Tài liệu Hoàn thiện chính sách tài chính cho khoa học và công nghệ việt nam để thích ứng với cuộc cách mạng công nghiệp 4 0

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------ NGUYỄN THỊ HẬU HOÀN THIỆN CHÍNH SÁCH TÀI CHÍNH CHO KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ VIỆT NAM ĐỂ THÍCH ỨNG VỚI CUỘC CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP 4.0 LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ KHOA HỌC CÔNG NGHỆ Hà Nội - 2020 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------ NGUYỄN THỊ HẬU HOÀN THIỆN CHÍNH SÁCH TÀI CHÍNH CHO KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ VIỆT NAM ĐỂ THÍCH ỨNG VỚI CUỘC CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP 4.0 LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ KHOA HỌC CÔNG NGHỆ Mã số: 60340412 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Vũ Cao Đàm Hà Nội - 2020 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn “Hoàn thiện chính sách tài chính cho khoa học và công nghệ Việt Nam để thích ứng với cuộc cách mạng công nghệ 4.0” là kết quả của quá trình học tập, nghiên cứu của bản thân tôi dưới sự hướng dẫn khoa học của thầy PGS.TS Vũ Cao Đàm. Các số liệu trong luận văn là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng, được trích dẫn và có tính kế thừa, phát triển từ các tài liệu, các công trình nghiên cứu đã được công bố trước. Kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận văn này không sao chép của bất cứ luận văn nào và cũng chưa được trình bày hay công bố ở bất cứ công trình nghiên cứu nào khác trước đây. Các phương pháp nêu trong luận văn được rút ra từ những cơ sở lý luận và quá trình nghiên cứu tìm hiểu của tác giả. Hà Nội, ngày tháng 6 năm 2020 Ngƣời thực hiện luận văn Nguyễn Thị Hậu LỜI CẢM ƠN Trước tiên tôi xin trân trọng bày tỏ lòng biết ơn đối với thầy PGS.TS Vũ Cao Đàm đã tận tình hướng dẫn và chỉ bảo để tôi có thể hoàn thành luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn Quý Thầy, Cô giảng viên lớp cao học ngành Quản lý Khoa học - Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn đã truyền đạt cho tôi những kiến thức quý báu làm nền tảng cho việc thực hiện luận văn. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn tất cả bạn bè, đồng nghiệp, những người đã giúp tôi trả lời bảng câu hỏi khảo sát làm nguồn dữ liệu cho việc phân tích và cho ra kết quả nghiên cứu của luận văn cao học. Cuối cùng, tôi xin cảm ơn gia đình và bạn bè, những người đã luôn ủng hộ và động viên để tôi nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Ngƣời thực hiện luận văn Nguyễn Thị Hậu MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................................. 5 1. Lý do nghiên cứu .................................................................................................. 5 2. Lịch sử nghiên cứu ............................................................................................... 7 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................... 11 4. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................ 12 5. Mẫu khảo sát ....................................................................................................... 12 6. Câu hỏi nghiên cứu ............................................................................................. 12 7. Giả thuyết nghiên cứu......................................................................................... 12 8. Phương pháp chứng minh giả thuyết:................................................................ 