CHÙA TIÊU BIỂU CỦA PHẬT GIÁO BẮC TÔNG) Chuyên ngành: CNDVBC & CNDVLS Mã số: 62.22.80.05 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC NGƢỜI HƢỚNG HÀ NỘI, 2016 0 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ĐẶNG MINH CHÂU (THÍCH BẢO NGHIÊM) MỐI QUAN HỆ GIỮA PHẬT GIÁO VÀ TÍN NGƢỠNG DÂN GIAN VIỆT NAM (QUA NGHIÊN CỨU MỘT SỐ NGÔI CHÙA TIÊU BIỂU CỦA PHẬT GIÁO BẮC TÔNG) Chuyên ngành: CNDVBC & CNDVLS Mã số: 62.22.80.05 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN THỊ THÚY VÂN HÀ NỘI, 2016 1 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các tài liệu, số liệu trích dẫn trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được công bố trong bất cứ công trình nào khác. Tác giả luận án Đặng Minh Châu (Thích Bảo Nghiêm) 2 MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN MỞ ĐẦU 5 CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CỦA 11 LUẬN ÁN 1.1. Những công trình nghiên cứu về Phật giáo và Phật giáo 11 Việt Nam 1.2. Những công trình nghiên cứu về tín ngƣỡng dân gian 17 Việt Nam 1.3. Những công trình nghiên cứu về mối quan hệ giữa Phật 23 giáo và tín ngƣỡng dân gian Việt Nam 1.4. Các công trình nghiên cứu về một số ngôi chùa 28 1.5. Những kết quả các công trình nghiên cứu đạt đƣợc và 34 những vấn đề luận án cần tiếp tục nghiên cứu CHƢƠNG 2. MỘT SỐ KHÁI QUÁT CHUNG VỀ PHẬT GIÁO, 40 TÍN NGƢỠNG DÂN GIAN VIỆT NAM VÀ MỐI QUAN HỆ GIỮA CHÚNG 2.1. Một số nét cơ bản của Phật giáo Việt Nam 40 2.1.1. Quá trình du nhập và phát triển của Phật giáo ở Việt Nam 40 2.1.2. Đặc điểm của Phật giáo Việt Nam 46 2.2. Vài nét về tín ngƣỡng dân gian Việt Nam 52 2.2.1. Cơ sở hình thành tín ngưỡng dân gian Việt Nam 52 3 2.2.2. Khái niệm tín ngưỡng và tín ngưỡng dân gian 54 2.2.3. Một số đặc điểm của tín ngưỡng dân gian Việt Nam 57 2.2.4. Phân loại tín ngưỡng dân gian Việt Nam 62 2.3. Cơ sở và phƣơng thức của mối quan hệ giữa Phật giáo 64 và tín ngƣỡng dân gian ở Việt Nam 2.3.1. Cơ sở địa lý, kinh tế, văn hóa, xã hội, chính trị của mối 65 quan hệ giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian Việt Nam 2.3.2. Phương thức thể hiện mối quan hệ giữa Phật giáo và tín 74 ngưỡng dân gian Việt Nam CHƢƠNG 3. BIỂU HIỆN MỐI QUAN HỆ GIỮA PHẬT GIÁO VÀ 79 TÍN NGƢỠNG DÂN GIAN QUA CÁC NGÔI CHÙA TIÊU BIỂU CỦA PHẬT GIÁO BẮC TÔNG 3.1. Khái quát về chùa của Phật giáo Bắc tông ở Việt Nam 79 3.2. Ảnh hƣởng của Phật giáo đến tín ngƣỡng dân gian Việt 86 Nam trong các ngôi chùa tiêu biểu của Phật giáo Bắc tông 3.2.1. Sự “ Phật hóa” của các thánh/ thần trong dân gian vào chùa 87 3.2.2. Sự thay đổi các nghi lễ thờ cúng, lễ hội, không gian tâm 93 linh trong tín ngưỡng dân gian theo Phật giáo 3.3. Sự tác động của tín ngƣỡng dân gian Việt Nam đến 99 Phật giáo trong các ngôi chùa tiêu biểu của Phật giáo Bắc tông 3.3.1. Đối tượng thờ phụng được mở rộng, bổ sung 3.3.2. Một số nghi lễ thờ cúng trong chùa Phật chịu ảnh hưởng 4 99 107 đậm nét của tín ngưỡng dân gian 3.3.3. Ảnh hưởng của tín ngưỡng dân gian đến Phật giáo qua 112 truyền thuyết ra đời của một số ngôi chùa 3.3.4. Kiến trúc, điêu khắc chùa Phật giáo Bắc tông dưới ảnh 116 hưởng của tín ngưỡng dân gian 3.4. Những giá trị văn