Tài liệu Hoạt động xếp hạng tín dụng đối với doanh nghiệp tại ngân hàng thương mại cổ phần ngoại thương việt nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ NGUYỄN THỊ PHƯƠNG THANH HOẠT ĐỘNG XẾP HẠNG TÍN DỤNG ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP TẠI NGÂN HÀNG TMCP NGOẠI THƯƠNG VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ TÀI CHÍNH NGÂN HÀNG Đà Lạt – Năm 2012 i ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ NGUYỄN THỊ PHƯƠNG THANH HOẠT ĐỘNG XẾP HẠNG TÍN DỤNG ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP TẠI NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI CỔ PHẦN NGOẠI THƯƠNG VIỆT NAM Chuyên ngành : Tài chính và Ngân hàng. Mã số : 60 34 20 LUẬN VĂN THẠC SĨ TÀI CHÍNH NGÂN HÀNG NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. PHAN CHÍ ANH Đà Lạt – Năm 2012 ii MỤC LỤC DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT.............................................................................................i DANH MỤC CÁC BẢNG...........................................................................................................ii MỞ ĐẦU............................................................................................................................................1 CHƯƠNG 1: HOẠT ĐỘNG XẾP HẠNG TÍN DỤNG ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP VAY VỐN TẠI CÁC NGÂN HÀNG....................................................................6 1. 1. Rủi ro tín dụng........................................................................................................................6 1.1.1. Khái niệm rủi ro tín dụng..................................................................................................6 1.1.2. Các nguyên nhân dẫn đến rủi ro tín dụng.....................................................................6 1.2. Xếp hạng tín dụng doanh nghiệp vay vốn.....................................................................12 1.2.1. Định nghĩa xếp hạng tín dụng........................................................................................12 1.2.2. Sự cần thiết phải XHTD trong hoạt động tín dụng ngân hàng............................12 1.2.3.Vai trò của XHTD..............................................................................................................15 1.3. Nguyên tắc và các chỉ tiêu xếp hạng tín dụng doanh nghiệp...................................18 1.3.1. Nguyên tắc xếp hạng tín dụng.......................................................................................18 1.3.2. Các chỉ tiêu thường dùng để XHTD doanh nghiệp.................................................20 1.4. Tình hình xếp hạng tín dụng tại Việt Nam....................................................................21 1.4.1. Trung tâm thông tin tín dụng ngân hàng nhà nước (CIC).....................................21 1.4.2. Doanh nghiệp kinh doanh thông tin tín dụng............................................................22 1.4.3. Xếp hạng tín dụng nội bộ của các ngân hàng thương mại Việt Nam................24 Kết luận Chương 1........................................................................................................................27 iii CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG XẾP HẠNG TÍN DỤNG ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP TẠI NGÂN HÀNG TMCP NGOẠI THƯƠNG VIỆT NAM.......................28 2.1. Giới thiệu Ngân hàng TMCP Ngoại thương Việt Nam.............................................28 2.1.1. Giới thiệu quá trình hình thành và phát triển............................................................28 2.1.2. Tình hình hoạt động..........................................................................................................30 2.2. Thực trạng hoạt động xếp hạng tín dụng đối với doanh nghiệp tại Ngân hàng TMCP Ngoại thương Việt Nam................................................................................................35 2.2.1. Khái quát về hệ thống chấm điểm xếp hạng tín dụng nội bộ của Ngân hàng TMCP Ngoại thương Việt Nam................................................................................................35 2.2.2. Quy trình xếp hạng tín dụng doanh nghiệp...............................................................36 2.3. Đánh giá hoạt động xếp hạng