13 9. Kết cấu luận văn: ................................................................................................ 14 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ CHÍNH SÁCH TÀI CHÍNH TRONG HOẠT ĐỘNG KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ............................................. 15 1.1. Hoạt động khoa học và công nghệ.................................................................. 15 1.1.1. Khái niệm về hoạt động khoa học và công nghệ ........................................ 15 1.1.3. Đặc điểm của hoạt động khoa học và công nghệ ....................................... 19 1.2. Đặc điểm tài chính cho hoạt động khoa học và công nghệ........................... 24 Tiểu kết chương 1 ................................................................................................... 31 CHƢƠNG 2. THỰC TRẠNG CHÍNH SÁCH TÀI CHÍNH ĐỐI VỚI KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ VIỆT NAM HIỆN NAY ........................... 32 2.1. Thực trạng đối tượng đầu tư tài chính ............................................................ 32 2.2. Chế độ quyết toán không xét tới tính mới, tính rủi ro, tinh phi lợi nhuận ... 39 2.3. Kết quả khảo sát ............................................................................................... 41 2.4. Chính sách nhà nước đối với tổ chức khoa học và công nghệ tư nhân ....... 43 Tiểu kết chương 2 ................................................................................................... 44 CHƢƠNG 3. GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CHÍNH SÁCH TÀI CHÍNH ĐỐI VỚI KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ VIỆT NAM TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP 4.0 .................................................... 45 1 3.1. Quan điểm, định hướng và chính sách trong thời gian tới cho khoa học và công nghệ Việt Nam............................................................................................... 45 3.1.1. Quan điểm hoàn thiện chính sách tài chính cho khoa học và công nghệ Việt Nam trong bối cảnh Cách mạng Công nghiệp 4.0........................................ 45 3.1.2. Định hướng cải cách chính sách khoa học và công nghệ của nhà nước .. 47 3.1.3.Chính sách quản lý nguồn lực Ngân sách nhà nước đầu tư cho phát triển Khoa học và công nghệ ................................................................................ 51 3.2. Kinh nghiệm Quốc tế về chính sách tài chính cho khoa học và công nghệ. 55 3.2.1. Đối tượng chi của ngân sách nhà nước ...................................................... 55 3.2.2. Sự đóng góp của tư nhân ............................................................................. 59 3.2.3. Thuế cho nghiên cứu và triển khai (R&D).................................................. 59 3.3. Thực tiễn Việt Nam ......................................................................................... 63 3.4. Yêu cầu về việc hoàn thiện chính sách tài chính cho khoa học và công nghệ Việt Nam trong bối cảnh Cách mạng Công nghiệp 4.0........................................ 69 3.5. Giải pháp hoàn thiện chính sách tài chính cho khoa học và công nghệ Việt Nam trong bối cảnh Cách mạng Công nghiệp 4.0. ............................................... 72 3.5.1. Mở rộng đối tượng cấp phát để phù hợp với nền kinh tế đa thành phần.. 72 3.5.2. Đổi mới chế độ quyết toán phù hợp với đặc điểm của hoạt động khoa học và công nghệ............................................................................................................ 73 3.5.3. Hoàn thiện hoạt động các quỹ ..................................................................... 