hóa của mối quan hệ giữa Phật giáo 121 và tín ngƣỡng dân gian Việt Nam 3.4.1. Mối quan hệ giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian Việt 121 Nam thể hiện giá trị nhân bản sâu sắc, khuyến khích đời sống tâm linh hướng thiện, lành mạnh 3.4.2. Mối quan hệ giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian Việt 126 Nam tạo nên những giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể tiêu biểu, làm nên nét đặc sắc của bản sắc văn hóa Việt Nam CHƢƠNG 4. XU HƢỚNG BIẾN ĐỔI VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM 131 PHÁT HUY NHỮNG GIÁ TRỊ VĂN HÓA TRONG MỐI QUAN HỆ GIỮA PHẬT GIÁO VÀ TÍN NGƢỠNG DÂN GIAN VIỆT NAM 4.1. Xu hƣớng biến đổi trong mối quan hệ giữa Phật giáo và 132 tín ngƣỡng dân gian Việt Nam hiện nay 4.1.1. Xu hướng hỗn dung Phật giáo và tín ngưỡng dân gian 132 4.1.2. Xu hướng đưa Phật giáo trở về Phật giáo nguyên thủy 139 4.2. Một số vấn đề đặt ra từ mối quan hệ giữa Phật giáo và 143 tín ngƣỡng dân gian Việt Nam 4.2.1. Sự biến tướng của các nghi lễ Phật giáo kết hợp tín ngưỡng dân gian Việt Nam 5 143 4.2.2. Cảnh quan kiến trúc của một số ngôi chùa Việt đang dần 145 bị phá vỡ, hiện tượng lợi dụng sinh hoạt tín ngưỡng để hành nghề mê tín dị đoan gia tăng 4.3. Một số kiến nghị nhằm phát huy giá trị văn hóa từ mối 147 quan hệ giữa Phật giáo và tín ngƣỡng dân gian Việt Nam KẾT LUẬN 156 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN 159 ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 6 160 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Phật giáo là một tôn giáo lớn ở Việt Nam, có vai trò quan trọng trong công cuộc dựng nước và giữ nước suốt chiều dài lịch sử dân tộc và là học thuyết có tính triết học sâu sắc và giá trị nhân văn. Trước khi Phật giáo du nhập vào Việt Nam, người Việt Nam đã có tín ngưỡng của riêng mình; khi Phật giáo vào Việt Nam, người Việt đã tiếp nhận tôn giáo này trong xu hướng hòa quyện với tín ngưỡng bản địa và tạo nên một bản sắc văn hoá tôn giáo độc đáo. Hơn 2000 năm có mặt trên đất Việt, Phật giáo đã để lại nhiều dấu ấn vật chất, mà tiêu biểu hơn cả là những ngôi chùa với nhiều loại hình/dạng khác nhau. Sự ra đời và phát triển của những dạng chùa này không chỉ đánh dấu sự phát triển của nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc thể hiện ở dạng văn hóa vật thể, mà còn phản ánh những chuyển biến về mặt tư tưởng của người dân cùng đời sống tôn giáo, tín ngưỡng của họ trong những giai đoạn lịch sử nhất định. Kết hợp với nhau, Phật giáo và tín ngưỡng dân gian đã thẩm thấu vào nhau để Phật giáo ở Việt Nam trở thành Phật giáo Việt Nam - với tư tưởng nhập thế rõ ràng nên đã tạo nên sự gắn bó giữa Phật giáo với dân tộc và đồng hành cùng dân tộc, góp phần tạo nên những thành quả dựng nước và giữ nước của dân tộc. Phật giáo Bắc tông là một trong hai hệ phái tiêu biểu của Phật giáo. Đây là hệ phái Phật giáo phát triển chủ trương linh động trong thực hiện giới luật, không câu nệ vào câu chữ trong kinh mà lựa chọn sự phù hợp, hữu ích có hiệu quả cho tu hành và đời sống xã hội. Chính đặc điểm này của Phật giáo Bắc tông đã làm cho hệ phái này nhanh chóng đi sâu vào đời sống cộng đồng 