Tài liệu Giáo dục khoa cử nho học ở yên thành dưới thời phong kiến (1075 1919)

Trêng ®¹i häc vinh Khoa lÞch sö =====****===== Th¸i b¸ quý kho¸ luËn tèt nghiÖp ®¹i häc Gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë Yªn Thµnh díi thêi phong kiÕn (1075- 1919) Chuyªn ngµnh: lÞch sö viÖt nam Gi¸o viªn híng dÉn: thÞ nh¹c Vinh, 5- 2006 A.PHÇN Më §ÇU 1 gvc. Ths hoµng 1.Lý do chän ®Ò tµi V¨n ho¸ nãi chung vµ v¨n ho¸ truyÒn thèng c¸c ®i¹ ph¬ng nãi riªng lµ mét m¶ng ®Ò tµi hÊp dÉn vµ kh¸ phong phó . Mçi miÒn quª, mçi vïng ®Êt ®Òu cã nÐt ®Ñp riªng, céi nguån riªng . Vµ tõ nh÷ng nÐt ®Ñp riªng ®ã ®· t¹o nªn nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng tèt ®Ñp, khi ®æ vÒ mét dßng chung th× nã t¹o nªn nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ rùc rì cña vên hoa v¨n ho¸ d©n téc. ChÝnh v× vËy mµ viÖc nghiªn cøu, t×m hiÓu, kh¸m ph¸ nh÷ng nÐt ®Ñp riªng, ®éc ®¸o , ®Æc s¾c cña tõng ®Þa ph¬ng, tõng vïng miÒn còng lµ nh»m hiÓu s©u s¾c, thÊu ®¸o h¬n , ®Çy ®ñ h¬n vÒ truyÒn thèng v¨n ho¸ d©n téc. Ngoµi ra viÖc nghiªn cøu, t×m hiÓu ë tõng ®Þa ph¬ng cßn nh»m ®Ó dÉn d¾t, gióp ngêi ®äc t×m hiÓu, suy nghÜ vÒ nguån gèc, vÒ nh÷ng truyÒn thèng v¨n ho¸ tèt ®Ñp cña quª h¬ng. §ång thêi, kh¬i dËy lßng t«n kÝnh tæ tiªn, tinh thÇn yªu th¬ng lÉn nhau trong céng ®ång lµng xãm vµ tinh thÇn ®oµn kÕt réng lín trong c¶ céng ®ång d©n téc ViÖt. V× vËy ,nã ®·, ®ang vµ sÏ lµ ®èi tîng nghiªn cøu ®Çy lý thó vµ hÊp dÉn cña nhiÒu ngµnh khoa häc, nhiÒu thÕ hÖ nèi tiÕp. Xø NghÖ (NghÖ An vµ Hµ TÜnh) xa nay ®îc xem lµ “®Êt häc”, n¬i “®Þa linh nh©n kiÖt” næi tiÕng cña c¶ níc. Ngµy nay, xø NghÖ nãi chung, huyÖn Yªn Thµnh nãi riªng ®ang trªn bíc ®êng ®æi míi m¹nh mÏ. §Ó qu¸ 2 tr×nh ®æi míi Êy diÔn ra nhanh vµ bÒn v÷ng th× ngoµi viÖc tranh thñ nh÷ng kh¶ n¨ng bªn ngoµi cÇn ph¸t huy, khai th¸c tèi ®a tiÒm n¨ng cña néi lùc. Trong ®ã, viÖc ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng tèt ®Ñp cña quª h¬ng lµ hÕt søc quan träng. V× vËy, qua luËn v¨n nµy, t«i muèn ®ãng gãp mét phÇn c«ng søc nhá bÐ cña m×nh vµo sù ph¸t triÓn cña quª h¬ng ®ang ngµy ®ªm thay da ®æi thÞt, mong muèn kh¬i dËy nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ tèt ®Ñp, muèn viÕt lªn nh÷ng lêi ca ngîi vµ tr©n träng nhÊt vÒ quª h¬ng; muèn gãp mét phÇn c«ng søc vµo viÖc gi÷ g×n, lu truyÒn nh÷ng gi¸ trÞ tèt ®Ñp cña quª h¬ng Yªn Thµnh…TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã ®· th«i thóc b¶n th©n t«i t×m hiÓu vÒ ®Êt häc cña quª h¬ng. §· tõ l©u, Yªn Thµnh ®îc xem lµ “®Êt häc”, lµ ®Êt thiªng “®Þa linh” nªn “nh©n kiªt” víi h×nh ¶nh quen thuéc nhng rÊt ®çi tù hµo: “S¸ng khoai, tra khoai, tèi khoai, khoai ba b÷a ¤ng ®ç, cha ®ç, ch¸u ®ç , ®ç c¶ nhµ” §ã lµ h×nh ¶nh ®· ®i vµo nÒn v¨n hiÕn cña d©n téc nh lµ vïng ®Êt høa cña khoa danh tr¶i dµi theo thêi gian hµng chôc thÕ kû (1075-1919) Tr¶i qua nh÷ng th¨ng trÇm cña lÞch sö d©n téc ViÖt Nam, chÕ ®é gi¸o dôc khoa cö Nho häc còng ®i tõ qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn vµ tµn lôi, g¾n liÒn víi tr×nh sinh tô ,ph¸t triÓn cña quª h¬ng, hoµn c¶nh ®iÒu 3 kiÖn cô thÓ cña ®Êt níc . Dï trong hoµn c¶nh nµo, viÖc häc hµnh vµ vên hoa khoa cö ë Yªn Thµnh vÉn rùc rì, thÓ hiÖn søc sèng m·nh liÖt vµ chøa ®ùng nh÷ng s¾c th¸i riªng biÖt. NÕu nh Quúnh Lu cã “lµng häc” Quúnh §«i, Nam §µn cã “lµng häc” Nam Xu©n, Kh¸nh S¬n; Nghi Léc cã “lµng häc” Kim Khª, §«ng H¶i, CÈm Trêng th× Yªn Thµnh tõ l©u ®· xuÊt hiÖn c¸c “lµng häc” næi tiÕng nh V©n Tô, Quan Trung… Vµ cho ®Õn nay, truyÒn thèng hiÕu häc vÉn cßn ®îc lu gi÷ vµ ph¸t huy m¹nh mÏ, t¹o cho quª h¬ng vµ ®Êt níc nhiÒu nhµ khoa häc vµ qu¶n lý x· héi cã danh tiÕng. Ngµy nay, cïng víi xu thÕ chung cña nh©n lo¹i, ®Êt níc ta bíc vµo thêi kú ®æi míi, ph¸t triÓn vµ héi nhËp, bíc vµo thiªn niªn kû míi víi tÝnh u viÖt cña chÕ ®é x· héi XHCN. Tuy nhiªn bªn c¹nh ®ã cßn cã nh÷ng tån t¹i, h¹n chÕ cña c¬ chÕ thÞ trêng. Trong t×nh h×nh ®ã, viÖc nghiªn cøu , t×m hiÓu nh÷ng truyªn thèng hiÕu häc cña quª h¬ng lµ nh»m kh¬i dËy lßng ham mª häc tËp cña thÕ hÖ trÎ, gãp phÇn x©y dùng ph¬ng ph¸p d¹y-häc, ph¸t triÓn nÒn gi¸o dôc ë Yªn Thµnh lµ vÊn ®Ò cÇn thiÕt. Chóng ta quyÕt t©m gi÷ g×n nh÷ng truyÒn thèng tèt ®Ñp cña cha «ng, cè g¾ng ph¸t huy nã trong ®iÒu kiÖn lÞch sö míi. H¬n n÷a, b¶n th©n trong t¬ng lai lµ gi¸o viªn d¹y m«n LÞch Sö ë trêng THPT th× viÖc t×m hiÓu, nghiªn cøu 4 lÞch sö ®Þa ph¬ng Yªn Thµnh ®Ó hiÓu s©u s¾c h¬n vÒ truyÒn thèng gi¸o dôc khoa cö. Qua ®ã, ®Ó truyÒn ®¹t nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña quª h¬ng tíi c¸c thÕ hÖ häc trß nèi tiÕp, gi¸o dôc cho c¸c em lßng tù hµo vÒ quª h¬ng, yªu quª h¬ng,®Êt níc,cè g¾ng v¬n lªn, hoµ nhËp vµo sù ph¸t triÓn chung cña ®Êt níc,v÷ng bíc vµo thêi ®¹i míi-thêi ®¹i v¨n minh trÝ tuÖ. ChÝnh v× nh÷ng lý do trªn ,t«i ®· lùa chän ®Ò tµi nµy ®Ó nghiªn cøu, t×m hiÓu nh»m gãp søc m×nh t¸i hiÖn l¹i truyÒn thèng khoa cö cña quª h¬ng,gi¸o dôc cho thÕ hÖ trÎ biÕt gi÷ g×n ,ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ trong ®iÒu kiÖn lÞch sö míi. 2. LÞCH Sö VÊN §Ò Gi¸o dôc khoa cö Yªn Thµnh lµ ®Ò tµi cã ph¹m vi kh«ng réng lín nhng ngêi nghiªn cøu ph¶i cã thêi gian t×m tßi thu thËp , kh¶o cøu, x¸c minh c¸c t liÖu gèc cña ®Þa ph¬ng còng nh c¸c tµi liÖu cã liªn quan . Víi ®Ò tµi “Gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë Yªn Thµnh tõ 1075 ®Õn 1919” th× cho ®Õn nay cha cã mét c«ng tr×nh nghiªn cøu nµo thËt hoµn chØnh. ChØ cã c¸c tµi liÖu nghiªn cøu ë ph¹m vi réng h¬n .Ch¼ng h¹n, c¸c tµi liÖu th tÞch cæ nh “NghÖ An ký”cña Bïi D¬ng LÞch, NguyÔn ThÞ Th¶o dÞch, NXB KHXH.HN .1993; “Quèc triÒu h¬ng khoa lôc” cña Cao Xu©n Dôc, NXB TPHCM.1993; “H¬ng íc NghÖ An” cña Ninh