tín dụng doanh nghiệp tại Ngân hàng TMCP Ngoại thương Việt Nam..............................................................................................................54 2.3.1. Kết quả đạt được................................................................................................................54 2.3.2. Những mặt còn hạn chế...................................................................................................55 2.3.3. Nguyên nhân của những hạn chế..................................................................................57 Kết luận Chương 2........................................................................................................................59 CHƯƠNG 3: GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ HỆ THỐNG XẾP HẠNG TÍN DỤNG ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP TẠI NGÂN HÀNG TMCP NGOẠI THƯƠNG VIỆT NAM................................................................................................................60 3.1. Định hướng của Ngân hàng TMCP Ngoại thương Việt Nam trong thời gian tới..............................................................................................................................................60 3.1.1. Các định hướng cơ bản....................................................................................................60 3.1.2. Các chỉ tiêu cơ bản............................................................................................................62 3.1.3. Xây dựng hệ thống xếp hạng tín dụng........................................................................63 iv 3.2. Các giải pháp nâng cao hiệu quả của hệ thống xếp hạng tín dụng........................64 3.2.1. Đối với nhà nước...............................................................................................................64 3.2.2. Đối với Ngân hàng TMCP Ngoại thương Việt Nam..............................................66 Kết luận Chương 3........................................................................................................................69 KẾT LUẬN.....................................................................................................................................70 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO...............................................................................71 v DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT CIC : Trung tâm thông tin tín dụng – Ngân hàng nhà nước. NHNN : Ngân hàng Nhà nước. NHTM : Ngân hàng thương mại. TCTD : Tổ chức tín dụng. Vietcombank : Ngân hàng TMCP Ngoại thương Việt Nam. VN : Việt Nam. WTO : Tổ chức thương mại thế giới. XHTD : Xếp hạng tín dụng. i DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Bảng cân đối kế toán của Vietcombank năm 2010, 2011. Bảng 2.2. Kết quả hoạt động kinh doanh của Vietcombank năm 2010, 2011. Bảng 2.3. Tình hình hoạt động tín dụng của Vietcombank đến 30/09/2012. Bảng 2.4. Chỉ tiêu tài chính. Bảng 2.5. Chỉ tiêu phi tài chính. ii MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Một trong lĩnh vực mà Việt Nam sớm mở cửa khi gia nhập WTO là lĩnh vực tài chính ngân hàng. Do nhiều rào cản bị bãi bỏ nên hoạt động ngân hàng chắc chắn sẽ trở nên sôi động và cạnh tranh khốc liệt hơn. Để tham gia vào cuộc cạnh tranh đặc biệt là trong hoạt động tín dụng, các ngân hàng thương mại trong nước ngay từ bây giờ phải tự đổi mới mình, xây dựng hệ thống quản lý rủi ro tín dụng hiệu quả, phù hợp với chuẩn mực và thông lệ quốc tế. Hầu hết các ngân hàng thương mại tại Việt Nam đều đang đi theo mô hình ngân hàng truyền thống tức là hoạt động tín dụng là hoạt động mang lại nhiều lợi nhuận nhất (trên 70% lợi nhuận). Tuy nhiên, bên cạnh đó hoạt động tín dụng cũng là hoạt động mang lại nhiều rủi ro nhất trong những hoạt động của ngân hàng thương mại. Vì vậy để hoàn thiện các công cụ quản lý rủi ro tín dụng một cách khoa học và hiệu quả, các ngân hàng thương mại hiện nay đang triển khai áp dụng hệ thống xếp hạng tín dụng nội bộ hay hệ thống chấm điểm tín dụng của riêng mình, nhằm đánh giá mức độ tín nhiệm, khả năng trả nợ trong tương lai của khách hàng có quan hệ dựa trên hệ thống xếp hạng. Từ đó cho phép ngân hàng chủ động lựa chọn khách hàng và xây dựng chính sách tín dụng hợp lý đối với từng nhóm khách hàng cụ thể. Để đảm