7 người Việt, dung hợp với tín ngưỡng dân gian, là biểu trưng tiêu biểu cho sự kết hợp của Phật giáo và tín ngưỡng dân gian. Việc nghiên mối quan hệ giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian Việt Nam được thể hiện qua những ngôi chùa của Phật giáo Bắc tông nói riêng, chùa Việt Nam nói chung đem lại cho ta hiểu rõ các lớp văn hóa bồi tụ, lắng đọng trong thần tích và lễ hội trong cùng một không gian kiến trúc, làm rõ những nét riêng có của Phật giáo Việt Nam. Hơn nữa, nghiên cứu sự kết hợp giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian Việt Nam còn nhằm khẳng định căn tính đặc thù của Phật giáo Việt Nam, khẳng định giá trị văn hóa, lịch sử của những ngôi chùa Việt, giữ gìn và phát huy truyền thống, bản sắc dân tộc, góp phần xây dựng nền văn hóa tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc Việt Nam trong thời kỳ đổi mới, hội nhập và phát triển. Vì các lý do trên, tôi chọn đề tài: “Mối quan hệ giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian Việt Nam (qua nghiên cứu một số ngôi chùa tiêu biểu của Phật giáo Bắc tông)” làm công trình nghiên cứu của mình. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích Trên cơ sở hệ thống hóa một số nội dung lý luận về mối quan hệ giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian ở Việt Nam, luận án tập trung làm rõ cơ sở hình thành, cơ chế tác động, phương thức thể hiện cũng như những biểu hiện cụ thể của mối quan hệ này qua một số ngôi chùa tiêu biểu của Phật giáo Bắc tông; trên cơ sở đó chỉ ra xu hướng và đề xuất một số kiến nghị nhằm phát huy những giá trị văn hoá của mối quan hệ giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian ở nước ta hiện nay, đặc biệt là trong công tác bảo tồn và phát huy những giá trị của di sản văn hóa Phật giáo. 8 2.2. Nhiệm vụ - Hệ thống hoá một số nội dung lý luận cơ bản về Phật giáo, tín ngưỡng dân gian Việt Nam và mối quan hệ giữa chúng. - Phân tích biểu hiện mối quan hệ giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian qua một số ngôi chùa tiêu biểu của Phật giáo Bắc tông ở Việt Nam. - Phân tích xu hướng biến đổi và đề xuất một số kiến nghị, giải pháp nhằm phát huy những giá trị văn hoá của mối quan hệ giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian ở nước ta hiện nay. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Mối quan hệ giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian Việt Nam. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Luận án nghiên cứu mối quan hệ giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian Việt Nam thể hiện qua một số ngôi chùa tiêu biểu của Phật giáo Bắc tông. Những ngôi chùa được tác giả luận án khảo sát để thu thập tài liệu và trích dẫn trong luận án, gồm: + Ở miền Bắc: Chùa Thầy, chùa Trăm Gian, chùa Bối Khê, chùa Dâu, chùa Một Cột, chùa Bà Đá, chùa Bằng, chùa Lý Triều Quốc Sư, chùa Trấn Quốc, chùa Hoàng Mai, chùa Kim Liên; chùa Láng, chùa Duệ Tú, chùa Yên Phú, chùa Quảng Bá, chùa Thành, chùa Tam Thanh, chùa Tiên, chùa Giám, chùa Keo (Nam Định), chùa Cổ Lễ, chùa Trông, chùa Đại Bi, chùa Lương, chùa Keo (Thái Bình)... + Ở miền Trung: 9 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Đào Duy Anh (2005), Việt Nam văn hóa sử cương, Nxb. Giáo dục. 2. Toan Ánh (2005), Nếp cũ - Tín ngưỡng Việt Nam (quyển Thượng), Nxb. Trẻ, thành phố Hồ Chí Minh. 3. Đặng Văn Bài (2008), "Nhận diện để phát huy giá trị di sản văn hoá Phật giáo Việt Nam", Tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo (5), tr.19-26. 