76 3.5.4. Đa dạng hóa các quỹ .................................................................................... 76 Tiểu kết chương 3 ................................................................................................... 78 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 79 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 80 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 85 2 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TÊN ĐẦY ĐỦ CHỮ VIẾT TẮT KH&CN Khoa học và công nghệ BCT Bộ Công Thương BTC Bộ Tài chính BKHCN Bộ Khoa học và Công nghệ NSNN Ngân sách nhà nước NCKH Nghiên cứu khoa học 3 DANH MỤC BẢNG BIỂU Số hiệu Tên bảng Trang bảng Bảng 1.1 Bảng 2.1 Bảng 2.2 Hoạt động Khoa học và công nghệ Một số Chương trình ứng dụng khoa học công nghệ công nghệ cao Chi thường xuyên ngân sách nhà nước cho lĩnh vực khoa học công nghệ năm 2016-2019 4 19 33 35 MỞ ĐẦU 1. Lý do nghiên cứu Những thành tựu to lớn của khoa học và công nghệ đã thúc đẩy nhanh chóng tiến trình toàn cầu hóa, hội nhập quốc tế. Quá trình toàn cầu hóa đang chi phối mạnh mẽ và trở thành động lực thúc đẩy sự hội nhập quốc tế về khoa học và công nghệ đang trở thành xu thế tất yếu. Hầu hết các quốc gia đều tăng cường hợp tác, hội nhập nhằm phát huy tiềm năng, nội lực, khai thác các lợi thế, các thành tựu khoa học và công nghệ tiên tiến của thế giới để phát triển. Trong bối cảnh, cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ 4 (CMCN4.0) đã trở thành xu hướng hiện hữu. Với nền tảng là sự phát triển mạnh mẽ của khoa học và công nghệ trong các lĩnh vực kỹ thuật số, vật lý, sinh học cùng các ứng dụng có tính tích hợp cao như: công nghệ tự động hóa, công nghệ in 3D, robots thông minh, trí tuệ nhân tạo, công nghệ về kết nối, dữ liệu liệu lớn..., cuộc CMCN4.0 được dự báo sẽ tạo ra những tác động hết sức mạnh mẽ tới mọi khía cạnh của hoạt động kinh tế - xã hội trên phạm vi toàn cầu. Đối với hoạt động sản xuất công nghiệp, những thay đổi trong mô hình kinh tế, phương thức sản xuất truyền thống, cũng như các yếu tố tạo giá trị, duy trì sự phát triển bền vững của một nền công nghiệp quốc gia và bản thân từng doanh nghiệp buộc các nhà hoạch định chính sách, các nhà quản trị doanh nghiệp cần có sự nhìn nhận và đánh giá cụ thể các tác động do CMCN4.0 mang lại để có những chiến lược phát triển phù hợp, giúp hạn chế các tác động tiêu cực, đồng thời tận dụng được những cơ hội từ cuộc CMCN4.0. Cách mạng công nghiệp là một sự thay đổi căn bản về chất. Điều kiện cần là sự tích tụ của lượng, cả về khoa học - kỹ thuật - công nghệ lẫn con người tri thức. Tuy nhiên, thực tế cũng cho thấy, hoạt động khoa học và công nghệ của nước ta còn rất hạn chế. Đến nay, Việt Nam đã mất nhiều thập kỷ để đuổi theo các tiêu chí cách mạng công nghiệp thế giới lần thứ hai, sẽ mất 5 thêm nhiều thời gian nữa để đuổi kịp cách mạng công nghiệp thế giới lần thứ ba (cơ bản trở thành nước công nghiệp theo hướng hiện đại). Trước yêu cầu của CMCN4.0, việc nhận diện đầy đủ các cơ hội và thách thức. KH&CN đóng vai trò quan trọng trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội. Vai trò của KH&CN đã được khẳng định trong các chủ trương, quan điểm của Đảng, Nhà nước từ rất sớm với mức độ quan trọng được thay đổi theo từng thời kỳ nhất định. Quyết định 418/QĐ-TTg đã đặt ra mục tiêu "Phát triển đồng bộ KHXH và nhân văn, khoa học tự nhiên, KHKT và công nghệ; đưa KH&CN thực sự trở thành động lực theo chốt, đáp ứng các yêu cầu cơ bản của một nước công nghiệp theo hướng hiện đại". Mặc dù các chính sách nhằm triển khai Chiến lược phát triển KH&CN giai đoạn 2011-2020 