Tài liệu Góp phần tìm hiểu về danh nhân lịch sử văn hoá la sơn phu tử nguyễn thiếp

Trêng §¹i häc Vinh Khoa lÞch sö ====– — ==== NguyÔn ThÞ Thu H»ng Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc Gãp phÇn t×m hiÓu vÒ danh nh©n lÞch sö - v¨n hãa la s¬n phu tö nguyÔn thiÕp Chuyªn ngµnh: lÞch sö v¨n hãa Khãa: 44, líp B Gi¸o viªn híngdÉn: THs. NguyÔn ThÞ hµ 1 Lêi c¶m ¬n §Ó hoµn thµnh ®Ò tµi nµy t«i nhËn ®îc sù gióp ®ì nhiÖt t×nh cña c« gi¸o th¹c sü NguyÔn ThÞ Hµ. T«i xin ch©n thµnh göi tíi c« lêi c¶m ¬n. Xin göi lêi c¶m ¬n tíi UBND x· Nam Kim - Nam §µn NghÖ An, UBND x· Kim Léc - Can Léc - Hµ TÜnh… ®· gióp t«i trong viÖc thu thËp tµi liÖu. Cïng víi sù quan t©m cña c¸c thÇy c« trong khoa LÞch sö, gia ®×nh, ngêi th©n, b¹n bÌ ®· ®éng viªn t«i rÊt nhiÒu trong qóa tr×nh hoµn thµnh khãa luËn nµy. Xin ghi nhËn nh÷ng ®ãng gãp cña quý thÇy c« vµ c¸c b¹n. Vinh, ngµy 12 th¸ng 05 n¨m 2007 T¸c gi¶ NguyÔn ThÞ Thu H»ng 2 Môc lôc PhÇn 1. Më ®Çu………………………………………………………………1 PhÇn 2. Néi dung…………………………………………………………….7 Ch¬ng1. Kh¸i qu¸t vÒ quª h¬ng, gia ®×nh vµ thêi ®¹i cña NguyÔn ThiÕp 7 1.1. Quª h¬ng………………………………………………………….7 1.2. Gèc tÝch gia thÕ…………………………………………………...16 1.3. Thêi ®¹i…………………………………………………………...22 Ch¬ng 2. §ãng gãp cña La S¬n phu tö NguyÔn ThiÕp víi lÞch sö - v¨n hãa d©n téc……………………………………………………….….31 2.1. Vµi nÐt vÒ tiÓu sö vµ sù nghiÖp cña La S¬n phu tö NguyÔn ThiÕp….31 2.1.1. Con ®êng häc vÊn…………………………………………….31 2.1.2. ChÆng ®êng lµm quan………………………………………...34 2.1.3. Thêi gian ë Èn…….……………………………………………36 2.2. Nh÷ng ®ãng gãp cña La S¬n phu tö NguyÔn ThiÕp ®èi víi lÞch sö vµ v¨n hãa d©n téc…………. …………………………………………44 2.2.1. Nh÷ng ®ãng gãp cña La S¬n phu tö NguyÔn ThiÕp ®èi víi lÞch sö…….. ………………………………………………..….….44 2.2.2. Nh÷ng ®ãng gãp cña La S¬n phu tö NguyÔn ThiÕp ®èi víi v¨n hãa ……………………………………………..52 3 d©n téc ……. Ch¬ng 3. Nh÷ng ho¹t ®éng tëng nhí danh nh©n La S¬n phu tö NguyÔn ThiÕp ………………………………………………….77 3.1. Nhµ thê NguyÔn ThiÕp…………………………..………………… 77 3.2. Mé NguyÔn ThiÕp………………………………..………………...80 3.3. Ho¹t ®éng thê cóng………………………………………………...82 KÕt luËn……………………………………………………………………..85 Tµi liÖu tham kh¶o………………………………………………………….88 4 PhÇn 1. Më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi. D©n téc ta tr¶i qua hµng ngµn n¨m dùng níc vµ gi÷ níc víi nh÷ng chiÕn c«ng rÊt hµo hïng. §ã lµ thµnh qu¶ cña líp líp cha «ng ®i tríc.Trong v« vµn nh÷ng thÕ hÖ Êy næi lªn nh÷ng nh©n vËt lÞch sö, danh nh©n v¨n hãa ¶nh hëng s©u s¾c ®Õn tõng chÆng ®êng lÞch sö nhÊt ®Þnh. Tµi n¨ng vµ ®øc ®é cña mçi nh©n vËt lÞch sö vµ danh nh©n v¨n hãa ®îc sö s¸ch ghi nhËn vµ ngîi ca. Tªn tuæi cña hä trë thµnh nh÷ng tÊm g¬ng mÉu mùc trong sù nghiÖp gi¸o dôc truyÒn