bảo tăng trưởng tín dụng an toàn, hiệu quả và bền vững từ năm 2003 Ngân hàng TMCP Ngoại thương Việt Nam đã tiến hành triển khai xây dựng, đưa vào áp dụng và hoàn thiện qua các năm “Hệ thống xếp hạng tín dụng” nội bộ của riêng mình và hướng đến chuẩn mực quốc tế. Tuy nhiên hệ thống xếp hạng tín dụng này vẫn còn nhiều khiếm khuyết cần phải được bổ sung và chỉnh sửa để có thể đáp ứng được yêu cầu quản trị rủi ro tín dụng trong điều kiện hiện nay cũng như trong tương lai. Là người làm công tác tín dụng trong hệ thống Ngân hàng TMCP Ngoại thương Việt Nam, với mong muốn đóng góp phần nâng cao hiệu quả của hệ thống xếp hạng tín dụng ngân hàng nên tôi chọn đề tài “Hoạt động xếp hạng tín dụng đối 1 với doanh nghiệp tại Ngân hàng TMCP Ngoại thương Việt Nam” làm đề tài luận văn tốt nghiệp cao học ngành tài chính – ngân hàng. 2. Tình hình nghiên cứu Sau khi Việt Nam gia nhập WTO, NHNN Việt Nam và các TCTD Việt Nam đã có nhiều nỗ lực trong việc hoàn thiện hệ thống pháp lý về tiền tệ và hoạt động ngân hàng cũng như nâng cao năng lực quản trị điều hành, đặc biệt là năng lực quản trị rủi ro của các NHTM tiến dần từng bước đến các thông lệ và chuẩn mực quốc tế. Về phía cơ quan quản lý, mới đây, NHNN Việt Nam đã ban hành quy định mới về các tỷ lệ bảo đảm an toàn trong hoạt động của tổ chức tín dụng (Thông tư số 13/2010/TT-NHNN ngày 20/5/2010) và đang khẩn trương hoàn thiện để ban hành quy định mới về phân loại nợ, trích lập và sử dụng dự phòng để xử lý rủi ro tín dụng trong hoạt động của các tổ chức tín dụng. Đây là bước tiến quan trọng trong việc từng bước áp dụng các chuẩn mực Basel II tại Việt Nam. Về phía các tổ chức tín dụng Việt Nam, Basel II đã có ảnh hưởng lớn trong việc nâng cao năng lực quản trị điều hành, nhất là năng lực quản lý rủi ro. Bên cạnh việc tuân thủ các quy định bắt buộc của NHNN, các TCTD cũng đang rất nỗ lực để hoàn thiện hơn nữa hệ thống quản trị rủi ro của ngân hàng mình cho phù hợp với điều kiện hoạt động cụ thể của mỗi ngân hàng và từng bước tiếp cận với các chuẩn mực của Basel II. Hiện nay, hầu hết các NHTM vẫn đang thực hiện phân loại nợ theo Điều 6 của Quyết định 493/2005/QĐ-NHNN ngày 22/04/2005 về phân loại nợ, trích lập và sử dụng dự phòng để xử lý rủi ro tín dụng. Nhiều khả năng nợ xấu của các NHTM có thể cao hơn con số chính thức mà các NHTM đưa ra nếu thực hiện phân loại khách hàng và nợ theo Điều 7 của Quyết định 493/2005/QĐ-NHNN căn cứ vào xếp hạng tín dụng nội bộ của NHTM. Đến ngày 25/04/2007 NHNN đã ban hành Quyết định 18/2007/QĐ-NHNN Về việc sửa đổi, bổ sung một số điều của Quy định về phân loại nợ, trích lập và sử dụng dự phòng để xử lý rủi ro tín dụng trong hoạt động ngân hàngcủa tổ chức tín dụng ban hành theo Quyết định số 493/2005/QĐ-NHNN ngày 22/04/2005. Qua đó các TCTD phân loại nợ thành 5 nhóm: nợ đủ tiêu chuẩn, nợ cần chú ý, nợ dưới tiêu chuẩn, nợ nghi ngờ và nợ có khả năng mất vốn, theo tiêu chí nhóm nợ kết hợp với xếp hạng tín dụng nội bộ của khách hàng đó theo đánh giá 2 của TCTD. Bên cạnh đó, định kỳ TCTD phải có văn bản báo cáo NHNN về tình hình xây dựng Hệ thống xếp hạng tín dụng nội bộ theo quy định bao gồm quy trình xếp hạng và quyết định kết quả xếp hạng; hệ thống chấm điểm tín dụng; hệ thống cơ sở dữ liệu; quy trình kiểm tra và kiểm soát; tình hình tiến độ thực hiện, thời gian dự kiến hoàn thành, thời gian dự kiến áp dụng thử nghiệm, kết quả áp dụng thử nghiệm… Đối với Ngân hàng TMCP Ngoại thương Việt Nam, hệ thống XHTD nội bộ đã được xây dựng và triển khai ứng dụng từ năm 2003. Từ đó cho đến nay hệ thống XHTD nội bộ đó của Vietcombank vẫn đang liên tục được chỉnh sửa và hoàn thiện, nhằm phù hợp hơn với điều kiện kinh tế xã hội, các hiệp ước quốc tế mà Việt Nam đã cam kết và điều quan trọng nhất là nhằm sàng lọc khách hàng có hiệu quả giúp ngân hàng có khả năng ứng phó với rủi ro một cách tích cực và nhanh chóng nhất. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu - Về lý luận : phân tích cơ sở lý luận về hoạt động tín dụng ngân hàng và rủi ro trong hoạt động tín dụng của ngân hàng, qua đó nêu bật sự cần thiết phải nâng cao hiệu quả hệ thống xếp hạng tín dụng doanh nghiệp trong quản lý rủi ro tín dụng của các ngân hàng thương mại Việt Nam. - Về thực tiễn : làm rõ những ưu điểm và hạn chế của hệ thống xếp hạng tín dụng doanh nghiệp trong các Ngân hàng TMCP Ngoại thương Việt Nam, so sánh với các hệ thống XHTD của một số TCTD khác, qua đó nâng cao hiệu quả của hệ thống XHTD trong việc phân loại nợ khách hàng doanh nghiệp tại Chi nhánh Đà Lạt, đồng thời đề xuất một số giải pháp cụ thể góp phần hoàn thiện hơn hệ thống XHTD của Vietcombank. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: các rủi ro trong hoạt động tín dụng ngân hàng, các chỉ tiêu và mô hình dùng để phân tích xếp hạng tín dụng doanh nghiệp. - Phạm vi nghiên cứu: hệ thống xếp hạng tín dụng doanh nghiệp của Vietcombank. 3 5. Phương pháp nghiên cứu Dựa vào lý thuyết chuyên ngành Kinh tế tài chính - Ngân hàng cùng với các phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh và đối chiếu giữa hệ thống xếp hạng tín dụng doanh nghiệp của Vietcombank đối với các tiêu chí đánh giá phổ biến theo kinh nghiệm của các nước và các tổ chức xếp hạng tín dụng chuyên nghiệp, và so sánh đối với một số hệ thống XHTD của các TCTD khác để làm rõ những ưu điểm và hạn chế của hệ thống xếp hạng tín dụng doanh nghiệp tại các ngân hàng thương mại, qua đó để xuất các giải pháp để nâng cao hiệu quả xếp hạng tín dụng doanh nghiệp tại Vietcombank. Đồng thời luận văn cũng dựa vào phương pháp nghiên cứu tình huống về một số đối tượng khách hàng đang có dư nợ tại Vietcombank để có thể tiếp cận chuyên môn theo nội dung, phương pháp và kỹ thuật XHTD của Vietcombank. 6. Những đóng góp mới của luận văn Đề tài này trình bày sự cần thiết của hệ thống XHTD đối với các TCTD nói chung và đối với Vietcombank nói riêng. Đề tài tập trung vào phân tích phương pháp tính điểm và xếp hạng, đưa ra hướng kiểm chứng các chỉ tiêu nhằm nâng cao hiệu quả của hệ thống XHTD và hiệu quả quản trị rủi ro tín dụng của Vietcombank. Kết quả nghiên cứu của đề tài có thể áp dụng vào thực tiễn phân loại nợ và xử lý rủi ro tín dụng, nhằm hoàn thiện quy trình tín dụng, giúp các nhà quản trị ngân hàng có định hướng chiến lược kinh doanh rõ ràng áp dụng phù hợp cho từng nhóm đối tượng khách hàng. 7. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, Luận văn bao gồm 3 chương : Chương 1 : Hệ thống hóa cơ sở lý luận về hoạt động tín dụng ngân hàng và hoạt động xếp hạng tín dụng đối với doanh nghiệp tại các tổ chức tín dụng. Chương 2 : Phân tích thực trạng, những ưu điểm, nhược điểm của hệ thống xếp hạng tín dụng doanh nghiệp của Ngân hàng TMCP Ngoại thương Việt Nam. Chương 3 : Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao hơn nữa hiệu quả hệ thống xếp hạng tín dụng doanh nghiệp của Ngân hàng TMCP Ngoại thương Việt Nam. 4 CHƯƠNG 1 HOẠT ĐỘNG XẾP HẠNG TÍN DỤNG ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP VAY VỐN TẠI CÁC NGÂN HÀNG 1.1. Rủi ro tín dụng. 1.1.1. Khái niệm rủi ro tín dụng. Dù đã có nhiều cải cách trong lĩnh vực tài chính, rủi ro tín dụng vẫn là nguyên nhân chủ yếu gây ra thất thoát và dẫn đến nguy cơ phá sản ngân hàng. Có rất nhiều khái niệm khác nhau về rủi ro tín dụng, tuy nhiên nội dung cơ bản xoay quanh các vấn đề sau: - Rủi ro tín dụng xảy ra khi người đi vay trễ hẹn hoặc tồi tệ hơn là không thanh toán trong nghĩa vụ trả nợ theo hợp đồng, bao gồm vốn gốc và/hoặc lãi phát sinh. - Rủi ro tín dụng là ngôn từ thường được sử dụng trong hoạt động cho vay của ngân hàng hoặc trên thị trường tài chính. Đó là khả năng không chi trả được nợ của người đi vay đối với người cho vay khi đến hạn phải thanh toán. Luôn là người cho vay phải chịu rủi ro khi chấp nhận một hợp đồng cho vay tín dụng. Bất kỳ một hợp đồng cho vay nào cũng có rủi ro tín dụng. - Rủi ro tín dụng sẽ dẫn đến tổn thất tài chính, tức là giảm thu nhập ròng và giảm giá trị thị trường của vốn. Trong trường hợp nghiêm trọng có thể dẫn đến phá sản. 1.1.2. Các nguyên nhân dẫn đến rủi ro tín dụng 1.1.2.1. Các nguyên nhân khách quan. a. Do môi trường kinh tế không ổn định. Sự biến động quá nhanh và không dự đoán được của thị trường thế giới: Nền kinh tế Việt Nam vẫn còn lệ thuộc quá nhiều vào sản xuất nông nghiệp và công nghiệp phục vụ nông nghiệp (nuôi trồng, chế biến thực phẩm và nguyên liệu), dầu thô, may gia công,… vốn rất nhạy cảm với rủi ro thời tiết và giá cả thế giới, nên dễ bị tổn thương khi thị trường thế giới biến động xấu. Ngành dệt may trong một số năm gần đây đã gặp không ít khó khăn vì bị khống chế hạn ngạch làm ảnh hưởng 5 trực tiếp đến hoạt động kinh doanh của các doanh nghiệp nói riêng và của các ngân