đã từng bước thể chế hóa trong các ngành, lĩnh vực, Các cơ chế quản lý tài chính trong lĩnh vực Khoa học và công nghệ đã có những đổi mới mạnh mẽ, được sửa đổi, hoàn thiện, ban hành đầy đủ với những quy định cụ thể từ khâu lập dự toán tới khâu thanh quyết toán. So với các lĩnh vực khác, các quy định quản lý tài chính Khoa học và công nghệ đã có những ưu đãi đặc biệt, thể hiện sự quan tâm của Đảng và Nhà nước. Tuy nhiên, thiết chế, chính sách tài chính đối với lĩnh vực khoa học và công nghệ còn bất cập, chưa tạo ra động lực thúc đẩy phát triển khoa học và công nghệ để KH&CN thực sự trở thành lực lượng sản xuất quan trọng trong phát triển kinh tế xã hội. Hơn nữa trong điều kiện hội nhập toàn cầu cùng với sự phát triển mạnh mẽ của KH&CN, yêu cầu phát triển kinh tế thị trường đòi hỏi Nhà nước phải đổi mới chính sách quản lý tài chính nhằm sử dụng có hiệu quả nguồn lực có hạn, tạo điều kiện thúc đẩy khoa học và công nghệ phát triển. Vì hệ thống của Việt Nam chuyển từ kinh tế nhà nước bao cấp sang kinh tế thị trường. Dù là chủ nghĩa xã hội thì thị trường vẫn là thị trường, đã là thị trường tài chính của Quốc Gia phải cho xã hội chứ không phải chỉ cho các đề tài nhà nước. 6 Từ đó đề xuất những tư tưởng về sử dụng ngân sách nhà nước cho phát triển toàn bộ nền khoa học chứ không phải chỉ một số đề tài nhà nước. Vì vậy, việc nghiên cứu đề tài khoa học “Hoàn thiện chính sách tài chính cho khoa học và công nghệ Việt Nam để thích ứng với cuộc Cách mạng Công nghiệp 4.0.” nhằm làm rõ thực tiễn và đề xuất thay đổi chính sách tài chính cho KH&CN của Việt Nam trong thời gian tới làm luận văn tốt nghiệp của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu Qua tìm hiểu tác giả đã tham khảo một số tài liệu, luận văn có liên quan đến đề tài mà tác giả thực hiện, có thể kể đến như: Phạm Thị Hiền (2009), “Những hạn chế của chính sách khoán kinh phí trong thực hiện nhiệm vụ khoa học và công nghệ của nhà nước”, Luận văn ThS. Quản lý khoa học và công nghệ - Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn. Đại học Quốc gia Hà Nội. Trình bày cơ sở lý luận về khoán kinh phí trong thực hiện đề tài và dự án, kinh nghiệm khoán trong hoạt động sản xuất, và nghiên cứu một số kinh nghiệm về cơ chế quản lý tài chính ở một số tổ chức quốc tế và nước ngoài. Nghiên cứu về chính sách khoán kinh phí (những quy định cụ thể trong thông tư 93/2006/TTLT/BTC-BKhoa học và công nghệ ngày 04 tháng 10 năm 2006 hướng dẫn chế độ khoán kinh phí của đề tài, dự án khoa học và công nghệ sử dụng ngân sách nhà nước), và việc thực hiện chính sách khoán này tại một số tổ chức KH&CN (trực tiếp là các nhà khoa học đã và đang triển khai các đề tài, dự án), tại một số cơ quan quản lý nhà nước về KH&CN để thấy được tính khả thi của chính sách. Phân tích những tác động của chính sách khoán đến công tác quản lý và thực hiện các nhiệm vụ KH&CN. Đề xuất các hướng hoàn thiện chính sách khoán kinh phí trong thực hiện các nhiệm vụ KH&CN, và đưa ra các giải pháp sau: Cần có chính sách tài chính tương ứng với các giai đoạn của quá trình nghiên cứu và 7 triển khai; chính sách khoán kinh phí áp dụng riêng cho từng lĩnh vực nghiên cứu.