thèng d©n téc cho thÕ hÖ trÎ. §Ó vinh danh nh÷ng con ngêi ®· cã cèng hiÕn to lín trong lÞch sö d©n téc, §¶ng vµ Nhµ níc ta ®· ®Çu t kh«ng nhá vµo viÖc t×m hiÓu nh÷ng ®ãng gãp cña hä ®èi ®Êt níc, t«n t¹o phÇn mé, lËp tîng ®µi, x©y dùng nhµ tëng niÖm, ®Òn thê, b¶o tµng, tæ chøc ngµy kû niÖm long träng. §ã còng chÝnh lµ biÓu hiÖn truyÒn thèng “uèng níc nhí nguån” tèt ®Ñp cña d©n téc ta. Bªn c¹nh ®ã vÉn cã mét sè nh÷ng nh©n vËt lÞch sö, danh nh©n v¨n ho¸ lóc sinh thêi cã nhiÒu ®ãng gãp cho lÞch sö d©n téc. ThÕ nhng ngµy h«m nay l¹i cha ®îc nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ mét c¸ch xøng tÇm, cã rÊt Ýt c¸c ®Ò tµi nghiªn cøu vÒ hä. ThËm chÝ tªn tuæi hä ®ang dÇn bÞ quªn l·ng. Mét trong sè ®ã chóng t«i muèn nh¾c ®Õn lµ La S¬n phu tö NguyÔn ThiÕp (1723-1804).¤ng lµ ngêi häc réng tµi cao,thi 1 ®ç H¬ng gi¶i n¨m 1743, lµm quan díi thêi vua Lª chóa TrÞnh. Nhng tríc c¶nh ®en b¹c cña nh©n t×nh thÕ th¸i «ng tõ quan vÒ ë Èn trªn nói Thiªn NhÉn dï trong lßng vÉn canh c¸nh nçi niÒm tríc thêi cuéc. Vèn lµ ngêi cã thùc tµi, khÝ kh¸i vµ ®øc ®é, uy tÝn cña NguyÔn ThiÕp næi tiÕng trong giíi nho sÜ B¾c Hµ ®¬ng thêi. TiÕng t¨m cña NguyÔn ThiÕp ®Õn tai NguyÔn HuÖ, NguyÔn HuÖ ®· ba lÇn sai ngêi th©n tÝn mang th vµ lÔ vËt lªn nói cÇu cÇu hiÒn vµ cßn t×m c¸ch gÆp mÆt. Cuèi cïng c¶m phôc tríc sù nghiÖp cøu níc, cøu d©n cao c¶ cña NguyÔn HuÖ, NguyÔn ThiÕp ®· ®ång ý céng t¸c víi chÝnh quyÒn Quang Trung. ChÝnh «ng ®· qu©n s cho Quang Trung NguyÔn HuÖ nhiÒu ý kiÕn s¾c s¶o, vÒ qu©n sù, chÝnh trÞ, gi¸o dôc, t×m ®Êt ®ãng ®«. Díi thêi Quang Trung, La S¬n phu tö lµ mét nhµ gi¸o lín, mét danh sÜ tµi cao ®øc träng. §ãng gãp cña NguyÔn ThiÕp thùc sù lµ mét phÇn sù nghiÖp cña T©y S¬n. Bªn c¹nh ®ã, NguyÔn ThiÕp cßn ®Ó l¹i cho kho tµng v¨n häc d©n téc nhiÒu t¸c phÈm th¬ v¨n cã gi¸ trÞ. Trong ®ã «ng ®· ký th¸c t©m sù, nçi niÒm cña m×nh vÒ mét giai ®o¹n lÞch sö ®Çy biÕn ®éng cña d©n téc. Víi nh÷ng ®ãng gãp trªn cho thÊy La S¬n phu tö NguyÔn ThiÕp lµ mét danh nh©n lÞch sö v¨n hãa lçi l¹c cña d©n téc ta ë thÕ kû XVIII. Tªn tuæi cña «ng lµ niÒm tù hµo cña nh÷ng ngêi con xø NghÖ nãi riªng vµ cña d©n téc nãi chung. ThÕ nhng hiÖn nay nh÷ng ®ãng gãp cña «ng l¹i cha ®îc nhiÒu ngêi biÕt ®Õn. C¸c ho¹t ®éng tëng nhí ®Õn «ng chØ 2 mang tÝnh ®Þa ph¬ng, néi bé dßng hä, cha xøng víi mét bËc danh nh©n. Lµ mét ngêi con xø NghÖ ®ång thêi lµ mét sinh viªn chuyªn ngµnh lÞch sö v¨n hãa thùc hiÖn ®Ò tµi nµy, t«i muèn bµy tá lßng thµnh kÝnh tríc nh÷ng cèng hiÕn to lín cña «ng. Qua ®ã muèn mäi ngêi hiÓu râ h¬n vÒ «ng, mét con ngêi cã c¸ tÝnh ®Æc biÖt, mang cuéc ®êi sãng giã mµ vÉn gi÷ trän khÝ tiÕt cña mét bËc danh nho. §ång thêi th«ng qua viÖc t×m hiÓu quª h¬ng cuéc ®êi, sù nghiÖp vµ t tëng cña La S¬n phu tö NguyÔn ThiÕp sÏ gióp chóng ta hiÓu h¬n vÒ lÞch sö d©n téc trong giai ®o¹n ®Çy biÕn ®éng, vÒ mét thÕ hÖ nhµ nho trëng thµnh trong thêi ®¹i Êy còng nh vÒ nh÷ng nÐt ®Ñp ë vïng ®Êt n¬i «ng tõng g¾n bã. Víi nh÷ng lý do trªn chóng t«i m¹nh d¹n chän ®Ò tµi “Gãp phÇn t×m hiÓu danh nh©n lÞch sö v¨n hãa La S¬n phu tö NguyÔn ThiÕp” lµm luËn v¨n tèt nghiÖp cña m×nh. 3 2. LÞch sö vÊn ®Ò. Cã thÓ nãi viÖc t×m hiÓu vÒ c¸c danh nh©n lÞch sö v¨n hãa gãp phÇn rÊt thiÕt thùc trong viÖc gi¸o dôc cho thÕ hÖ trÎ bÒ dµy vÒ truyÒn thèng cña d©n téc. Qua ®ã sÏ gióp cho hËu thÕ biÕt ®îc râ rµng h¬n vÒ nh÷ng danh nh©n lçi l¹c. Hä sèng thêi gian nµo, cã nh÷ng ®ãng gãp cô thÓ ra sao cho ®Êt níc, d©n téc. M¶ng ®Ò tµi t×m hiÓu vÒ danh nh©n v¨n hãa ®· ®îc khai th¸c kh¸ s©u réng. Tuy nhiªn cã mét sè danh nh©n vÉn cha ®îc t×m hiÓu mét c¸ch thÊu ®¸o, xøng tÇm víi nh÷ng cèng hiÕn lín lao cña hä. Trong qu¸ tr×nh thu thËp vµ su tÇm tµi liÖu chóng t«i thÊy r»ng vÊn ®Ò mµ ®Ò tµi ®Æt ra Ýt nhiÒu ®îc ®Ò cËp trong mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu. §ã lµ tiÒn ®Ò quan träng gãp phÇn phôc vô cho ®Ò tµi nghiªn cøu vÒ danh nh©n NguyÔn ThiÕp cña chóng t«i. Trong sè c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ NguyÔn ThiÕp, ®Çu tiªn ph¶i kÓ ®Õn, ®ã lµ t¸c phÈm "La S¬n phu tö" cña t¸c gi¶ Hoµng Xu©n H·n (Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 2003) ®ã lµ mét c«ng tr×nh lín nghiªn cøu kh¸ ®Çy ®ñ, tØ mØ, vÒ th©n thÕ vµ sù nghiÖp cña NguyÔn ThiÕp. §Æc biÖt t¸c gi¶ ®· tiÕp cËn ®îc víi nhiÒu nguån sö liÖu gèc cã gi¸ trÞ vÒ tÝnh x¸c thùc, ®ång thêi t¸c gi¶ ®· dÞch nhiÒu t¸c phÈm th¬ v¨n tõ ch÷ H¸n . Tuy nhiªn c¸ch bè côc vµ s¾p xÕp thêi gian l¹i g©y khã hiÓu ®èi víi líp trÎ hiÖn nay. Dï vËy ®©y còng lµ c«ng tr×nh cã gi¸ trÞ nhÊt, lµ c¨n cø cho nhiÒu ®Ò tµi sau nµy khi nghiªn cøu vÒ NguyÔn ThiÕp. 4 Cuèn "Th¬ La S¬n phu tö NguyÔn ThiÕp" cña t¸c gi¶ NguyÔn Sü CÈn (Nxb NghÖ An, 1998) ®· ®Ò cËp chñ yÕu ®Õn sù nghiÖp th¬ ca NguyÔn ThiÕp, qua ®ã bæ sung mét sè nguån tµi liÖu míi ®îc ph¸t hiÖn.Víi t¸c phÈm "Chu V¨n An, NguyÔn BØnh Khiªm, NguyÔn ThiÕp ba bËc thÇy cña nÒn gi¸o dôc ViÖt Nam" cña t¸c gi¶ TrÇn Lª S¸ng (Nxb Gi¸o dôc, 1990) nªu lªn nh÷ng ®ãng gãp cña NguyÔn ThiÕp trªn lÜnh vùc gi¸o dôc cïng nh÷ng bæ sung vÒ c¸c truyÒn thuyÕt trong d©n gian vÒ NguyÔn ThiÕp cßn lu l¹i ®Õn ngµy nay. T¸c phÈm lµ sù t«n vinh mét sè nhµ gi¸o xuÊt s¾c trong lÞch sö gi¸o dôc ViÖt Nam thêi kú phong kiÕn. T¸c gi¶ Ph¹m Hång Phong chñ biªn cuèn "LÞch sö x· Nam Kim" NXB NghÖ An(xuÊt b¶n 2003) ®· viÕt vÒ ®iÒu kiÖn ®Þa lý tù nhiªn, truyÒn thèng lÞch sö v¨n hãa, ®êi sèng cña nh©n d©n x· Nam Kim, vïng ®Êt NguyÔn ThiÕp