4. Ban Quản lý di tích và danh thắng Hà Nội (2000), Di tích lịch sử - văn hóa Hà Nội, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 5. Ban Tu thư đại học Vạn Hạnh (Thích Quảng Độ dịch) (1969), Đại thừa Phật giáo tư tưởng luận. 6. Thích Đồng Bổn (2001), Những tập tục dân gian chịu ảnh hưởng của Phật giáo Đại thừa, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội. 7. Trần Lâm Biền (1996), Chùa Việt, Nxb. Văn hóa Thông tin, Hà Nội. 8. Trần Lâm Biền (2000), Một con đường tiếp cận lịch sử, Nxb. Văn hóa dân tộc, Hà Nội. 9. Trần Lâm Biền (chủ biên) (2008), Diễn biến kiến trúc truyền thống Việt vùng Châu thổ sông Hồng, Nxb. Văn hoá Thông tin, Hà Nội. 10. C. Mác- Ăngghen (1995), Toàn tập, tập 1, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 11. C. Mác- Ăngghen (1995), Toàn tập, tập 3, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 12. Thích Minh Châu dịch (2000), Kinh Trường A Hàm, Tập 2, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội. 13. Minh Chi (2003), Truyền thống văn hóa và Phật giáo Việt nam, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội. 14. Nguyễn Mạnh Cường (2000), Chùa Dâu - Tứ Pháp và hệ thống các chùa Tứ Pháp, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. 15.Nguyễn Đăng Duy (1996), Văn hoá tâm linh, Nxb. Hà Nội. 16. Nguyễn Đăng Duy (1999), Phật giáo với văn hóa Việt Nam, Nxb. Hà Nội. 10 17. Trần Khánh Dư (2012), Lược sử Phật giáo Bắc tông ở các nước trên thế giới, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội. 18. Nguyễn Dữ (1971), Truyền kì mạn lục, Nxb. Văn học, Hà Nội. 19. Phạm Hữu Dung (biên dịch và chú giải) (2011), Cõi ta bà - thế giới quan Phật giáo- nguồn gốc và triết lý, Nxb. Văn hóa thông tin, Hà Nội. 20. Nguyễn Hồng Dương (2004), Tôn giáo trong mối quan hệ văn hóa và phát triển, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. 21. Đảng Cộng sản Việt Nam (2001), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 22. Đức Đạt Lai Lạt Ma XIV, Tứ Diệu Đế, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội. 23. Lê Tâm Đắc (2007), Phật giáo thời Trần qua thư tịch và dấu tích liên quan đến các ngôi chùa tháp. 24. Lê Tâm Đắc, Nguyễn Đức Sự (2010), Mấy vấn đề về Phật giáo trong lịch sử Việt Nam, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà nội. 25. Giáo hội Phật giáo Việt Nam (Ngô Đức Thọ dịch) (1990), Thiền uyển tập anh, Nxb. Văn học, Hà Nội. 26. Mai Thanh Hải (2002), Từ điển Tôn giáo, Nxb, Từ điển Bách Khoa, Hà Nội. 27. Nguyễn Hùng Hậu (2002), Đại cương triết học Phật giáo Việt Nam, từ khởi nguyên đến thế kỷ XIV, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. 28. Nguyễn Duy Hinh (2007), Một số bài viết về tôn giáo học, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. 