Tài liệu Fdi và ô nhiễm môi trường vai trò của chính sách công ở các quốc gia đang phát triển

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH --------------------------------------------- HUỲNH VĂN MƯỜI MỘT FDI VÀ Ô NHIỄM MÔI TRƯỜNG: VAI TRÒ CỦA CHÍNH SÁCH CÔNG Ở CÁC QUỐC GIA ĐANG PHÁT TRIỂN LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Tp. Hồ Chí Minh - Năm 2019 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH --------------------------------------------- HUỲNH VĂN MƯỜI MỘT FDI VÀ Ô NHIỄM MÔI TRƯỜNG: VAI TRÒ CỦA CHÍNH SÁCH CÔNG Ở CÁC QUỐC GIA ĐANG PHÁT TRIỂN Chuyên ngành: TÀI CHÍNH – NGÂN HÀNG Mã số ngành: 9340201 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. BÙI THỊ MAI HOÀI PGS.TS. TRẦN TIẾN KHAI Tp. Hồ Chí Minh - Năm 2019 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan: đề tài “FDI và ô nhiễm môi trường: Vai trò của chính sách công ở các quốc gia đang phát triển” là công trình nghiên cứu do chính tôi thực hiện dưới sự hướng dẫn của Người hướng dẫn khoa học: 1) PGS.TS Bùi Thị Mai Hoài và 2) PGS.TS Trần Tiến Khai. “Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong Luận án là trung thực và chưa có ai công bố trong bất kỳ công trình khoa học nào khác, ngoại trừ một số kết quả được công bố trong các công trình khoa học của chính Tác giả. Tất cả những nội dung được kế thừa, tham khảo từ nguồn tài liệu khác đều được Tác giả trích dẫn đầy đủ và ghi nguồn cụ thể trong Danh mục các tài liệu tham khảo.” TÁC GIẢ LUẬN ÁN Huỳnh Văn Mười Một ii LỜI CẢM ƠN Sau thời gian học tập, nghiên cứu để thực hiện các chuyên đề và luận án tại Trường Đại Học Kinh Tế TP. Hồ Chí Minh. Tôi xin trân trọng cảm ơn: Quý Thầy, Cô của Trường Đại Học Kinh Tế TP. Hồ Chí Minh, đặc biệt là các Thầy, Cô trong Khoa Tài chính Công đã tận tình giảng dạy, hướng dẫn, truyền đạt cho tôi những kiến thức quý báu trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu. Tôi xin gửi lời trân trọng cảm ơn đến: PGS.TS Bùi Thị Mai Hoài và PGS.TS Trần Tiến Khai, người đã luôn quan tâm, hướng dẫn tôi từ quá trình thực hiện các chuyên đề đến việc hoàn thành luận án nghiên cứu sinh. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn lãnh đạo, các đồng nghiệp tại Trường Đại học Trà Vinh, đã tạo điều kiện thuận lợi, hỗ trợ tôi trong thời gian học tập và thực hiện luận án, Xin kính chúc quý Thầy, Cô luôn dồi dào sức khỏe, hạnh phúc và thành công trong sự nghiệp giảng dạy cao quý của mình. Chúc quý đồng nghiệp luôn mạnh khỏe, hạnh phúc và luôn thành công trong công việc và cuộc sống. Xin chân thành cảm ơn. Huỳnh Văn Mười Một iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ii MỤC LỤC ................................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT........................................vii DANH MỤC CÁC BẢNG .................................................................................... viii DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ ................................................................ ix TÓM TẮT .................................................................................................................. 1 CHƯƠNG 1 – TỔNG QUAN ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU ......................................... 3 1.1. Bối cảnh đề tài nghiên cứu ............................................................................... 3 1.2. Mục tiêu nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu ..................................................... 8 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .................................................................... 9 1.4. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................. 9 1.4.1. Quy trình nghiên cứu .................................................................................. 9 1.4.2 Mô hình thực nghiệm ............................................................................... 10 1.4.3. Dữ liệu nghiên cứu ................................................................................... 10 1.4.4 Phương pháp ước lượng ............................................................................ 11 1.5. Ý nghĩa của đề tài nghiên cứu ........................................................................ 11 1.6. Kết cấu luận án ............................................................................................... 12 CHƯƠNG 2 – CƠ SỞ LÝ THUYẾT NGHIÊN CỨU VÀ LƯỢC KHẢO CÁC NGHIÊN CỨU TRƯỚC ......................................................................................... 14 Giới thiệu ............................................................................................................... 14 2.1. Cơ sở lý thuyết về các nhân tố tác động đến môi trường ............................... 17 2.1.1. Cơ sở lý thuyết về các nhân tố tác động đến môi trường ......................... 