ViÕt Giao , NXB CTQG.HN.1998 vµ c¸c tµi liÖu kh¸c nh “LÞch sö 5 NghÖ TÜnh” NXB NghÖ TÜnh ,Vinh 1984; “Danh nh©n NghÖ TÜnh”( tËp 3)NXB NghÖ TÜnh 1984; “Lîc truyÖn c¸c t¸c gia ViÖt Nam” NXB KHXH.HN.1991…®Òu nãi lªn nh÷ng ®Æc ®iÓm lÞch sö, ®Þa lý vµ chÕ ®é gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë NghÖ An trong bèi c¶nh chung cña c¶ níc qua tõng thêi kú, triÒu ®¹i.Trong c¸c t¸c phÈm kÓ trªn, cã ®Ò cËp ®Õn danh s¸ch nh÷ng ngêi ®Ëu cö nh©n ,phã b¶ng, tiÕn sÜ, th¸m hoa, b¶ng nh·n, tr¹ng nguyªn cña NghÖ An trong ®ã cã Yªn Thµnh.Trong cuèn “Nh÷ng «ng NghÌ, «ng Cèng triÒu NguyÔn” cña Bïi H¹nh CÈn, NguyÔn Loan, Lan Ph¬ng, NXBVHTT.HN.1995 ®· nªu tªn ®Çy ®ñ nh÷ng ngêi ®Ëu cö nh©n, tiÕn sÜ, phã b¶ng díi thêi NguyÔn trong ®ã cã NghÖ An ,Yªn Thµnh. Hay trong cuèn “Khoa b¶ng ViÖt Nam 1075-1919” do Ng« §øc Thä chñ biªn NXB V¨n häc HN.1993 còng ®· nªu t¬ng ®èi ®Çy ®ñ c¸c nhµ khoa b¶ng ViÖt Nam suèt tõ 1075-1919. T¸c gi¶ Hå SÜ Huú trong cuèn “Gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë NghÖ TÜnh thêi NguyÔn”, LuËn v¨n Th¹c sÜ ngµnh LÞch sö, §HSP Vinh 2001 ®· nghiªn cøu t¬ng ®èi toµn diÖn vµ s©u s¾c chÕ ®é gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë NghÖ TÜnh thêi NguyÔn , trong ®ã t¸c gi¶ ®i s©u t×m hiÓu hÖ thèng trêng líp , sù quan t©m cña lµng x· ®èi víi gi¸o dôc thi cö, danh s¸ch c¸c vÞ ®¹i khoa, danh s¸ch cö nh©n thêi NguyÔn ë NghÖ TÜnh, ®Æc ®iÓm cña kÎ sÜ NghÖ TÜnh, c¸c danh sÜ tiªu biÓu….. 6 T¸c gi¶ §µo Tam TÜnh trong cuèn “Khoa b¶ng NghÖ An 1075-1919”NXB Së v¨n ho¸ th«ng tin NghÖ An ,Vinh 2000 ®· ph¸c ho¹ ®Çy ®ñ vµ râ nÐt chÕ ®é gi¸o dôc khoa cö ë NghÖ An tõ 1075-1919.Trong ®ã nãi râ hÖ thèng trêng líp ,thÓ lÖ thi cö, danh s¸ch tiÕn sÜ, phã b¶ng , cö nh©n cña NghÖ An .§Æc biÖt , trong cuèn s¸ch nµy, t¸c gi¶ §µo Tam TÜnh ®· ®a ra danh s¸ch bæ di tiÕn sÜ, cö nh©n, phã b¶ng cña c¸c huyÖn kh¸ ®Çy ®ñ, lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh lµm viÖc cËt lùc trong viÖc x©m nhËp thùc tÕ vµ x¸c minh khoa häc. Chóng t«i coi ®©y lµ nguån t liÖu quan träng ®Ó tõ ®ã rót ra chÕ ®é gi¸o dôc khoa cö cña Yªn Thµnh trong bèi c¶nh chung cña NghÖ An . Trong c¸c t¸c phÈm kh¸c nh “N¨m thÕ kû v¨n N«m ngêi NghÖ”cña Th¸i Kim §Ønh, NXB NghÖ An 1994 hay “Nhµ gi¸o danh tiÕng ®Êt Lam Hång” NXB NghÖ An 1996…®· ph¸c ho¹ râ nÐt vÞ trÝ cña xø NghÖ xa lu«n lu«n cã truyÒn thèng hiÕu häc víi “Ngän Bót”, “Cån Nghiªn”, dùng l¹i ch©n dung c¸c danh nh©n ®Êt Hång Lam trong ®ã næi bËt nh NguyÔn Du, Hå Xu©n H¬ng , Hoµng Phan Th¸i …,c¸c danh thÕ , c¸c sÜ phu yªu níc cuèi thÕ kû XIX ®Çu thÕ kû XX .Trong ®ã , c¸c t¸c gi¶ còng ®Ò cËp ®Õn nh÷ng nh©n vËt tiªu biÓu cña Yªn Thµnh xuÊt th©n tõ khoa b¶ng Nho häc nh B¹ch Liªu , Hå T«ng Thèc , Phan Thóc Trùc, Lª Do·n Nh· …Hä lµ nh÷ng danh nh©n ®îc ngµn ®êi sau lu truyÒn vµ m·i lµ niÒm tù hµo cña quª h¬ng Yªn Thµnh . 