29. Nguyễn Duy Hinh (1996), Tín ngưỡng Thành hoàng Việt Nam, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. 30. Nguyễn Duy Hinh (1999), Tư tưởng Phật giáo Việt Nam, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. 31. Bùi Biên Hoà (1994), Đạo Phật và thế gian, Nxb. Hà Nội. 32. Phạm Đình Hổ (1989), Vũ trung tùy bút, Nxb. Trẻ Thành phố Hồ Chí Minh. 11 33. Đỗ Quang Hưng (2010), "Những giá trị văn hóa trong đời sống tôn giáo tín ngưỡng", trong "Những giá trị văn hóa truyền thống Việt Nam", Ngô Đức Thịnh (chủ biên), Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà nội. 34. Đỗ Quang Hưng (2005), Vấn đề tôn giáo trong cách mạng Việt nam: Lý luận và thực tiễn, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà nội. 35. Vũ Ngọc Khánh (2001), Tín ngưỡng dân gian Việt Nam, Nxb. Văn hóa dân tộc, Hà Nội. 36. Nguyễn Quang Khái (2012), "Một số đặc điểm chùa Việt", Tạp chí Nghiên cứu tôn giáo (3), tr.28-33. 37. Kimura Taiken (người dịch: Thích Quảng Độ) (2012), Đại thừa Phật giáo tư tưởng luận, Nxb. Tôn giáo, Hà nội. 38. Kimura Taiken (người dịch: Thích Quảng Độ) (2012), Tiểu thừa Phật giáo tư tưởng luận, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội. 39. Trần Trọng Kim (2002), Phật lục, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội. 40. Trần Trọng Kim (2007), Phật học, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội. 41. Trần Trọng Kim (2010), Phật giáo, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội. 42. K. Sri Dhammananda (Thích Tâm Quang dịch) (2006), Đạo Phật và đời sống hiện đại, Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh. 43. Nguyễn Lang (2008), Việt Nam Phật giáo sử luận, 3 tập, Nxb. Văn học, Hà Nội. 44. Hà Xuân Liêm (2008), Những chùa tháp Phật giáo ở Huế, Nxb. Văn hoá Thông tin, Hà Nội. 45. Nguyễn Quang Lê (2011), Nhận diện bản sắc văn hoá qua lễ hội truyền thống người Việt, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. 46. Nguyễn Thế Long (1997), Chùa Hà Nội, Nxb. Hà Nội. 47. Trần Lâm, Hồng Kiên (2005), Một con đường tiếp cận di sản văn hóa, Nxb. Cục di sản văn hóa, Hà Nội. 12 48. Vũ Tự Lập (1991), Văn hóa và cư dân vùng đồng bằng sông Hồng, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. 49. Nguyễn Đức Lữ (2007), Lý luận về tôn giáo và chính sách tôn giáo ở Việt Nam, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội. 50. Nguyễn Đức Lữ (2007), Những đặc điểm cơ bản của một số tôn giáo lớn ở Việt Nam, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội. 51. Lê Hồng Lý (2008), Sự tác động của kinh tế thị trường vào lễ hội tín ngưỡng, Nxb. Văn hóa – Thông tin, Hà Nội. 52. Lâm Thế Mẫn (Thích Chân Tính dịch) (2006), Những điểm đặc sắc của Phật giáo, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội. 53. Diane Monrgan (2006), Triết học và tôn giáo Phương Đông, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội. 54. Phan Ngọc (2001), Bản sắc văn hóa Việt Nam, Nxb. Văn học, Hà Nội. 55. Phan Ngọc (2005), Một nhận thức mới về văn hóa Việt Nam, Nxb. Văn hóa Thông tin, Hà Nội. 56. Chân Nguyên, Nguyễn Tường Bách (1999), Từ điển Phật học, Nxb. Thuận Hoá, Huế. 57. Nguyễn Thị Minh Ngọc (2008), “Phật giáo dân gian: Con đường nhập thế của Phật giáo Việt Nam”, Tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo (8), tr 25 – 32. 