dµnh phÇn lín cuéc ®êi m×nh n¬i ®©y, cã thÓ nãi n¬i ®©y lµ quª h¬ng thø hai g¾n bã víi NguyÔn ThiÕp cho ®Õn nh÷ng n¨m th¸ng cuèi ®êi vµ lµ n¬i «ng yªn nghØ mu«n ®êi. Bªn c¹nh c¸c t¸c phÈm nªu trªn th× viÖc t×m hiÓu vÒ danh nh©n La S¬n phu tö NguyÔn ThiÕp cßn ®îc ®Ò cËp trong mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu kh¸c, hay mét sè s¸ch b¸o, t¹p chÝ. Tuy vËy, cho ®Õn nay vÉn cha cã mét c«ng tr×nh nghiªn cøu nµo ®Ò cËp ®Õn danh nh©n La S¬n phu tö NguyÔn ThiÕp mét c¸ch ®Çy ®ñ, trän vÑn, cã hÖ thèng. 5 §©y lµ mét vÊn ®Ò kh¸ phøc t¹p bëi nã liªn quan ®Õn nhiÒu c¸ch hiÓu vµ ®¸nh gi¸ kh¸c nhau. MÆt kh¸c khi t×m hiÓu vÒ vÊn ®Ò nµy l¹i gÆp nhiÒu khã kh¨n vÒ sù h¹n chÕ cña nguån tµi liÖu. Dï vËy c¸c c«ng tr×nh trªn lµ c¬ së hÕt søc quan träng cho chóng t«i tËp hîp, t×m hiÓu vµ hoµn thµnh ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc cña m×nh. 3. §èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu cña ®Ò tµi . 3.1. §èi tîng nghiªn cøu §èi tîng cña ®Ò tµi lµ gãp phÇn t×m hiÓu vÒ danh nh©n lÞch sö v¨n hãa La S¬n phu tö NguyÔn ThiÕp. Môc ®Ých chÝnh lµ nªu lªn nh÷ng ®ãng gãp cña «ng ®èi víi lÞch sö vµ nÒn v¨n hãa, gi¸o dôc cña d©n téc.Qua ®ã t×m hiÓu vÒ ho¹t ®éng tëng nhí «ng t¹i quª h¬ng Kim Léc - Can Léc vµ Nam Kim - Nam §µn n¬i «ng ®· sèng phÇn lín thêi gian cña cuéc ®êi vµ yªn nghØ vÜnh h»ng. 6 3.2. Ph¹m vi nghiªn cøu Víi môc ®Ých nªu trªn cña ®Ò tµi nghiªn cøu, khãa luËn tríc hÕt ®Ò cËp mét c¸ch kh¸i qu¸t vÒ nh÷ng vïng ®Êt sinh qu¸n, sinh sèng cña NguyÔn ThiÕp. Cïng víi bèi c¶nh lÞch sö ®Êt níc lóc bÊy giê lµ nh÷ng nh©n tè sau nµy sÏ t¸c ®éng trùc tiÕp tíi con ®êng sù nghiÖp cña «ng. Trªn c¬ së t×m hiÓu vÒ cuéc ®êi cña NguyÔn ThiÕp sÏ ®i s©u t×m hiÓu nh÷ng c«ng hiÕn cña «ng ®èi víi lÞch sö ®Êt níc vµ nÒn v¨n hãa d©n téc. Qua ®ã lµm næi bËt tµi n¨ng vµ ®øc h¹nh cña mét danh nh©n u tó. Trong ph¹m vi nghiªn cøu nªu trªn, chóng t«i cã ®iÒu kiÖn th©m nhËp thùc tÕ t×m hiÓu vÒ thùc tr¹ng cña nh÷ng ho¹t ®éng tëng nhí ®Õn danh nh©n, qua ®ã thÊy ®îc t×nh h×nh b¶o tån nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa ë lµng x·. §ã lµ mét trong nh÷ng môc ®Ých mµ ®Ò tµi cÇn ®¹t tíi. 4. Nguån tµi liÖu vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 4.1. Nguån t liÖu §Ó phôc vô nghiªn cøu ®Ò tµi nµy chóng t«i ®· su tÇm tËp hîp c¸c nguån t liÖu cã liªn quan ®Õn La S¬n phu tö NguyÔn ThiÕp cïng víi ®Òn thê, khu mé cña «ng. Nguån t liªu quan träng ph¶i kÓ ®Õn ®Çu tiªn lµ nh÷ng t¸c phÈm cã ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò nghiªn cøu; c¸c hå s¬ c«ng nhËn di tÝch cña Së V¨n hãa Th«ng tin c¸c tØnh NghÖ An, Hµ TÜnh cïng mét sè bµi viÕt trong c¸c tê t¹p chÝ v¨n hãa tØnh nhµ, B¸o ®Þa ph¬ng. 7 Ngoµi ra chóng t«i cßn kÕt hîp víi c«ng t¸c ®i thùc tÕ d·, trùc tiÕp tham quan, ghi chÐp vÒ ®Òn thê, khu mé NguyÔn ThiÕp, tham dù ho¹t ®éng thê cóng. §ång thêi trong qu¸ tr×nh ®ã chóng t«i gÆp gì téc trëng cña dßng hä NguyÔn ë Kim Léc, tiÕp cËn gia ph¶, ghi chÐp nh÷ng lêi giíi thiÖu, lêi kÓ cña cô téc trëng còng chÝnh lµ ngêi qu¶n lý ®Òn thêi NguyÔn ThiÕp. 