hàng cho vay nói chung. Ngành thủy sản cũng gặp nhiều lao đao vì các vụ kiện bán phá giá vừa qua. Không chỉ xuất khẩu, các mặt hàng nhập khẩu cũng dễ bị tổn thương không kém. Mặt hàng sắt thép cũng bị ảnh hưởng lớn của giá thép thế giới. Việc tăng giá phôi thép làm cho một số doanh nghiệp sản xuất thép trong nước phải ngưng sản xuất do chi phí giá thành rất cao trong khi không tiêu thụ được sản phẩm. Rủi ro tất yếu của quá trình tự do hóa tài chính, hội nhập quốc tế: Quá trình tự do hoá tài chính và hội nhập quốc tế có thể làm cho nợ xấu gia tăng khi tạo ra một môi trường cạnh tranh gay gắt, khiến hầu hết các doanh nghiệp, những khách hàng thường xuyên của ngân hàng phải đối mặt với nguy cơ thua lỗ và quy luật chọn lọc khắc nghiệt của thị trường. Bên cạnh đó, bản thân sự cạnh tranh của các ngân hàng thương mại trong nước và quốc tế trong môi trường hội nhập kinh tế cũng khiến cho các ngân hàng trong nước với hệ thống quản lý yếu kém gặp phải nguy cơ rủi ro nợ xấu tăng lên bởi hầu hết các khách hàng có tiềm lực tài chính lớn sẽ bị các ngân hàng nước ngoài thu hút. Sự tấn công của hàng nhập lậu: Với hàng trăm km biên giới trên bộ và trên biển cùng địa hình địa lý phức tạp và tình hình đời sống nghèo khó của dân cư vùng biên giới, cuộc chiến đấu với hàng lậu đã kéo dài dai dẳng từ rất nhiều năm nay mà kết quả là hàng lậu vẫn tràn lan tại các thành phố lớn, làm điêu đứng các doanh nghiệp trong nước và các ngân hàng đầu tư vốn cho các doanh nghiệp này. Các mặt hàng kim khí điện máy, gạch men, đường cát, vải vóc, quần áo, mỹ phẩm,… là những ví dụ tiêu biểu cho tình hình hàng lậu ở nước ta. Thiếu sự quy hoạch, phân bổ đầu tư một cách hợp lý đã dẫn đến khủng hoảng thừa về đầu tư trong một số ngành: Nền kinh tế thị trường thị trường tất yếu sẽ dẫn đến cạnh tranh, các nhà kinh doanh sẽ tìm kiếm ngành nào có lợi nhất để đầu tư và sẽ rời bỏ những ngành không đem lại lợi nhuận cho họ và do đó có sự chuyển dịch vốn từ ngành này qua ngành khác và đây cũng là một hiện tượng khách quan. Tuy nhiên ở nước ta thời gian qua, sự cạnh tranh đã phát triển một cách tự phát, hoàn toàn không đi kèm với sự quy hoạch hợp lý, hợp tác, phân công lao động, chuyên môn hoá lao động, sự bất lực trong vai trò của các hiệp hội nghề nghiệp và 6 sự điều tiết vĩ mô của Nhà nước. Điều này dẫn đến sự gia tăng quá đáng vốn đầu tư vào một số ngành, dẫn đến khủng hoảng thừa, lãng phí tài nguyên quốc gia b. Rủi ro do môi trường pháp lý. Sự kém hiệu quả của cơ quan pháp luật cấp địa phương: Trong những năm gần đây, Quốc hội, Ủy ban thường vụ quốc hội, Chính phủ, NHNN và các cơ quan liên quan đã ban hành nhiều luật,văn bản dưới luật hướng dẫn thi hành luật liên quan đến hoạt động tín dụng ngân hàng. Tuy nhiên, luật và các văn bản đã có song việc triển khai vào hoạt động ngân hàng thì lại hết sức chậm chạp và còn gặp phải nhiều vướng mắc bất cập như một số văn bản về việc cưỡng chế thu hồi nợ. Những văn bản này đều có quy định: Trong những hợp khách hàng không trả được nợ, NHTM có quyền xử lý tài sản đảm bảo nợ vay. Trên thực tế, các NHTM không làm được điều này vì ngân hàng là một tổ chức kinh tế, không phải là cơ quan quyền lực nhà nước, không có chức năng cưỡng chế buộc khách hàng bàn giao tài sản đảm bảo cho ngân hàng để xử lý hoặc việc chuyển tài sản đảm bảo nợ vay để Tòa án xử lý qua con đường tố tụng… cùng nhiều các quy định khác dẫn đến tình trạng NHTM không thể giải quyết được nợ tồn đọng, tài sản tồn đọng c. Sự thanh tra, kiểm tra giám sát của NHNN chưa hiệu quả. Bên cạnh những cố gắng và kết quả đạt được, hoạt động thanh tra ngân hàng và đảm bảo an toàn hệ thống chưa có sự cải thiện căn bản về chất lượng. Năng lực cán bộ thanh tra, giám sát chưa đáp ứng được yêu cầu, thậm chí một số nghiệp vụ kinh doanh và công nghệ mới Thanh tra ngân hàng còn chưa theo kịp. Nội dung và phương pháp thanh tra, giám sát lạc hậu, chậm đựơc đổi mới. Vai trò kiểm toán chưa đựơc phát huy và hệ thống thông tin chưa được tổ chức một cách hữu hiệu. Thanh tra tại chỗ vẫn là phương pháp chủ yếu, khả năng kiểm soát toàn bộ thị trường tiền tệ và giám sát rủi ro còn yếu. Thanh tra ngân hàng còn hoạt động một cách thụ động theo kiểu xử lý vụ việc đã phát sinh, ít có khả năng ngăn chặn và phòng ngừa rủi ro và vi phạm. Mô hình tổ chức của thanh tra ngân hàng còn nhiều bất cập. Do vậy mà có những