7 Tuy vËy, c¸c tµi liÖu kÓ trªn chØ ®Ò cËp ®Õn chÕ ®é gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë NghÖ An trong bèi c¶nh chung cña chÕ ®é khoa b¶ng ViÖt Nam mµ cha cã mét ®Ò tµi nµo nghiªn cøu riªng vÒ vÊn ®Ò “Gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë Yªn Thµnh tõ 1075 ®Õn 1919”.ChÝnh v× vËy ,t«i chän ®Ò tµi nµy lµm kho¸ luËn tèt nghiÖp cña m×nh víi mong muèn gãp mét phÇn nhá bÐ cña m×nh vµo viÖc kh«i phôc , t¸i hiÖn bøc tranh gi¸o dôc , khoa cö Nho häc ë Yªn Thµnh tõ 1075 ®Õn 1919, còng lµ gãp søc vµo c«ng cuéc kiÕn thiÕt vµ x©y dùng quª h¬ng Yªn Thµnh. 3.§èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu: D©n téc ViÖt Nam tù hµo v× cã lÞch sö vµ nÒn v¨n ho¸ l©u ®êi. Ngay tõ nÒn v¨n minh ®Çu tiªn cña d©n téc ta lµ nÒn v¨n minh V¨n Lang-¢u L¹c , ph¸t triÓn ë nÒn v¨n minh §¹i ViÖt ®· kiÖn toµn vµ ®Þnh h×nh nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng, ®Ó l¹i cho con ch¸u ®êi sau nh÷ng gi¸ trÞ tèt ®Ñp. Còng nh bao vïng quª kh¸c ë xø NghÖ, Yªn Thµnh ®· tiÕp thu vµ lu gi÷ nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸, nh÷ng truyÒn thèng tèt ®Ñp cña cha «ng , trong ®ã næi bËt h¬n c¶ lµ truyÒn thèng hiÕu häc vµ truyÒn thèng yªu níc.Trong ph¹m vi cña ®Ò tµi nµy , chóng t«i chØ ®Ò cËp ®Õn truyÒn thèng hiÕu häc cña Yªn Thµnh . Thø nhÊt lµ kh¸i qu¸t vÒ huyÖn Yªn Thµnh, trong ®ã ®Ò cËp ®Õn vÞ trÝ ®Þa lý, ®Æc ®iÓm tù nhiªn vµ 8 lÞch sö v¨n ho¸ truyÒn thèng cña Yªn Thµnh. Tõ ®ã h×nh thµnh nªn nh÷ng b¶n s¾c riªng biÖt , t¹o nªn tÝnh c¸ch, t©m hån riªng cña ngêi d©n n¬i ®©y. §ã lµ c¬ së , nÒn t¶ng cho truyÒn thèng hiÕu häc ë Yªn Thµnh ngµy cµng ph¸t triÓn vµ ®¹t nhiÒu thµnh tùu rùc rì , gãp phÇn to lín n©ng cao cuéc sèng cña ngêi d©n, tho¸t khái c¶nh nghÌo ®ãi. Thø hai lµ ®Ò tµi ®i s©u nghiªn cøu chÕ ®é gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë Yªn Thµnh tõ khi Nho häc ®îc x¸c lËp lÇn ®Çu tiªn trªn ®Êt níc ta ( díi thêi Lý) ®Õn khi Nho häc chÊm døt , nhêng chç cho T©y häc vµo ®Çu thÕ kû XX. Trong phÇn nµy, chóng t«i chia lµm hai thêi kú lín: thêi kú thø nhÊt tõ thêi Lý ®Õn hÕt thêi HËu Lª, thêi kú thø hai lµ díi triÒu NguyÔn (1802 -1919). C¸ch ph©n chia nh vËy lµ phï hîp víi tiÕn tr×nh lÞch sö cña chÕ ®é gi¸o dôc khoa cö Nho häc c¶ níc nãi chung, NghÖ An nãi riªng . Trong mçi thêi kú, chóng t«i cè g¾ng t¸i hiÖn bøc tranh Gi¸o dôc khoa cö Nho häc Yªn Thµnh trªn c¸c mÆt : t×nh h×nh trêng líp, thÇy trß, thµnh tùu khoa b¶ng , c¸c danh sÜ tiªu biÓu, nh÷ng ®Æc ®iÓm vµ cèng hiÕn cña kÎ sÜ Yªn Thµnh . 