8 4.2. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu Nguån t liÖu viÕt khãa luËn nµy cã phÇn h¹n chÕ vµ phøc t¹p nªn viÖc lùa chän ph¬ng ph¸p nghiªn cøu lµ mét vÊn ®Ò rÊt quan träng. Thùc hiÖn ®Ò tµi nµy, quan triÖt quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, T tëng Hå ChÝ Minh vµ quan ®iÓm Macxit cña §¶ng ta trong lÜnh vùc lÞch sö v¨n hãa, chóng t«i ®· lùa chän ph¬ng ph¸p x¸c minh phª ph¸n t liÖu lÞch sö vµ ph¬ng ph¸p ®iÒn d· su tÇm lÞch sö ®Þa ph¬ng. Dùa vµo nguån tµi liÖu ®· thu thËp ®îc, ®Æc biÖt lµ c¸c nguån t liÖu cã liªn quan tíi ph¹m vi ®Ò tµi, chóng t«i bæ sung thªm nh÷ng hiÓu biÕt cña m×nh nh»m gi¶i quyÕt nh÷ng néi dung cô thÓ cña ®Ò tµi. Nguån t liÖu mµ chóng t«i thu thËp ®îc lµ c¬ së ®Ó hoµn thµnh ®Ò tµi nghiªn cøu nµy. 5. Bè côc cña ®Ò tµi Ngoµi phÇn Më ®Çu, KÕt luËn, Tµi liÖu tham kh¶o, Phô lôc, Néi dung cña khãa luËn nµy ®îc tr×nh bµy trong 3 ch¬ng Ch¬ng 1. Kh¸i qu¸t vÒ quª h¬ng, gia ®×nh, thêi ®¹i NguyÔn ThiÕp Ch¬ng 2. §ãng gãp cña La S¬n phu tö NguyÔn ThiÕp víi lÞch sö v¨n hãa d©n téc Ch¬ng 3. Nh÷ng ho¹t ®éng trong lÜnh vùc tëng nhí danh nh©n La S¬n phu tö NguyÔn ThiÕp 9 PhÇn 2. Néi dung Ch¬ng 1. Kh¸i qu¸t vÒ quª h¬ng, gia ®×nh, thêi ®¹i NguyÔn ThiÕp. 1.1. Quª h¬ng. 1.1.1. Vïng ®Êt sinh qu¸n (Can Léc - Hµ TÜnh) 1.1.1.1. §iÒu kiÖn tù nhiªn cña huyÖn Can Léc Can Léc lµ mét huyÖn thuéc ®Þa phËn tØnh Hµ TÜnh cã diÖn tÝch 373km2, n¨m tõ 18,2 ®Õn 18,3 vÜ ®é B¾c, 105,37 ®Õn 105,44 kinh ®é §«ng. PhÝa B¾c gi¸p huyÖn Nghi Xu©n, phÝa T©y gi¸p huyÖn §øc Thä, phÝa T©y Nam gi¸p huyÖn H¬ng Khª, phÝa §«ng Nam gi¸p huyÖn Th¹ch Hµ, phÝa §«ng gi¸p BiÓn §«ng. §ång b»ng Can Léc cã hai vïng râ rÖt: vïng thîng Can Léc ®îc phï sa S«ng La, S«ng Lam båi tÝch, nay cã hÖ thèng ®ª ®iÒu vµ c¸c c«ng tr×nh thuû lîi ®¶m b¶o nguån níc cho c©y trång. Vïng h¹ Can Léc ®Êt c¸t pha thÝch hîp víi nhiÒu lo¹i hoa mµu vµ c©y c«ng nghiÖp ng¾n ngµy. "Khoai Ých HËu, gÊu (g¹o) §ång HuÒ", c©u ng¹n ng÷ nµy thÓ hiÖn râ tÝnh chÊt ®Êt ®ai cña hai vïng vµ tËp qu¸n canh t¸c kh¸c nhau. TiÕp cËn víi vïng ®ång b»ng lµ vïng b¸n s¬n ®Þa Trµ S¬n - Hång LÜnh ®©y lµ hai hÖ thèng nói chÝnh. HÖ thèng nói Trµ S¬n n»m trªn 7 x·: Nga Léc, Phó Léc, Nh©n Léc, Th¬ng Léc, §ång Léc, Mü Léc, S¬n Léc ngµy nay. D¸ng nói ë ®©y thoai tho¶i, c¸c ngän ®åi h×nh b¸t óp nªn d©n gian 10 gäi lµ nói Trµ. Nói