[26] Đỗ Vũ Hiền Anh (2009), “Ngân sách nhà nước Mỹ với việc thực hiện chính sách khoa học và công nghệ - gợi ý cho Việt Nam”, Luận văn ThS. KTTG & QHKTQT - Trường Đại học Kinh tế. Đại học Quốc gia Hà Nội. Tổng quan về cơ sở khoa học và thực tiễn của việc sử dụng ngân sách nhà nước thực hiện chính sách khoa học và công nghệ của Mỹ gồm: Sự phát triển mạnh mẽ của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ, những giới hạn của lực lượng thị trường, cạnh tranh quyết liệt trên thị trường trong nước và thế giới, nhu cầu về an ninh quốc gia, yêu cầu của nền kinh tế rất hiện đại đã hình thành, Mỹ đã có cơ sở cung cấp nguồn nhân lực chất lượng cao, cũng như tầm quan trọng của chính sách Khoa học và công nghệ. Nghiên cứu về đặc điểm và nhiệm vụ chủ yếu của chính sách khoa học nghệ Mỹ. Trình bày vài nét khái quát về đặc điểm chính sách Khoa học và công nghệtrong ngân sách của chính phủ liên bang Mỹ, cơ chế tài trợ ngân sách cho R&D. Qua đó đánh giá, thẩm định kết quả, sự lựa chọn ưu tiên và các chương trình, dự án, cũng như hoàn thiện không ngừng cơ chế thực hóa chính sách Khoa học và công nghệcơ chế kinh tế đổi mới công nghệ. Đưa ra một số kinh nghiệm sử dụng ngân sách nhà nước phục vụ chính sách khoa học và công nghệ của Mỹ và một số gợi ý cho Việt Nam.[19] Vũ Thị Thanh Hương (2009), “Hoàn thiện cơ chế hạch toán kinh tế đối với các tổ chức khoa học và công nghệ”, Luận văn ThS. Quản lý khoa học và công nghệ - Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn. Đại học Quốc gia Hà Nội. Tổng quan cơ sở lý luận và thực tiễn về hạch toán kinh tế (HTKT) của tổ chức khoa học và công nghệ (tổ chức Khoa học và công nghệ) công lập tự trang trải kinh phí. Giới thiệu một số nội dung về cơ chế tự chủ, tự chịu trách nhiệm của tổ chức Khoa học và công nghệ công lập theo quy định của Nghị định 115/2005/NĐ-CP ngày 05/9/2005 và nghiên cứu khoa học ảnh 8 hưởng đến HTKT của các tổ chức Khoa học và công nghệ. Trình bày những quy định hiện hành về tự chủ tài chính của các tổ chức Khoa học và công nghệ tự trang trải kinh phí. Đánh giá khả năng tự chủ, tự chịu trách nhiệm về tài chính của một số tổ chức Khoa học và công nghệ. Đi sâu phân tích những khó khăn chủ yếu của tổ chức Khoa học và công nghệ tự trang trải kinh phí. Đưa ra một số khuyến nghị về tự chủ tài chính bao gồm: lấy thu bù chi đảm bảo có lợi nhuận là nguyên tắc chung trên cơ sở tổng hợp chung các khoản thu (bao gồm cả kinh phí từ ngân sách nhà nước (NSNN cấp) trừ các khoản chi (bao gồm cả chi kinh phí ngân sách cấp) đã sử dụng trong quá trình họat động; “Giá thành sản phẩm” đối với các nhiệm vụ KH&CN được NSNN hỗ trợ, đặt hàng và kết quả hoạt động tài chính của tổ chức Khoa học và công nghệ công lập tự trang trải kinh phí; giao vốn cho các tổ chức Khoa học và công nghệ; đổi mới cơ chế quản lý và điều hành đối với tổ chức Khoa học và công nghệ công lập tự trang trải kinh phí…nhằm hoàn thiện chế độ HTKT của các TC Khoa học và công nghệ công lập tự trang trải kinh phí.[27] Đồng Thị Hằng (2013), “Đổi mới chính sách tài chính về khoa học và công nghệtrong ngành y tế theo hướng đảm bảo quyền tự chủ cho các tổ chức nghiên cứu”, Luận văn ThS. Quản lý Khoa học và công nghệ - Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn. Đại học Quốc gia Hà Nội. Trình bày cơ sở lý luận chính sách tài chính về khoa học và công nghệ trong ngành y tế. Nghiên cứu thực trạng chính sách tài chính cho hoạt động khoa học và công nghệ ngành Y tế, đánh giá những thành tựu, những bất cập và những nguyên nhân của những bất cập quản lý tài chính trong lĩnh vực nghiên cứu khoa học và công nghệ trong ngành y tế. Đề xuất một số giải pháp trong lĩnh vực nghiên cứu khoa học trong ngành y tế hướng tới thực hiện mục tiêu tự chủ cho các tổ chức nghiên cứu khoa học của ngành y tế.