4.ph¬ng ph¸p nghiªn cøu : Trªn c¬ së c¸c nguån t liÖu cô thÓ, t¸c gi¶ sö dông ph¬ng ph¸p chuyªn ngµnh nh ®äc tµi liÖu, su tÇm, thèng kª, tæng hîp vµ xö lý tµi liÖu lÞch sö thµnh hÖ thèng . Tõ ®ã, ®¸nh gi¸ mét c¸ch kh¸ch quan vÒ chÕ ®é khoa cö 9 Yªn Thµnh tõ 1075 -1919, kh«i phôc l¹i bøc tranh qu¸ khø ®óng nh nã tån t¹i. 5. Bè côc luËn v¨n : Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, tµi liÖu tham kh¶o, luËn v¨n gåm cã 3 ch¬ng: Ch¬ng1: Kh¸i qu¸t ®iÒu kiÖn ®Þa lý tù nhiªn, lÞch sö v¨n ho¸ vµ truyÒn thèng huyÖn Yªn Thµnh . Ch¬ng2: Gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë Yªn Thµnh tõ thêi Lý ®Õn hÕt thêi HËu Lª. Ch¬ng3: Gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë Yªn Thµnh thêi NguyÔn (1802 -1919). 10 B.PHÇN NéI DUNG . Ch¬ng1: Kh¸i qu¸t vÒ ®iÒu kiÖn ®Þa lý t nhiªn, lÞch sö v¨n ho¸ vµ truyÒn thèng huyÖn Yªn Thµnh 1.1. §Æc ®iÓm diÒu kiÖn ®Þa lý, tù nhiªn . HuyÖn Yªn Thµnh ®îc thµnh lËp , t¸ch tõ huyÖn §«ng Thµnh , phñ DiÔn Ch©u tõ n¨m Minh MÖnh thø 18(1837). Yªn Thµnh lµ huyÖn ®ång b»ng ë phÝa ®«ng b¾c cña tØnh NghÖ An, c¸ch thµnh phè Vinh kho¶ng 55km vÒ phÝa b¾c .ChiÒu b¾c nam tõ Hßn Sêng gi¸p Quúnh Lu ë phÝa b¾c ®Õn Trµng S¬n gi¸p Nghi Léc ë phÝa nam dµi gÇn 40km, thuéc 180 55’ ®Õn 190 22’ b¾c . ChiÒu ®«ng t©y tõ th«n Ngäc S¬n lµng §¹i §é ®Õn lµng Trµng ThÞnh phÝa t©y dµi gÇn 35km , thuéc 105 0 11’ ®Õn 1050 34’ kinh ®«ng .C¸ch bê biÓn n¬i gÇn nhÊt ë x· §« Thµnh 6km , n¬i xa nhÊt ë x· ThÞnh Thµnh gÇn 40km. HuyÖn Yªn Thµnh phÝa ®«ng gi¸p DiÔn Ch©u ; phÝa b¾c gi¸p Quúnh Lu; phÝa t©y gi¸p NghÜa §µn vµ 11 T©n Kú , phÝa nam gi¸p Nghi Lécvµ §« L¬ng víi diÖn tÝch tù nhiªn kho¶ng 56204 ha , trong ®ã ®Êt canh t¸c lµ 15647 ha ( chiÕm 29%). HiÖn nay, Yªn Thµnh cã 36 x· vµ 1 thi trÊn, ®ã lµ: C«ng Thµnh, §« Thµnh, §øc Thµnh, T©y Thµnh, Quang Thµnh, Kim Thµnh, L¨ng Thµnh, M· Thµnh, Thä Thµnh, T©n Thµnh, Hång Thµnh, Phó Thµnh, Hîp Thµnh, Nh©n Thµnh, VÜnh Thµnh, Viªn Thµnh, S¬n Thµnh, B¶o Thµnh, Mü Thµnh, §¹i Thµnh, Minh Thµnh, ThÞnh Thµnh, Lý Thµnh, Liªn Thµnh, Kh¸nh Thµnh, Nam Thµnh,Long Thµnh, Trung Thµnh, Trµng Thµnh, B¾c Thµnh, Xu©n Thµnh, T¨ng Thµnh, Hoa Thµnh, V¨n Thµnh, Phóc Thµnh, §ång Thµnh vµ thÞ trÊn Yªn Thµnh . VÒ h×nh thÓ, huyÖn Yªn Thµnh gièng nh mét h×nh lßng ch¶o kh«ng c©n . Ba phÝa b¾c ,t©y, nam lµ rõng nói vµ ®åi träc . ë gi÷a phÝa ®«ng lµ mét vïng ®ång tròng tiÕp gi¸p víi huyÖn DiÔn Ch©u.N¬i cao nhÊt lµ ®Ønh nói Vµng T©m ë phÝa b¾c lµng Quú L¨ng( cao 544m) vµ n¬i thÊp nhÊt lµ vïng tròng ven s«ng §iÓn, s«ng CÇu Bµ ( -o,6m so víi mùc níc biÓn ). §ång b»ng Yªn Thµnh n»m trong d¶i ®ång b»ng NghÖ TÜnh víi diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp kho¶ng 16954 ha. Vïng ®ång b»ng nµy ®îc h×nh thµnh trong kiÕn t¹o “T©n sinh” qua hai lÇn biÓn tiÕn ( níc biÓn d©ng lªn tõ 90-100m) vµ hai lÇn biÓn tho¸i ( níc biÓn h¹ xuèng tõ 90- 100m) c¸ch ngµy nay kho¶ng 2 triÖu n¨m vµ do vËt 12 liÖu biÓn båi tô, nh÷ng bËc thÒm phï sa cæ h×nh thµnh nªn võa nhá l¹i võa kÐm ph× nhiªu. §iÒu ®¸ng chó ý lµ ®ång b»ng Yªn Thµnh cã ®é nghiªng lín, mÆt c¾t dµy nªn liªn tôc diÔn ra c¶ qu¸ tr×nh