Trµ S¬n lµ vÞ trÝ kh¸ hiÓm yÕu vµ c¬ ®éng trong kh¸ng chiÕn chèng x©m lîc qua c¸c thêi kú lÞch sö. HÖ thèng nói Hång LÜnh cã quy m« ®å sé, trïng ®iÖp n»m trªn ®Þa bµn 8 x· thuéc Can Léc: Vîng Léc, TiÕn Léc, Phôc Léc, Tïng Léc, Hång Léc, T©n Léc, An Léc, ThÞnh Léc. Nói Can Léc chia thµnh hai nhãm chÝnh gåm côm H¬ng TÝch vµ côm Tiªn Am lµ n¬i g¾n víi c¸c truyÒn thuyÕt phËt tho¹i víi nh÷ng di tÝch lÞch sö v¨n hãa næi tiÕng nh Chïa H¬ng, Chïa Ch©n Tiªn, c¸c khe suèi xuÊt ph¸t tõ hai hÖ thèng nói lín dån níc xuèng s«ng, khiÕn cho giao th«ng ®êng thñy thuËn tiÖn, dÔ dµng. Ngoµi ®ång b»ng, nói cã thªm ®êng bê biÓn. Ven biÓn ë ®©y thÝch hîp cho viÖc trång c©y phi lao, ch¨n nu«i gia sóc cã sõng, ph¸t triÓn nghÒ nu«i trång, ®¸nh b¾t h¶i s¶n. KiÕn t¹o tù nhiªn cña huyÖn t¹o ra kh¶ n¨ng ph¸t triÓn kinh tÕ n«ng - l©m - ng nghiÖp, du lÞch vµ më réng giao lu v¨n hãa. VÒ khÝ hËu: thêi tiÕt ë ®©y rÊt phøc t¹p, giã T©y Nam nãng thêng thæi vµo lóc lóa chiªm Xu©n ®ang træ, lò tiÓu m¹n thêng x¶y ra vµo thêi kú thu ho¹ch lóa mïa vô §«ng Xu©n g©y thiÖt h¹i ®¸ng kÓ cho mïa mµng, n¾ng h¹n kÐo dµi vµo ®Çu mïa vô, ma lò giã b·o vµo cuèi vô lµm cho s¶n xuÊt bÊp bªnh. 1.1.1.2. D©n c. C d©n ë ®©y ®· cã mÆt trong lÞch sö d©n téc ngay tõ nh÷ng ngµy ®Çu dùng níc. Qua kh¶o s¸t bíc ®Çu nh÷ng 11 c«ng cô ®å ®¸ míi c¸ch ®©y 4000 n¨m ®Õn 5000 n¨m t×m ë lµng Thæ S¬n, nói NghÌn, Hång LÜnh ®Òu cã niªn ®¹i t¬ng øng víi hiÖn vËt ®å ®¸ míi ë di chØ Bµu Trã (Qu¶ng B×nh). D©n sè toµn huyÖn n¨m 1930 lµ 59.000 ngêi, tuyÖt ®¹i ®a sè lµ n«ng d©n, sinh sèng chñ yÕu b»ng nghÒ lµm ruéng. Cho ®Õn nay theo b¸o c¸o cña Tæng côc thèng kª Hµ TÜnh sè d©n Can Léc lµ 175.996 ngêi, ph©n bè kh«ng ®Òu. Qua c¸c thêi kú lÞch sö huyÖn Can Léc mang nhiÒu tªn gäi kh¸c nhau. Xa Can Léc thuéc huyÖn Hµm Hoan, quËn Cöu Ch©n. VÒ sau lÇn lît ®æi lµ Phï LÜnh (217) huyÖn ViÖt Thêng (679) huyÖn Phi Léc (1010), huyÖn Thiªn Léc (1469). §Çu n¨m Tù §øc thø 15 (1862) ®æi thµnh huyÖn Can Léc nh tªn gäi ngµy nay. NÒn kinh tÕ chÝnh cña Can Léc chñ yÕu lµ n«ng nghiÖp trång lóa, sau lµ khoai lang kÕt hîp víi ch¨n nu«i tr©u bß phôc vô søc kÐo cho trång trät. Ch¨n nu«i gµ vÞt còng ®ang ®îc ®Èy m¹nh, tiªu biÓu lµ nghÒ Êp trøng vÞt. §Ó ®¸p øng cho nhu cÇu s¶n xuÊt võa tranh thñ thêi gian n«ng nhµn, ®a sè n«ng d©n ®Òu thµnh th¹o c¸c nghÒ thñ c«ng kh¸c nhau: ®an l¸t, dÖt chiÕu, ®óc lìi cµy… Víi ®êng ven biÓn dµi, tho¶i, ®¸y biÓn cã líp bïn máng nªn ë Can Léc cã hai nghÒ ®¸nh c¸ vµ nu«i trång thñy s¶n níc lî, níc ngät. Tuy kh«ng ph¸t triÓn m¹nh nh c¸c huyÖn kh¸c trong tØnh song nghÒ biÓn ®· lµm t¨ng thu nhËp cho sè d©n trong x· nh ThÞnh Léc. 12 Can Léc còng lµ vïng n¬i héi ®ñ nh÷ng dßng hä lín tiÕng t¨m: Hä Mai ë