[25] Bài báo “Ngân sách ưu tiên ố trí kinh phí cho khoa học và công nghệ” của tác giả Bùi Tư đăng trên Tạp chí tài chính ngày 17/05/2019 đã nêu 9 ra các đánh giá về kết quả thực hiện Chiến lược phát triển KH&CN giai đoạn 2011 - 2020, TS. Hoàng Xuân Long, Viện Chiến lược và Chính sách KH&CN, Bộ KH&CN cho biết, công tác quản lý nhà nước về KH&CN đã nỗ lực tập trung vào xây dựng và triển khai thực hiện các chương trình hành động thực hiện các nghị quyết của Đảng, Quốc hội, Chính phủ về phát triển kinh tế xã hội. [28] Trong thời gian tới, NSNN cần đổi mới cơ chế huy động và phân bổ chi đầu tư cho KH&CN. Theo đó, NSNN tập trung đầu tư vào các lĩnh vực trọng điểm được xác định trong chiến lược phát triển KH&CN, các lĩnh vực nghiên cứu cơ bản, nghiên cứu chiến lược, chính sách và những lĩnh vực công ích do Nhà nước quy định. Đồng thời, cần xây dựng cơ chế gắn kết giữa nguồn kinh phí NSNN dành cho nghiên cứu KH&CN với nguồn kinh phí để ứng dụng, sản xuất, thương mại hóa sản phẩm. Ưu tiên cho nghiên cứu ứng dụng, phục vụ nâng cao năng suất chất lượng, tăng hiệu quả và cạnh tranh. Bài viết “Cơ chế tài chính cho khoa học và công nghệ: Những đổi mới căn ản” của tác giả Nguyễn Duy Trung đăng trên website của Bộ KH&CN ngày 21/05/2015. Bài viết đề cập đến một số đổi mới cơ bản về cơ chế tài chính cho KH&CN thông qua một số văn bản quy phạm pháp luật mới được ban hành gần đây, đặc biệt là Nghị định 95/2014/NĐ-CP ngày 17.10.2014 quy định về đầu tư và cơ chế tài chính đối với KH&CN (Nghị định 95).[29] Các tài liệu, luận văn trước đây làm về tài chính trong Quản lý khoa học và công nghệ thì mới giải quyết vấn đề giải ngân với làm quỹ dự trữ cho nghiên cứu khoa học. Vì thường tháng 3 năm sau mới cấp tiền về, trong suốt 3 tháng không có nghiên cứu. Chủ yếu bàn đến chuyện giải ngân và khắc phục các chế độ quá chặt chẽ với tài chính không phù hợp với đặc điểm của hoạt động khoa học. 10 Lịch sử nghiên cứu về tài chính cho Khoa học đã tập trung vào các đặc điểm như chế độ cấp phát thanh quyết toán không phù hợp với đặc điểm khoa học và nghiên cứu giải pháp có một quỹ dự trữ để khắc phục sự chậm trễ của tiến độ cấp phát nhưng vẫn là tạm thời không căn bản. Đối với luận văn này tác giả mong muốn giải quyết vấn đề mang tính chiến lược của tài chính cho khoa học. Tức là thay đổi phương thức cấp phát, biến tài chính chỉ cho những đề tài nhà nước sang tài chính cho toàn thể cộng đồng khoa học và công nghệ. Đây cũng là khe hở để tác giả tiến hành nghiên cứu của mình không trùng lặp với các nghiên cứu trước đây, cụ thể gồm những vấn đề như sau: - Giải ngân - Đặc điểm tài chính phù hợp đặc điểm hoạt động khoa học - Đặc điểm tài chính trong nền kinh tế thị trường trong đó hoạt động khoa học không chỉ cho nhà nước nắm giữ mà cho mọi thành phần kinh tế vẫn trong khuôn khổ của nền khoa học do nhà nước giữ quyền kiểm soát chưa xét đến đặc điểm của Khoa học trong nền kinh tế thị trường. 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục tiêu nghiên cứu Luận văn này nhằm đề xuất hoàn thiện chính sách tài chính cho khoa học và công nghệ Việt Nam để thích ứng với cuộc Cách mạng Công nghiệp 4.0. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục tiêu nghiên cứu đã đề ra, Luận văn có các nhiệm vụ nghiên cứu sau đây: - Phân tích cơ sở lý luận về chính sách tài chính trong hoạt động khoa học và công nghệ; - Khảo sát và phân tích thực trạng chính sách tài chính đối với khoa học và công nghệ Việt Nam hiện nay; - Đề xuất các giải pháp hoàn thiện chính sách tài chính đối với khoa học và công nghệ Việt Nam trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0. 11 4. Phạm vi nghiên cứu Về nội dung nghiên cứu: Tập trung nhận diện những bất cập của chính sách tài chính cho khoa học và công nghệ ở Việt Nam khi chuyển sang nền KH&CN đa thành phần và thích ứng với cuộc Cách mạng Công nghiệp 4.0. Nghiên cứu về các chính sách tài chính như phân bổ, nguồn vốn, cấp phát tài chính, giải ngân tài chính, các quỹ trong hoạt động nghiên cứu khoa học và công nghệ - Về không gian nghiên cứu: nghiên cứu các tổ chức khoa học và công nghệ. - Về thời gian: Cơ sở dữ liệu sử dụng trong nghiên cứu giới hạn từ năm 2014 đến 2019. 