mµi mßn, röa tr«i lÉn båi tô. NhiÒu c¸nh nói, lÌn ®¸ mäc gi÷a ®ång b»ng, nhiÒu c¸nh ®ång bÞ nhiÔm mÆn… nªn nãi chung ®é mµu mì cña ®ång b»ng Yªn Thµnh kÐm h¬n so víi ®ång b»ng s«ng M·, cµng kÐm xa so víi ®ång b»ng s«ng Hång vµ s«ng Cöu Long. Tuy vËy, tõ hµng ngµn n¨m nay, Yªn Thµnh vÉn lµ n¬i s¶n xuÊt nhiÒu lóa g¹o, hoa mµu, n¬i tËp trung d©n c ®«ng ®óc cña xø NghÖ. C©u “NghÖ §«ng Thµnh, Thanh N«ng Cèng” hay c¸c c©u: “¡n mÆn uèng níc ®á da ë ®©y kh«ng ®îc th× ra §«ng Thµnh §«ng Thµnh lµ mÑ, lµ cha §ãi c¬m r¸ch ¸o th× ra §«ng Thµnh” “HÕt níc th× cã níc nguån HÕt g¹o th× cã g¹o bu«n §«ng Thµnh” (Ca dao NghÖ TÜnh) Lµ muèn ca ngîi, kh¼ng ®Þnh sù giµu cã vÒ lóa g¹o cña Yªn Thµnh, DiÔn Ch©u xa. Yªn Thµnh cßn lµ n¬i chiÒu t«m c¸ h¶i s¶n: 13 “§ång Chïa l¾m èc nhiÒu dam L¾m c¸ mu mñ ai ham th× vÒ §ång Chïa l¾m hÎn, l¾m trª Ai muèn ¨n dÊm th× vÒ mµ ¨n” Rõng nói vµ ®åi ë Yªn Thµnh lµ d¹ng ®Þa h×nh chiÕm hÇu hÕt diÖn tÝch ë phÝa b¾c, phÝa t©y vµ phÝa nam huyÖn víi ®é nghiªng dèc lín. Tæng diÖn tÝch ®Êt l©m nghiÖp kho¶ng 20.815 ha. NhiÒu ngän nói cao cã tªn tuæi ®i vµo kho tµng ca dao d©n ca xø NghÖ nh : “NhÊt cao lµ ®éng Mång Gµ Thø nh× ®éng HuyÖt,thø ba ®éng Thê” Hay “Thø nh× ró G¸m, thø ba hßn Sêng” Mét d¹ng ®Þa h×nh kh¸c n÷a cña Yªn Thµnh lµ do hiÖn tîng l¾ng ®äng trÇm tÝch ®¸ v«i vµo kû C¸c bon vµ Pec-mi c¸ch ngµy nay 285 ®Õn 335 triÖu n¨m, h×nh thµnh nhiÒu lÌn ®¸ v«i ë §ång Thµnh, Nam Thµnh, Lý Thµnh, Trung Thµnh, B¶o Thµnh. N¬i ®©y cßn cã nhiÒu hang ®éng kÝn ®¸o , nhiÒu m¹ch níc ngÇm ,nhiÒu thung lòng , ®éng, bµu mµ tªn gäi cßn Èn chøa bao ®iÒu huyÒn tÝch nh ®éng Thê, ®éng HuyÖt ,thung L¨ng, 14 Thung M©y, LÌn Voi ,LÌn Cß , Bµu Gianh, §Ëp S¾t , §Ëp Võng ….(8;23). §åi nói, lÌn ®¸, thung lòng vµ ®ång b»ng ®· t¹o ra nhiÒu c¶nh quan ®Ñp ®Ï. HÖ thèng s«ng ngßi tù nhiªn cña Yªn Thµnh kh«ng nhiÒu vµ kh«ng lín, hÇu hÕt s«ng suèi ®Òu b¾t nguån tõ c¸c d·y nói phÝa t©y b¾c vµ t©y nam . §¸ng kÓ cã mét sè s«ng lín nh : S«ng Dinh b¾t nguån tõ §ång Træ vµ mét nh¸nh tõ §ång Mai vÒ khe CÊy hîp lu víi nhau ch¶y qua Trµng Thµnh sang Long Håi, TÝch Phóc xuèng s«ng §iÓn. S«ng DÒn b¾t nguån tõ ®éng HuyÖt ch¶y qua kÎ DÒn ®æ xuèng s«ng Sät. Tõ 1932 ®Õn 1937, hÖ thèng n«ng giang B¾c ®îc x©y dùng ®· ®a níc s«ng Lam vÒ tíi cho phÇn lín diÖn tÝch ®ång b»ng Yªn Thµnh. VÒ kho¸ng s¶n, c¨n cø vµo kªt qu¶ th¨m dß, Yªn Thµnh cha ph¸t hiÖn ®îc kho¸ng s¶n kim lo¹i mµ chØ cã kho¸ng s¶n phi kim lo¹i. §¸ng kÓ cã ®¸ v«i ë §ång Thµnh, Trung Thµnh, Nam Thµnh, B¶o Thµnh, VÜnh Thµnh; má be-ri ë S¬n Thµnh; c¸t x©y dùng ë B¶o Thµnh, S¬n Thµnh; than bïn ë VÜnh Thµnh. 