sai phạm của các NHTM không được thanh tra NHNN cảnh báo, có biện pháp ngăn chặn từ đầu, để đến khi hậu quả nặng nề đã xảy 7 ra rồi mới can thiệp. Hàng loạt các sai phạm về cho vay, bảo lãnh tín dụng ở một số NHTM dẫn đến những rủi ro rất lớn, có nguy cơ đe dọa sự an toàn của cả hệ thống lẽ ra có thể đã được ngăn chặn ngay từ đầu nếu bộ máy thanh tra phát hiện và xử lý sớm hơn. d. Hệ thống thông tin quản lý còn bất cập: Hiện nay ở VN chưa có một cơ chế công bố thông tin đầy đủ về doanh nghiệp và ngân hàng. Trung tâm thông tin tín dụng ngân hàng CIC của NHNN đã hoạt động đã quá một thập niên và đã đạt được những kết quả bước đầu rất đáng khích lệ trong việc cung cấp thông tin kịp thời về tình hình hoạt động tín dụng nhưng chưa phải là cơ quan định mức tín nhiệm doanh nghiệp một cách độc lập và hiệu quả, thông tin cung cấp còn đơn điệu, thiếu cập nhật. Đó cũng là thách thức cho hệ thống ngân hàng trong việc mở rộng và kiểm soát tín dụng cho nền kinh tế trong điều kiện thiếu một hệ thống thông tin tương xứng. Nếu các ngân hàng cố gắng chạy theo thành tích, mở rộng tín dụng trong điều kiện môi trường thông tin không cân xứng thì sẽ gia tăng nguy cơ nợ xấu cho hệ thống ngân hàng. 1.1.2.2. Rủi ro do nguyên nhân chủ quan. a. Rủi ro từ phía khách hàng vay. Sử dụng vốn sai mục đích, không có thiện chí trong việc trả nợ vay: Đa số các doanh nghiệp khi vay vốn ngân hàng đều có các phương án kinh doanh cụ thể, khả thi. Số lượng các doanh nghiệp sử dụng vốn sai mục đích, cố ý lừa đảo ngân hàng để chiếm đoạt tài sản không nhiều. Tuy nhiên những vụ việc phát sinh lại hết sức nặng nề, liên quan đến uy tín của các cán bộ, làm ảnh hưởng xấu đến các doanh nghiệp khác. Khả năng quản lý kinh doanh kém: Khi các doanh nghiệp vay tiền ngân hàng để mở rộng quy mô kinh doanh, đa phần là tập trung vốn đầu tư vào tài sản vật chất chứ ít doanh nghiệp nào mạnh dạn đổi mới cung cách quản lý, đầu tư cho bộ máy giám sát kinh doanh, tài chính, kế toán theo đúng chuẩn mực. Quy mô kinh doanh phình ra quá to so với tư duy quản lý là nguyên nhân dẫn đến sự phá sản của các phương án kinh doanh đầy khả thi mà lẽ ra nó phải thành công trên thực tế. 8 Tình hình tài chính doanh nghiệp yếu kém, thiếu minh bạch: Quy mô tài sản, nguồn vốn nhỏ bé, tỷ lệ nợ so với vốn tự có cao là đặc điểm chung của hầu hết các doanh nghiệp Việt Nam. Ngoài ra, thói quen ghi chép đầy đủ, chính xác, rõ ràng các sổ sách kế toán vẫn chưa được các doanh nghiệp tuân thủ nghiêm chỉnh và trung thực. Do vậy, sổ sách kế toán mà các doanh nghiệp cung cấp cho ngân hàng nhiều khi chỉ mang tính chất hình thức hơn là thực chất. Khi cán bộ ngân hàng lập các bản phân tích tài chính của doanh nghiệp dựa trên số liệu do các doanh nghiệp cung cấp, thường thiếu tính thực tế và xác thực. Đây cũng là nguyên nhân vì sao ngân hàng vẫn luôn xem nặng phần tài sản thế chấp như là chỗ dựa cuối cùng để phòng chống rủi ro tín dụng b. Rủi ro từ phía ngân hàng cho vay. Lỏng lẻo trong công tác kiểm tra nội bộ các ngân hàng: Kiểm tra nội bộ có điểm mạnh hơn thanh tra NHNN ở tính thời gian vì nó nhanh chóng, kịp thời ngay khi vừa phát sinh vấn đề và tính sâu sát của người kiểm tra viên, do việc kiểm tra được thực hiện thường xuyên cùng với công việc kinh doanh. Nhưng trong thời gian trước đây, công việc kiểm tra nội bộ của các ngân hàng hầu như chỉ tồn tại trên hình thức. Bố trí cán bộ thiếu đạo đức và trình độ chuyên môn nghiệp vụ: Một số vụ án kinh tế lớn trong thời gian vừa qua có liên quan đến cán bộ NHTM đều có sự tiếp tay của một số cán bộ ngân hàng cùng với khách hàng làm giả hồ sơ vay, hay nâng giá tài sản thế chấp, cầm cố lên quá cao so với thực tế để rút tiền ngân hàng. Đạo đức của cán bộ là một trong các yếu tố tối quan trọng để giải quyết vấn đề hạn chế rủi ro tín dụng. Một cán bộ kém về năng lực có thể bồi dưỡng thêm, nhưng một cán bộ tha hóa về đạo đức mà lại giỏi về mặt nghiệp vụ thì thật vô cùng nguy hiểm khi được bố trí trong công tác tín dụng. Thiếu giám sát và quản lý sau khi cho vay: Các ngân hàng thường có thói quen tập trung nhiều công sức cho việc thẩm định trước khi cho vay mà lơi lỏng quá trình kiểm tra, kiểm soát đồng vốn sau khi cho vay. Khi ngân hàng cho vay thì khoản cho vay cần phải được quản lý một cách chủ động để đảm bảo sẽ đựơc hoàn trả. Theo dõi nợ là một trong những trách nhiệm quan trọng