lµng Phï Lu Thîng (nay thuéc x· Hång Léc), hä Ng« ë Tr¶o Nha, hä §Æng ë x· Tïng Léc, hä Bïi ë x· §Ëu Liªu, hä NguyÔn ë x· Kim Léc… vµ mét sè hä kh¸c. Mçi dßng hä tõ c¸c n¬i vÒ ®©y sinh sèng, héi tô, ®Òu mang theo nh÷ng tinh hoa v¨n hãa, nh÷ng phong tôc lÔ nghi riªng. Khi quÇn tô trªn mét vïng ®Êt c¸i riªng ®ã hßa ®ång kÕt hîp t¹o nªn v¨n hãa Can Léc ngµy nay. 1.1.1.3. TruyÒn thèng v¨n hãa Nh©n d©n Can Léc cã s½n bÒ dµy truyÒn th«ng v¨n hãa. Can Léc lµ tiÓu vïng v¨n hãa ®Ëm s¾c th¸i riªng cña v¨n hãa xø NghÖ. N¬i ®©y lu d÷ nh÷ng huyÒn tho¹i, truyÒn thuyÕt, vÒ c¸c vÞ thÇn linh, c¸c c©u chuyÖn vÒ c¸c danh nh©n v¨n hãa hay vâ tíng ®¹i tµi. Can Léc cã truyÒn thèng l©u ®êi vÒ häc hµnh khoa cö, ®· s¶n sinh ra nhiÒu nhµ khoa b¶ng, nhiÒu quan l¹i cã t chÊt, tµi n¨ng, ®ãng gãp lín lao cho sù nghiÖp ph¸t triÓn v¨n hãa d©n téc, x©y dùng vµ b¶o vÖ ®Êt níc. V× vËy, thêi xa ®©y ®îc xem lµ m¶nh ®Êt hiÕu häc cña xø NghÖ. Trong chÕ ®é khoa cö H¸n häc b¾t ®Çu tõ nhµ Lý (1075) kÕt thóc díi nhµ NguyÔn (1919) níc ta cã tæng sè 187 khoa thi héi, thi ®×nh vµ lÊy ®ç 2291 tiÕn sÜ. KÓ tõ khoa thi thÕ kû thø XIII thêi TrÇn ®Õn 1919 th× Can Léc cã 42 ngêi ®ç ®¹i khoa. N¨m Êt Hîi (1275) ®êi TrÇn Th¸nh T«ng cã §µo Tiªu ®ç tr¹ng nguyªn khai khoa. TiÕp ®ã ®Êt Thiªn Léc cã hai «ng tr¹ng hä Sö ë Êp Ngäc S¬n lµ Sö Hy Nhan (? - 1421) ®ç 13 tr¹ng nguyªn khoa Quý M·o (1363) vµ Sö §øc Hy (1363 – 1430 ®ç khoa T©n DËu (1381). §ç Th¸m Hoa ®êi TrÇn cßn cã §Æng B¸ TÜnh, §Æng Dung. §Õn ®êi Lª, Thiªn Léc lµ ®Êt häc næi tiÕng kh«ng nh÷ng ë xø NghÖ mµ cßn c¶ Kinh Kú. Ngêi Th¨ng Long thêng cã c©u cöa miÖng "Bót cÊm chØ, sÜ Thiªn Léc" (bót tèt b¸n ë CÊm ChØ, häc trß giái ph¶i lµ häc trß Thiªn Léc) ®êi NguyÔn, Thiªn Léc cã "tø hæ" lµ Lu C«ng §¹o, Mai ThÕ ChuÈn, Phan Quý, Lª Hång Hµn. C¸c nhµ nho xa dèc lßng "nÊu sö s«i kinh" lµ cèt ®Ó thi ®ç lµm quan. HÇu hÕt c¸c nhµ khoa b¶ng ë Can Léc tõ tiÕn sÜ ®Õn cö nh©n ®Òu ra lµm quan. C¸c vÞ ®¹i khoa vµ mét sè vÞ h¬ng khoa (h¬ng cèng) ®Òu gi÷ chøc cao trong triÒu ®×nh: Phan §×nh T¸ ngêi x· Phï Lu lµm thõa chÝnh xø NghÖ An kho¶ng 1522 - 1527, lµm ®Õn l¹i bé thîng th. D¬ng TrÝ Dôc, Vâ To¹i, Mai ThÕ Quý, TrÇn Quang HiÓn, Hoµng DËt lµ nh÷ng ngêi cã c«ng lao lín trong sù nghiÖp x©y dùng gi÷ g×n nhµ níc phong kiÕn qua c¸c triÒu ®¹i. Bªn c¹nh ®ã nh©n d©n Can Léc cßn cã truyÒn thèng yªu níc. Qua c¸c thêi kú dùng níc vµ gi÷ níc Can Léc cã nhiÒu danh thÇn, danh tíng. Qu¸ tr×nh ®Êu tranh l©u dµi ®· hun ®óc lªn lßng yªu níc nång nµn, tinh thÇn t¬ng th©n, t¬ng ¸i cho con ngêi n¬i ®©y. Trong c«ng cuéc b¶o vÖ ®Êt níc, sö s¸ch ghi tªn nhiÒu anh hïng hµo kiÖt ®îc c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn cho lËp ®Òn thê, phßng s¾c