15 Yªn Thµnh cã khÝ hËu vµ thêi tiÕt kh¸ phøc t¹p, cã nh÷ng mÆt u ®·i nhng còng cã mÆt kh¾c nghiÖt. N»m trong vïng khÝ hËu Èm nhiÖt ®íi giã mïa, quanh n¨m nhËn ®îc bøc x¹ lín cña mÆt trêi. T«ng nhiÖt lîng c¶ n¨m h¬n 85000C, ®¹t 75 cal/cm2 . NhiÖt ®é trung b×nh c¶ n¨m lµ 230C, lîng ma trung b×nh vµo kho¶ng 16001800mm. Ma tËp trung vµo nh÷ng th¸ng cuèi mïa h¹, khi nhiÖt ®é h¹ thÊp ®ét ngét, ¸p thÊp nhiÖt ®íi xuÊt hiÖn kÌm theo ma b·o to. Níc tõ c¸c triÒn nói khe suèi ®æ vÒ lµm ®ång ruéng ngËp tr¾ng, cã n¬i ngËp s©u 3-4m. Còng cã n¨m ngay gi÷a th¸ng 5(kho¶ng 20/4 ©m lÞch) xuÊt hiÖn c¶ lôt tiÓu m·n. NhiÒu trËn lò ®i vµo lÞch sö nh trËn lò th¸ng 8 n¨m Nh©m Th×n( 1842 ), trËn lò n¨m BÝnh Ngä ( 1846 ) cíp ®i nhiÒu sinh m¹ng vµ tµi s¶n cña nh©n d©n. N¾ng nãng còng kh«ng r¶i ®Òu quanh n¨m mµ tËp trung vµo th¸ng 6 th¸ng 7. Mïa hÌ cã giã nåm tõ biÓn thæi vµo, giã T©y Nam tõ d·y Trêng S¬n thæi sang .Giã ph¬n T©y Nam rÊt nãng, lµm cho lîng níc bèc h¬i nhanh , ®ång ruéng kh« c¹n. NhiÖt ®é trung b×nh mïa hÌ kho¶ng 350C, cã ngµy lªn ®Õn 39 0C. Khi cha cã hÖ thèng n«ng giang, nhiÒu ®ît nam kÐo dµi g©y t¸c h¹i rÊt lín ®Õn mïa mµng vµ søc khoÎ con ngêi. 16 VÒ giao th«ng, tríc ®©y Yªn Thµnh chØ cã tuyÕn ®êng s«ng tõ cöa L¹ch V¹n, s«ng Bïng lªn cßn ®êng bé hÇu nh kh«ng ®¸ng kÓ-chØ lµ ®êng lµng nhá hÑp, ®êng liªn h¬ng, liªn x·, liªn tæng còng lç chç vÕt ch©n tr©u, khiÕn cho Yªn Thµnh mét vïng lßng ch¶o kh«ng c©n , ba phÝa lµ nói, ë gi÷a lµ ®ång b»ng tròng cµng xa víi c¸c trung t©m kinh tÕ , v¨n ho¸…M·i ®Õn ®Çu thÕ kû XX, ®êng quèc lé 7 vµ tØnh lé 38 míi ®îc khai th«ng, nhng phÇn ®i qua Yªn Thµnh thËt ng¾n, chØ qua mét sè lµng x·.Tõ ®iÒu nµy cã thÓ nhËn thÊy r»ng, Yªn Thµnh lµ mét huyÖn ngo¹i biªn v¨n ho¸, cßn lu gi÷ ®îc nhiÒu nÐt phong tôc, tËp qu¸n cæ xa. §iÒu kiÖn ®Þa lý tù nhiªn nh vËy ®· ¶nh hëng ®Õn tËp qu¸n, tÝnh c¸ch cña ngêi d©n Yªn Thµnh. §ång thêi, ngêi d©n n¬i ®©y còng ®æ biÕt bao må h«i níc m¾t ®Ó khai ph¸, t¹o lËp nªn mét vïng quª giµu ®Ñp cña §ång Yªn nhÞ huyÖn, mét phÇn m¸u thÞt cña giang s¬n cÈm tó ViÖt Nam. 2.§Æc ®iÓm lÞch sö v¨n ho¸ vµ truyÒn thèng huyÖn Yªn Thµnh. Do ®Þa h×nh rõng nói Yªn Thµnh ¨n liÒn víi c¸c d·y nói phÝa b¾c NghÖ An ®æ xuèng, cã nhiÒu lÌn ®¸ v«i, hang ®éng vµ thung lòng lµ ®Þa bµn c tró thuËn lîi cña 17 ngêi ViÖt cæ.Theo kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c nhµ kh¶o cæ häc cho biÕt,Yªn Thµnh lµ n¬i ngêi ViÖt cæ xuÊt hiÖn l©u ®êi. C¸c c«ng cô b»ng ®¸ t×m thÊy ®îc ë B¶o Nham,VÜnh Tuy, §ång Thµnh, HËu Thµnh (chñ yÕu lµ r×u vµ cuèc ®¸) cã niªn ®¹i kho¶ng 270075 n¨m tríc c«ng nguyªn, thuéc nÒn v¨n ho¸ Bµu Trã (Qu¶ng B×nh)nÒn v¨n ho¸ hËu kú ®å ®¸ míi ë ViÖt Nam. Ngêi ViÖt cæ quÇn tô trªn c¸c hang ®éng ë Yªn Thµnh lµ nh÷ng c d©n trång lóa cuèi thêi ®¹i ®å ®¸ míi ë NghÖ TÜnh . Hä lµ nh÷ng con ch¸u cña ngêi vîn ghÌ ®¸ ë ThÈm åm(Quú Ch©u) , nh÷ng bé l¹c s¨n b¾t, h¸i lîm ë Cån DiÖp (Quúnh V¨n) vµ lµ nh÷ng ngêi ®¬ng thêi víi nh÷ng ngêi ViÖt cæ ë Ró Ta-Hai Vai (DiÔn Ch©u) (8; 24). C¸c hiÖn vËt thu thËp ®îc cho thÊy, c¸c bé l¹c cuèi thêi