nhất của cán bộ tín 9 dụng nói riêng và của ngân hàng nói chung. Việc theo dõi hoạt động của khách hàng vay nhằm tuân thủ các điều khoản đề ra trong hợp đồng tín dụng giữa khách hàng và ngân hàng nhằm tìm ra những cơ hội kinh doanh mới và mở rộng cơ hội kinh doanh. Tuy nhiên trong thời gian qua các NHTM chưa thực hiện tốt công tác này. Điều này một phần do yếu tố tâm lý ngại gây phiền hà cho khách hàng của cán bộ ngân hàng, một phần do hệ thống thông tin quản lý phục vụ kinh doanh tại các doanh nghiệp quá lạc hậu, không cung cấp được kịp thời, đầy đủ các thông tin mà NHTM yêu cầu. Sự hợp tác giữa các NHTM quá lỏng lẻo, vai trò của CIC chưa thực sự hiệu quả: Kinh doanh ngân hàng là một nghề đặc biệt huy động vốn để cho vay hay nói cách khác đi vay để cho vay, do vậy vấn đề rủi ro trong hoạt động tín dụng là không thể tránh khỏi, các ngân hàng cần phải hợp tác chặt chẽ với nhau nhằm hạn chế rủi ro. Sự hợp tác nảy sinh do nhu cầu quản lý rủi ro đối với cùng một khách hàng khi khách hàng này vay tiền tại nhiều ngân hàng. Trong quản trị tài chính, khả năng trả nợ của một khách hàng là một con số cụ thể, có giới hạn tối đa của nó. Nếu do sự thiếu trao đổi thông tin, dẫn đến việc nhiều ngân hàng cùng cho vay một khách hàng đến mức vượt quá giới hạn tối đa này thì rủi ro chia đều cho tất cả chứ không chừa một ngân hàng nào. Trong tình hình cạnh tranh giữa các NHTM ngày càng gay gắt như hiện nay, vai trò của CIC là rất quan trọng trong việc cung cấp thông tin kịp thời, chính xác để các ngân hàng có các quyết định cho vay hợp lý. Đáng tiếc là hiện nay ngân hàng dữ liệu của CIC chưa đầy đủ và thông tin còn quá đơn điệu, chưa được cập nhật và xử lý kịp thời. Tóm lại, rủi ro tín dụng có thể phát sinh do rất nhiều nguyên nhân chủ quan hoặc khách quan. Các biện pháp phòng chống rủi ro có thể nằm trong tầm tay của các NHTM nhưng cũng có những biện pháp vượt ngoài khả năng của riêng từng ngân hàng, liên quan đến vấn đề nội tại của bản thân nền kinh tế đang chuyển đổi, đang định hướng mô hình phát triển ở VN. Trong phạm vi tầm tay của các ngân hàng, rủi ro tín dụng phụ thuộc vào năng lực của bộ phận tín dụng trong việc phát hiện và hạn chế rủi ro từ lúc xem xét quyết định cho vay cũng như trong suốt thời gian vay. Năng lực cấp tín dụng phụ thuộc vào chuyên môn của cán bộ tín dụng và 10 nhân viên của họ và các nguồn lực của ngân hàng về nhân sự cũng như về cơ sở vật chất. Do vậy biện pháp phòng ngừa rủi ro tín dụng sâu sắc nhất vẫn là các biện pháp liên quan đến việc đào tạo, bố trí cán bộ và cơ chế kiểm tra, giám sát hành vi của cán bộ trong quá trình xử lý công việc. Thực hiện tốt các biện pháp này có thể cho rằng con đường quản lý rủi ro tín dụng của ngành ngân hàng coi như đã đi được hơn một nửa. 1.2. Xếp hạng tín dụng doanh nghiệp vay vốn. 1.2.1. Định nghĩa xếp hạng tín dụng. Xếp hạng tín dụng được hiểu là những ý kiến đánh giá về rủi ro tín dụng và chất lượng tín dụng thông qua hệ thống xếp hạng nhằm thể hiện khả năng trả nợ của đối tượng được cấp tín dụng để đáp ứng các nghĩa vụ tài chính một cách đầy đủ và đúng hạn. Hay xếp hạng tín dụng là các ý kiến đánh giá về chất lượng tín dụng và sự sẵn lòng thanh toán các nghĩa vụ tài chính (gốc và lãi) của một đối tượng xếp hạng một cách đầy đủ và đúng hạn thông qua hệ thống phân loại theo ký hiệu đã được xác định trước trong suốt thời gian tồn tại của đối tượng xếp hạng đó. Một đối tượng xếp hạng có thể là một chủ thể phát hành (doanh nghiệp, Chính phủ, Ủy ban nhân dân) hoặc một khoản vay riêng lẻ (thương phiếu/ kỳ phiếu/ trái phiếu/ giấy nhận nợ của doanh nghiệp; hay tín phiếu/ trái phiếu của Chính phủ/ chính quyền địa phương). 1.2.2. Sự cần thiết phải XHTD trong hoạt động tín dụng ngân hàng. 1.2.2.1. Do yêu cầu hạn chế rủi ro tín dụng. Tại các Ngân hàng hiện nay, hoạt động tín dụng chiếm 50 - 70% tổng thu nhập của ngân hàng, song cũng đối mặt với rất nhiều rủi ro. Trong đó, nguyên nhân phổ biến nhất là đối tượng được cấp tín dụng cố tình lừa đảo, trây ỳ, không trả nợ đúng hạn, hoặc sử dụng vốn sai mục đích, do yếu kém trong kinh doanh và quản lý. Rủi ro này hoàn toàn có thể giảm thiểu, nếu các ngân hàng thực hiện tốt khâu “phòng bệnh”, tức là sàng lọc khách hàng từ trước khi cấp tín dụng. 11 Thông qua xếp hạng tín dụng của khách hàng, ngân hàng có thể đánh giá cơ bản về mức độ rủi ro của