5. Mẫu khảo sát Các nghị định, thông tư hướng dẫn, văn bản về tài chính cho hoạt động KH&CN, quyết định giao kinh phí đề tài nghiên cứu khoa học, hợp đồng nghiên cứu, biên bản kiểm tra tiến độ. 6. Câu hỏi nghiên cứu Câu hỏi nghiên cứu chủ đạo: Cần hoàn thiện chính sách tài chính cho khoa học và công nghệ Việt Nam theo hướng nào để thích ứng với cuộc Cách mạng Công nghiệp 4.0? Câu hỏi nghiên cứu bổ trợ: + Vì sao phải hoàn thiện chính sách tài chính cho khoa học và công nghệ Việt Nam để thích ứng với cuộc Cách mạng Công nghiệp 4.0? + Làm thế nào để khắc phục những bất cập của chính sách quản lý tài chính đối với khoa học và công nghệ? 7. Giả thuyết nghiên cứu Giả thuyết nghiên cứu chủ đạo: Chính sách tài chính cần được hoàn thiện theo hướng: Trong thời đại khoa học và công nghệ ngày càng phát triển và có vai trò ngày càng quan trọng như hiện nay thì Ngân sách nhà nước không chỉ bó hẹp trong việc thực 12 hiện các nhiệm vụ nhà nước nữa, mà được mở rộng để phát triển nền khoa học và công nghệ của đất nước. Giả thuyết nghiên cứu bổ trợ: - Yêu cầu phát triển kinh tế thị trường đòi hỏi nhà nước phải hoàn thiện chính sách tài chính nhằm sử dụng có hiệu quả nguồn lực có hạn, tạo điều kiện thúc đẩy khoa học và công nghệ phát triển. - Nguồn vốn ngân sách cấp hàng năm đối với lĩnh vực khoa học và công nghệ còn dàn trải chưa tập trung nên số lượng dự án có chất lượng vẫn còn nhiều hạn chế. - Chính sách tài chính phải đảm bảo là hội nhập đáp ứng được yêu cầu của Cách mạng công nghiệp 4.0. 8. Phƣơng pháp chứng minh giả thuyết: - Phương pháp phân tích tài liệu: Tác giả thu thập những thông tin như chủ trương, chính sách liên quan nội dung nghiên cứu, số liệu thống kê, phân tích các đề tài, luận văn, các công trình nghiên cứu có liên quan, phân tích các nguồn tư liệu, số liệu lưu trữ có sẵn trong các báo cáo về đề tài NCKH, việc cấp phát và quyết toán kinh phí của Bộ Tài chính. Tác giả tổng hợp tài liệu những nội dung: phân tích phát hiện, sai lệch; lựa chọn tài liệu để xây dựng luận cứ; sắp xếp tài liệu theo tiến trình để quan sát. Giải thích để xây dựng luận cứ; sắp xếp tài liệu theo tiến trình để quan sát. Giải thích để đưa ra những phán đoán, nhận xét, đánh giá các nội dung, kết quả của các để tài và các văn bản quy phạm pháp luật. - Phương pháp quan sát: Quan sát là phương pháp được sử dụng cả trong nghiên cứu khoa học tự nhiên, khoa học xã hội và các nghiên cứu công nghệ. Trong phương pháp quan sát, tác giả trực tiếp quan sát, thống kê các hoạt động đã và đang tồn tại về cấp phát và giải ngân kinh phí NCKH. - Phương pháp phỏng vấn: Tác giả đưa ra những câu hỏi với người được phỏng vấn để thu thập thông tin. Trong phỏng vấn, tác giả chọn người 13 được phỏng vấn là các nhà quản lý tài chính, nhà quản lý KH&CN tại Bộ Tài chính am hiểu về lĩnh vực thực hiện đề tài nghiên cứu khoa học, đảm bảo tính khuyết danh của người được phỏng vấn. Họ có thể cho những ý kiến về những khía cạnh rất khác nhau. Sau khi đã lựa chọn được người được phỏng vấn, tác giả chuẩn bị trước câu hỏi và trao đổi trực tiếp để khai thác chi tiết hơn, đủ độ tin cậy để rút ra được các kết luận một khách quan phục vụ chủ đề nghiên cứu. 9. Kết cấu luận văn: Gồm phần mở đầu, nội dung, kết cấu, các phụ lục danh mục tài liệu tham khảo. Luận văn được kết cấu thành 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận về chính sách tài chính trong hoạt động khoa học và công nghệ. Chương 2: Thực trạng chính sách tài chính đối với khoa học và công nghệ Việt Nam hiện nay Chương 3: Giải pháp hoàn thiện chính sách tài chính đối với khoa học và công nghệ Việt Nam trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0. 