thÇn, dùng bia ®¸. Tiªu biÓu: cha con Sö Hy Nhan - Sö §øc Hy; cha con §Æng 14 TÊt, §Æng Dung. Tinh thÇn quËt khëi cã s½n trong mäi ngêi d©n Can Léc, nhiÒu nghÜa sÜ trong ®¸m quÇn chóng b×nh d©n ®· tù chiªu mé thñ h¹ phÊt cê khëi nghÜa: NguyÔn Biªn, NguyÔn XÝ. Nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XX lµ nh÷ng n¨m s«i næi cña lÞch sö ®Êu tranh cña nh©n d©n Can Léc, ®Ó l¹i nh÷ng dÊu Ên khã phai trong lÞch sö ViÖt Nam. Trong phong trµo CÇn V¬ng, Can Léc lµ ®Þa bµn lu«n lu«n s«i ®éng. Trong vô chèng thuÕ ë Trung Kú, næi lªn mét sè tªn tuæi xuÊt s¾c: TrÞnh Kh¾c LËp, NguyÔn Hµng Chi. Trong phong trµo Duy T©n theo ®êng lèi b¹o ®éng cã NguyÔn Canh, NguyÔn Tr¹ch tham gia s«i næi. Khi phong trµo §«ng Du ®îc ph¸t ®éng ®· th«i thóc nhiÒu thanh niªn Can Léc h¨ng h¸i lªn ®êng: NguyÔn Quúnh L©m ë NguyÖt Ao theo Phan Béi Ch©u sang NhËt tiÕp ®ã nhiÒu thanh niªn kh¸c t×m ®êng sang Th¸i Lan häc tËp chiÕn ®Êu díi sù chØ ®¹o cña §Æng Thóc Høa. Tõ 1925 trë ®i ë Can Léc xuÊt hiÖn nh÷ng tæ chøc c¸ch m¹ng tiÒn th©n cña §¶ng Céng S¶n. Trong phong trµo X« ViÕt ®¹t ®Ønh cao lµ ë ®Ønh Lù sau ®ã giµnh chÝnh quyÒn sím h¬n ba ngµy so víi c¸c ®Þa ph¬ng kh¸c trªn toµn quèc (16/08/1945). Trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü, Can Léc næi tiÕng víi chiÕn th¾ng Ng· Ba §ång Léc. Nh©n d©n Can Léc tù hµo vÒ nh÷ng n¨m th¸ng lÞch sö truyÒn thèng v¨n hãa cña m×nh. Quª h¬ng Can Léc víi nh÷ng gi¸ trÞ tèt ®Ñp cña mét vïng ®Êt hiÕu häc, giµu truyÒn thèng,®êi sèng ngêi d©n 15 lam lò chÊt ph¸c sÏ la khëi thuû h×nh thµnh nh©n c¸ch cña mçi danh nh©n trong ®ã cã NguyÔn ThiÕp. 1.1.2. Vïng ®Êt sinh sèng (Nam Kim - Nam §µn NghÖ An) 1.1.2.1. §iÒu kiÖn tù nhiªn MÆc dï sinh ra ë Can Léc - Hµ TÜnh nhng cuéc ®êi cña NguyÔn ThiÕp l¹i g¾n bã bÒn chÆt víi m¶nh ®Êt Nam Kim mét x· nhá bÐ n»m khiªm tèn phÝa Nam, cuèi huyÖn Nam §µn. Nam Kim n»m gän trong mét vïng ®Êt t¬ng ®èi hiÓm trë, lµ mét bé phËn cña m¶nh ®Êt Nam §µn xa nay vèn næi tiÕng lµ vïng ®Þa linh nh©n kiÖt. VÒ vÞ trÝ ®Þa lÝ x· Nam Kim phÝa B¾c gi¸p x· Nam Phóc, Kh¸nh S¬n (Nam §µn); phÝa T©y cã d·y nói Thiªn NhÉn ng¨n c¸ch víi huyÖn H¬ng S¬n (Hµ TÜnh), huyÖn Thanh Ch¬ng (NghÖ An); phÝa Nam gi¸p x· §øc Trêng, §øc T©n; phÝa §«ng gi¸p x· §øc Ch©u (§øc Thä) vµ x· Nam Cêng (Nam §µn). Xa kia Nam Kim vèn næi tiÕng bëi c¸c ®Þa danh nói Thiªn NhÉn, suèi Ngò Hoa, Vùc Nµng, mçi ®Þa danh ®Òu Èn chøa trong m×nh biÕt bao ®iÒu kú bÝ. D·y nói Thiªn NhÉn xuÊt ph¸t tõ huyÖn T¬ng D¬ng ch¹y qua Anh S¬n, §« L¬ng, Thanh Ch¬ng vßng xuèng x· Nam Kim vµ dõng l¹i ë TuÇn Tam Sa bê t¶ ng¹n S«ng La. Nói Thiªn NhÉn n»m trªn ®Þa phËn x· Nam Kim cã ®é cao 287m so víi mùc níc biÓn cßn gäi lµ §éng Chñ (®Ønh nói cao nhÊt) 16