58. Thích Bảo Nghiêm, Võ Văn Tường (2003) Hà Nội Danh Lam cổ tự, Nxb. Văn hóa Thông tin, Hà Nội. 59. Vũ Quỳnh (1993), Lĩnh Nam chích quái, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 60. Nhiều tác giả (1999), Di tích Hà Tây, Nxb. Sở Văn hóa Thông tin, Hà Tây. 61. Sở Văn hóa thông tin Hà Nội (1994), Hà Nội di tích và văn vật, Nxb. Hà Nội. 62. Nguyễn Minh San (1994), Tiếp cận tín ngưỡng dân dã Việt Nam, Nxb. Văn hoá dân tộc, Hà Nội. 63. Lê Văn Siêu (2006), Việt Nam văn minh sử, Nxb. Văn hóa, Hà Nội. 13 64. Vũ Thanh Sơn (2002), Thần linh đất Việt, Nxb. Văn hóa dân tộc, Hà Nội. 65. Hà Văn Tấn (1992), "Ghi chú thêm về tín ngưỡng Đế Thích (Indra) ở Việt Nam", Tạp chí Nghiên cứu Phật học, (số 5). 66. Hà Văn Tấn (1993), Chùa Việt Nam, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. 67. Lê Tắc (1973), An Nam chí lược, Nxb. La Bối, Sài Gòn. 68. Hoàng Thị Thơ (1993), "Sự phân nhánh Phật giáo Nam tông và Đại thừa Phật giáo", Tạp chí Triết học (4), tr.51- 54 69. Thích Đức Trí (2006), Những di sản văn hoá Phật giáo châu Á, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội. 70. Chu Quang Trứ (2001), Sáng giá chùa xưa - Mỹ thuật Phật giáo, Nxb. Mỹ thuật, Hà Nội. 71. Chu Quang Trứ (2001), Mỹ thuật Lý - Trần - mỹ thuật Phật giáo, Nxb. Mỹ thuật, Hà Nội. 72. Tạ Chí Đại Trường (2005), Thần, người và đất Việt, Nxb. Văn hóa Thông tin, Hà Nội. 73. Trần Đức Tuấn (2009), Đi dọc dòng sông Phật giáo, Nxb. Văn nghệ Tp. Hồ Chí Minh, Tp. Hồ Chí Minh. 74. Nguyễn Quốc Tuấn (2012), Chùa Bối Khê nhìn từ khảo cổ học Phật giáo”, Nxb. Từ điển Bách khoa, Hà Nội. 75. Nguyễn Quốc Tuấn (2012), Đặc điểm và vai trò của Phật giáo Việt nam thế kỷ 20, Nxb Từ điển Bách khoa, Hà Nội. 76. Bùi Văn Tiến (2000), Chùa Bút Tháp, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội. 77. Nguyễn Văn Tiến (2001), Di tích chùa Thầy (Hà Tây), Luận văn Tiến sĩ Lịch sử, chuyên ngành Khảo cổ học. 78. Thích Thanh Từ (2004), Thiền sư Việt Nam, Nxb.Thành hội Phật giáo TP. Hồ Chí Minh. 14 79. Lương Gia Tĩnh (2012), “Bảo tồn và phát huy di sản văn hóa Phật giáo hiện nay” trong Triết học phương Đông và phương Tây – Vấn đề và cách tiếp cận, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 80. Thích Hạnh Tuỳ, Thích Thanh Ninh (2010), Bài trí tượng phật một ngôi chùa tiêu biểu, Nxb. Văn hoá Thông tin, Hà Nội. 81. Võ Văn Tường (2007), Chùa Việt Nam xưa và nay, Nxb. Giáo dục, Hà Nội. 82. Trương Đình Tưởng (2010), Bái Đính ngàn năm tâm linh và huyền thoại: Khảo cứu về phong thuỷ tâm linh và huyền thoại, Nxb. Thế giới, Hà Nội. 83. Trung tâm tư liệu Phật học- Bồ Đề Tân Thanh (2003), Con Đường Giải Thoát (giáo lý Phật giáo cơ bản), Nxb Văn hóa Thông Tin Hà Nội. 84. Lê Mạnh Thát (1999), Lịch sử Phật giáo Việt Nam, tập 1, Nxb. Thuận Hoá, Huế. 85. Lê Mạnh Thát (2001), Lịch sử Phật giáo Việt Nam, tập 2 và 3, Nxb. TP. Hồ Chí Minh, TP. Hồ Chí Minh. 86. Ngô Đức Thịnh (chủ biên, 2001), Tín ngưỡng và văn hóa tín ngưỡng ở Việt Nam, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội. 87. Ngô Đức Thịnh (chủ biên, 2001), Đạo Mẫu ở Việt Nam, Nxb. Văn