14 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ CHÍNH SÁCH TÀI CHÍNH TRONG HOẠT ĐỘNG KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ Dẫn nhập: Trong chương này tác giả sẽ trình bày các lý luận về chính sách tài chính, khoa học và công nghệ, nhằm mục đích làm rõ các khái niệm, lý thuyết, đặc điểm của khoa học và công nghệ, phục vụ nghiên cứu thực trạng. Nội dung của chương này gồm các vấn đề cụ thể sau: Khái niệm khoa học và công nghệ; khoa học và công nghệ trong bối cảnh 4.0; tài chính cho khoa học và công nghệ. 1.1. Hoạt động khoa học và công nghệ 1.1.1. Khái niệm về hoạt động khoa học và công nghệ Khái niệm Khoa học Khoa học được hiểu là “hệ thống tri thức về mọi loại quy luật của vật chất và sự vận động của vật chất, những quy luật của tự nhiên, xã hội, tư duy”. Hệ thống tri thức được nói ở đây là hệ thống tri thức khoa học, khác với tri thức kinh nghiệm. [24, tr.13] Tri thức kinh nghiệm là những hiểu biết được tích lũy một cách ngẫu nhiên từ trong đời sống hàng ngày, nhờ tri thức kinh nghiệm, con người có được những hình dung thực tế về các sự vật, biết cách phản ứng trước tự nhiên, biết ứng xử trong các quan hệ xã hội. Tri thức kinh nghiệm ngày càng trở nên phong phú, chứa đựng những mặt đúng đắn, nhưng riêng biệt, chưa thể đi sâu vào bản chất các sự vật, và do vậy, tri thức kinh nghiệm chỉ giúp cho con người phát triển đến một khuôn khổ nhất định. Tuy nhiên, tri thức kinh nghiệm luôn là một cơ sở quan trọng cho sự hình thành các tri thức khoa học.[24, tr.13] 15 Tri thức khoa học là những hiểu biết được tích lũy một cách hệ thống nhờ hoạt động nghiên cứu khoa học, là loại hoạt động được vạch sẵn theo một mục tiêu xác định và được tiến hành dựa trên những phương pháp khoa học. Tri thức khoa học không phải là sự kế tục giản đơn các tri thức kinh nghiệm mà là sự tổng kết những tập hợp số liệu và sự kiện ngẫu nhiên, rời rạc để khái quát hóa thành cơ sở lý thuyết về các liên hệ bản chất [24, tr.14] Khoa học được hiểu là “hệ thống tri thức về mọi loại quy luật của vật chất và sự vận động của vật chất, những quy luật của tự nhiên, xã hội, tư duy”. [34] “Nghiên cứu khoa học là sự tìm kiếm những điều mà khoa học chưa biết: hoặc là phát hiện bản chất sự vật, phát triển nhận thức khoa học về thế giới; hoặc là sáng tạo phương pháp mới và phương tiện kỹ thuật mới để làm biến đổi sự vật phục vụ cho mục tiêu hoạt động của con người” [24, tr.17] 1.1.2. Khái niệm công nghệ Công nghệ là giải pháp, quy trình, bí quyết kỹ thuật có kèm theo hoặc không kèm theo công cụ, phương tiện dùng để biến đổi nguồn lực thành sản phẩm. [1] Đặc điểm của khoa học Đặc điểm của khoa học gồm tính mới, tính rủi ro, tính trễ, tính phi lợi nhuận, tốc độ đổi mới nhanh chóng, tuy nhiên chính sách được thể hiện trong Luật đã không xem xét đến các tính chất này. Như ta đã nói khoa học là những phát minh của con người vì những phát minh này không thể trực tiếp áp dụng vào sản xuất nên không có đảm bảo độc quyền không phải là đối tượng để mua và bán. Các tri thức khoa học có thể được phổ biến rộng rãi. Khoa học thường được phân loại theo khoa học tự nhiên và khoa học xã hội: Khoa học tự nhiên khám phá nhưng quy luật của tự nhiên xung quanh chúng ta; Khoa học xã hội nghiên cứu cách sống cách hành động và ứng xử của con người. 16