khách hàng, sàng lọc được khách hàng tốt để phục vụ việc ra quyết định cấp tín dụng. Đây cũng là cơ sở để ngân hàng có thể tập trung vào các đặc điểm riêng của khách hàng, để có biện pháp quản lý tín dụng hiệu quả. Bên cạnh đó, xếp hạng tín dụng cũng giúp ngân hàng giảm chi phí, thời gian ra quyết định cho vay, cũng như quản trị rủi ro tín dụng tốt hơn. 1.2.2.2. Do yêu cầu lựa chọn khách hàng cho vay. Theo kinh nghiệm quốc tế, chỉ những doanh nghiệp hoạt động tốt, được đánh giá, xếp hạng từ mức an toàn trở lên mới được sử dụng các nguồn lực của xã hội để tổ chức sản xuất kinh doanh. Đối với một nước đang phát triển như Việt Nam với tiềm lực kinh tế còn rất hạn chế, không thể giao các nguồn lực quí giá này cho những doanh nghiệp yếu kém, dễ gây lãng phí, thất thoát và gây thiệt hại cho nền kinh tế, thậm chí có thể kéo lùi tốc độ tăng trưởng kinh tế. Thực tế vừa qua, các vụ cho vay và đầu tư không hiệu quả tại Vinashin, Vinalines… đã gây hậu quả nghiêm trọng cho nền kinh tế, gây thất thoát rất nhiều nguồn vốn, nguồn lực kinh tế, gây mất niềm tin… Trong quá trình phát triển kinh tế, nhiều phương pháp lựa chọn được khách hàng cho vay và đầu tư đã được hình thành và áp dụng. Trong đó, phương pháp dựa vào kết quả xếp hạng tín dụng là tiêu chí cơ bản hàng đầu và ngày càng được sử dụng rộng rãi, không chỉ đối với doanh nghiệp sản xuất, mà cả các định chế tài chính và nền kinh tế. Với tư cách là trung gian tài chính, chức năng chính của các ngân hàng thương mại là huy động vốn và cho vay lại. Thông qua các ngân hàng thương mại, nguồn tài chính nhàn rỗi trong xã hội được khơi thông, khai thác, tập trung đưa vào lưu thông, đến tay các doanh nghiệp cần vốn và xứng đáng được sử dụng nguồn vốn này. Từ nguồn tài chính đó, doanh nghiệp có điều kiện để kết hợp khai thác các nguồn lực khác một cách hiệu quả, tạo ra hàng hóa, dịch vụ cho xã hội. Vì thế, nguồn tài chính này cần được tuần hoàn một cách thông suốt từ ngân hàng đến doanh nghiệp trong hoạt động cho vay và hoàn trả vốn vay. Nếu doanh nghiệp yếu kém, kinh doanh thua lỗ, không có khả năng trả nợ ngân hàng thì sẽ gây ách tắc quá 12 trình chu chuyển vốn, đôi khi vấn đề sẽ trở nên nghiêm trọng khi rủi ro xảy ra theo tính dây chuyền và có thể dẫn đến hiệu ứng domino, gây thảm họa cho nền kinh tế. Bên cạnh hệ thống ngân hàng, thị trường chứng khoán cũng là một kênh thu hút vốn phục vụ cho sản xuất kinh doanh thông qua các công ty đại chúng, một kênh huy động vốn trực tiếp và mang tính xã hội cao. Để sử dụng nguồn vốn này có hiệu quả, đòi hỏi các công ty niêm yết phải là doanh nghiệp hoạt động tốt, thông tin minh bạch. Nhiều nước trên thế giới như Mỹ, Nhật Bản, một số nước Châu Âu có quy định rất chặt chẽ, chỉ những công ty được xếp hạng tín dụng đạt mức an toàn trở lên mới được tham gia niêm yết. Thị trường chứng khoán Việt Nam cần chú trọng đến việc khai thác sử dụng kết quả xếp hạng tín dụng để bổ sung thông tin định hướng cho các nhà đầu tư trên thị trường, vì mục tiêu phát triển an toàn, bền vững. 1.2.2.3. Để hỗ trợ phân loại nợ và trích dự phòng rủi ro. Mức trích lập dự phòng các khoản cấp tín dụng phụ thuộc vào mức độ rủi ro của khoản tín dụng đó. Mức XHTD cũng rất hữu ích trong việc xác định khoản vốn cần thiết để “hấp thụ” đủ những tổn thất tín dụng bất thường ngoài dự kiến. Để “bù đắp” cho tổn thất tín dụng, các TCTD cũng áp dụng chính sách bảo đảm tín dụng phù hợp với mức độ rủi ro của khoản cấp tín dụng, theo đó các khoản cấp tín dụng có mức rủi ro cao (XHTD thấp) sẽ phải có mức bảo đảm tín dụng cao và ngược lại. 1.2.2.4. Xây dựng chính sách khách hàng. Hỗ trợ quản lý và quản trị khách hàng: Quan hệ khách hàng của các TCTD phụ thuộc vào mức độ XHTD của khách hàng đó. Những khoản vay có mức rủi ro cao cần phải kiểm soát, đánh giá thường xuyên, những khách hàng vay có mức XHTD thấp cũng cần phải được chú trọng theo dõi, “thăm hỏi”. Ngược lại, những khách hàng tốt với mức XHTD cao sẽ được ưu ái hơn trong các quan hệ giao dịch. Thiết kế chương trình tín dụng/ sản phẩm tín dụng: đáp ứng nhu cầu vốn cụ thể cho từng nhóm đối tượng khách hàng riêng biệt, trong đó bao gồm các điều kiện tín dụng, chích sách giá, chính sách bảo đảm tín dụng … Xây dựng kế hoạch kinh doanh khách hàng: hỗ trợ các cán bộ khách hàng xây dựng kế hoạch kinh doanh và tư vấn cho khách hàng cải thiện tình hình XHTD 13