kú ®å ®¸ míi sèng ë ®©y ®· cã kü thuËt chÕ t¸c c«ng cô ®¹t ®Õn tr×nh ®é cao. Nguån sèng chñ yÕu cña hä lµ lóa, ng«, khoai, c¸c h¶i s¶n nh t«m, tÐp, èc, hÕn…TÊt c¶ c¸c b»ng chøng khoa häc ®· chøng tá r»ng Yªn Thµnh lµ vïng ®Êt cæ, mét bé phËn kh¨ng khÝt cña c¸c bé l¹c xa xa c tró vïng ven biÓn NghÖ TÜnh. §Õn thêi ®¹i v¨n ho¸ §«ng S¬n, thuë c¸c vua Hïng dùng níc V¨n Lang, sèng gi÷a thiªn nhiªn hoang d¹i, con ngêi ë n¬i ®©y ®· biÕt tù m×nh x©y dùng cuéc sèng kinh tÕ, v¨n ho¸. Hä më réng ®Þa bµn c tró tõ c¸c hang ®éng xuèng c¸c d¶i ®Êt cao däc thung lòng ven khe suèi. Con ngêi chuyÓn tõ thêi ®¹i ®å ®¸ sang thêi ®¹i ®å 18 ®ång, biÕt cµy, cuèc ruéng, biÕt ®å x«i, lµm b¸nh, lµm ®å gèm b»ng bµn xoay, biÕt ®óc ®ång, luyÖn s¾t… Trªn c¬ së chñ yÕu lµ n«ng nghiÖp lóa níc, c¸c c«ng x· n«ng th«n xuÊt hiÖn víi nh÷ng KÎ Sõng, KÎ Sµnh, KÎ DÒn, KÎ Rôc, KÎ SÊu, KÎ G¸m , KÎ VÜnh, KÎ Mng, KÎ M¨m…Con ngêi sèng trong c¸c céng ®ång lµng x· víi nh÷ng quan hÖ hä hµng, t«n téc, xãm lµng, víi nh÷ng sinh ho¹t v¨n ho¸ mang mµu s¾c c d©n n«ng nghiÖp lóa níc. LÞch sö Yªn Thµnh g¾n liÒn víi lÞch sö ®Êu tranh kiªn cêng chèng giÆc ngo¹i x©m vµ ¸p bøc cêng quyÒn, v¬n lªn b¶o tån sù sèng, lµm chñ quª h¬ng ®Êt níc. Th tÞch, d· sö, kh¶o s¸t thùc ®Þa cho chóng ta thÊy r»ng trªn ®Êt Yªn Thµnh, mçi ngän nói, khóc s«ng, c¸nh ®ång, th«n xãm ®Òu g¾n liÒn víi nh÷ng chiÕn c«ng oai hïng. Nhµ yªu níc Lª Do·n Nh· viÕt: “Nhí thêi nói tô anh linh Quy Lai gi¸o dùng,§éng §×nh g¬m reo Trêi chiÒu næi ¸ng cê treo Nhí ¬n t»ng tæ hiÓm nghÌo x«ng pha…”(2;33,34) §Þa thÕ hiÓm yÕu c¶ ba phÝa lµ nói, gi÷a lµ ®ång b»ng nh×n ra biÓn, tiÕn cã thÓ ®¸nh, lui cã thÓ gi÷. 19 Lßng d©n yªu níc, d¸m x¶ th©n v× nghÜa lín ®· ®Æt nÒn mãng cho truyÒn thèng yªu níc vµ truyÒn thèng c¸ch m¹ng cña nh©n d©n Yªn Thµnh, phÇn trung t©m cña Ch©u DiÔn. HÇu nh kh«ng cã cuéc khëi nghÜa nµo cña nh©n d©n NghÖ TÜnh mµ kh«ng cã con em Yªn Thµnh tham gia. Cã lóc,Yªn Thµnh lµ ®Êt ®øng ch©n, lµ n¬i göi g¾m niÒm tin cña nh÷ng nhµ l·nh ®¹o vµo nh÷ng giê phót khã kh¨n nhÊt cña cuéc kh¸ng chiÕn gi÷ níc. Díi thêi B¾c thuéc, trong cuéc kh¸ng chiÕn qu©n x©m lîc Nguyªn -M«ng, ngän löa chiÕn tranh kh«ng lan ra trªn ®Êt Yªn Thµnh nhng nh©n d©n ®· tÝch cùc ñng hé c¸c vÞ hoµng th©n, quèc thÝch x©y dùng hËu cø, cung cÊp binh lÝnh vµ l¬ng thùc cho c¸c cuéc kh¸ng chiÕn ë phÝa B¾c. Th¸ng 11-1041, ®îc Lý Th¸i T«ng ph¸i vµo lµm tri ch©u NghÖ An ,Uy minh v¬ng Lý NhËt Quang ®· khai khÈn ®ång b»ng Yªn Thµnh, tuyÓn mé nh©n sÜ, thu chuyÓn l¬ng th¶o. Trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng M«ng –Nguyªn, vµo thêi ®iÓm khã kh¨n gay go nhÊt cña cuéc kh¸ng chiÕn, vua TrÇn ®· chän Hoan DiÔn lµm ®Êt ®øng ch©n vµ göi g¾m vµo ®©y niÒm tin cña c¶ d©n téc: “Cèi Kª cùu sù qu©n tu kû Hoan DiÔn do tån thËp v¹n binh” (Cèi Kª chuyÖn cò ngêi nªn nhí 20