hóa Thông tin, Hà Nội. 88. Ngô Đức Thịnh (2012), Tín ngưỡng trong sinh hoạt văn hoá dân gian, Nxb. Thời đại, Hà Nội. 89. Ngô Đức Thịnh (chủ biên, 2010), Những giá trị văn hóa truyền thống Việt Nam, Nxb. Chính trị Quốc gia. 90. Ngô Đức Thịnh (chủ biên, 2012), Đạo Mẫu Việt Nam, Nxb. Thế Giới. 91. Trần Ngọc Thêm (2000), Cơ sở văn hoá Việt Nam, Nxb. Giáo dục, Hà Nội. 92. Hồ Đức Thọ (2005), Nghi lễ thờ cúng truyền thống của người Việt tại nhà và chùa, đình, đền, miếu, phủ, Nxb. Văn hoá Thông tin, Hà Nội. 93. Nguyễn Tài Thư (chủ biên, 1993), Lịch sử tư tưởng Việt Nam, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội. 15 94. Trần Mạnh Thường (chủ biên) (1998), Đình chùa, lăng tẩm nổi tiếng Việt Nam, Nxb. Văn hoá Thông tin, Hà Nội. 95. Phan Cẩm Thượng (1996), Bút Tháp nghệ thuật Phật giáo, Nxb. Mỹ thuật, Hà Nội. 96. Phan Cẩm Thượng (2002), Chùa Dâu và nghệ thuật Tứ Pháp, Nxb. Mỹ thuật, Hà Nội. 97. Thích Huệ Thông, Phan Thanh Đào, Nguyễn Hiếu Học (biên soạn) (2008), Bình Dương danh lam cổ tự, Hội Khoa học lịch sử Bình Dương, Bình Dương. 98. Trần Quang Thuận (2007), Phật giáo tổng quan, Nxb. Văn hoá Sài Gòn, tp. Hồ Chí Minh. 99. Nguyễn Đăng Thục (1991), Lịch sử triết học Phương Đông, Tập 3, Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh. 100. Ủy ban Khoa học xã hội Việt Nam, Viện Triết học (1988), Lịch sử Phật giáo Việt Nam, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. 101. Đặng Nghiêm Vạn (chủ biên, 1996), Về tôn giáo tín ngưỡng Việt Nam hiện nay, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. 102. Đặng Nghiêm Vạn (chủ biên, 1998), Những vấn đề lý luận và thực tiễn tôn giáo ở Việt Nam”, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. 103. Đặng Nghiêm Vạn (2012), Lý luận về tôn giáo và tình hình tôn giáo ở Việt Nam, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 104. Viện Khoa học xã hội Việt Nam (2004), Về tôn giáo và tôn giáo ở Việt Nam (sách tham khảo), Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà nội. 105. Viện Khoa học Xã hội (2009), Đại Việt sử kí toàn thư (3 tập), Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. 106. Viện Nghiên cứu Hán Nôm (Nguyễn Khắc Thuân khảo dịch (1996), Văn bia thời Mạc ), Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội. 16 107. Trần Quốc Vượng, (1996), Vài ý kiến về Phật giáo và văn hóa dân tộc, trong: Mấy vấn đề về Phật giáo và lịch sử tư tưởng Việt Nam, Ủy ban Khoa học xã hội Việt Nam, Viện Triết học, Nxb. Hà Nội. 108. Lạc Việt (2009), Chùa Hà Nội, Nxb. Hà Nội 109. Nguyễn Thanh Xuân (2009), Một số tôn giáo ở Việt Nam, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội. 110. Lý Tế Xuyên (1972), Việt điện u linh. Nxb. Văn học, Hà Nội. 111. Lê Trung Vũ (chủ biên) (1992), Lễ hội cổ truyền, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. Trang Web 112. Thích Giác Đức Vài điểm tương quan của Phật giáo Nguyên thủy và Đại thừa (đăng này 27/09/2013 14:09:00 http://www.daophatngaynay.com/vn/phat-phap/buoc-dau-hocphat/dd-dao-phat/14144-vai-diem-tuong-quan-cua-phat-giao-nguyenthuy-va-dai-thua.html 17 VUI LÒNG TẢI VỀ ĐỂ XEM BẢN FULL ĐẦY ĐỦ ! VUI LÒNG TẢI VỀ ĐỂ XEM BẢN FULL ĐẦY ĐỦ !