17 2.1.1.1. Giả thuyết về đường cong Kuznets môi trường (Environment Kuznets Curve - EKC) ...................................................................................................... 17 2.1.1.2.Mô hình STIRPAT .................................................................................. 20 2.1.2. Cơ sở lý thuyết về tác động FDI đến ô nhiễm môi trường ...................... 23 iv 2.1.2.1. Giả thuyết “cải thiện ô nhiễm” ............................................................ 24 2.1.2.2. Giả thuyết về ‘‘thiên đường ô nhiễm’’ ................................................. 25 2.2. Cơ sở lý thuyết về vai trò của của chính phủ đối với mối quan hệ giữa FDI và ô nhiễm môi trường ............................................................................................... 27 2.2.1. Vai trò của thể chế trong mối quan hệ giữa FDI và ô nhiễm môi trường 27 2.2.1.1 Thể chế và ô nhiễm môi trường .............................................................. 27 2.2.1.2 Thể chế, FDI và ô nhiễm môi trường ..................................................... 31 2.2.2. Vai trò của chính sách công trong mối quan hệ giữa FDI và ô nhiễm môi trường ................................................................................................................. 32 2.2.2.1 Chính sách công và ô nhiễm môi trường ............................................... 32 2.2.2.2 Chính sách công, FDI và ô nhiễm môi trường ....................................... 37 2.3. Các nghiên cứu thực nghiệm .......................................................................... 39 2.3.1. Các nghiên cứu thực nghiệm về sự đánh đổi giữa thu nhập và môi trường (giả thuyết về đường cong môi trường Kuznets -EKC) ..................................... 39 2.3.2. Các nghiên cứu thực nghiệm về tác động của FDI lên chất lượng môi trường ................................................................................................................. 40 2.3.3. Các nghiên cứu thực nghiệm về vai trò của thể chế đối trong mối quan hệ giữa FDI và chất lượng môi trường .................................................................... 44 2.3.3.1 Các nghiên cứu thực nghiệm về tác động của thể chế đến chất lượng môi trường .......................................................................................................... 44 2.3.3.2 Các nghiên cứu thực nghiệm về vai trò của thể chế trong mối quan hệ giữa FDI và chất lượng môi trường ................................................................... 47 2.3.4. Các nghiên cứu thực nghiệm về vai trò của chính sách công đối trong mối quan hệ giữa FDI và chất lượng môi trường ...................................................... 50 2.3.5. Khoảng trống nghiên cứu ......................................................................... 52 Kết luận chương 2 .................................................................................................. 55 CHƯƠNG 3 – QUY TRÌNH NGHIÊN CỨU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .......................................................................................................................... 57 Giới thiệu ............................................................................................................... 57 3.1 Mô hình thực nghiệm....................................................................................... 58 3.2 Phương pháp ước lượng GMM Arellano-Bond hệ thống hai bước (S-GMM)66 3.3. Mô tả dữ liệu và lựa chọn các biến ................................................................. 68 v 3.3.1 Nguồn dữ liệu nghiên cứu ......................................................................... 68 3.3.2 Mô tả dữ liệu ............................................................................................. 68 Kết luận chương 3 .................................................................................................. 79 CHƯƠNG 4 - KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN ........................................................ 80 Giới thiệu ............................................................................................................... 80 4.1. Đánh giá tác động của các nhân tố đến mức độ ô nhiễm môi trường ............ 81 4.1.1. Đánh giá tác động của các nhân tố đến mức độ ô nhiễm môi trường ..... 81 4.1.2. Kiểm định giả thuyết về đường cong môi trường Kuznets-EKC .............. 83 4.2. Kiểm định tác động của FDI đến ô nhiễm môi trường tại các quốc gia đang phát triển ................................................................................................................ 85 4.3. Kiểm định vai trò của thể chế trong mối quan hệ giữa FDI và ô nhiễm môi trường tại các quốc gia đang phát triển.................................................................. 88 4.3.1. Vai trò của thể chế đối với môi trường .................................................... 88 4.3.2. Vai trò của thể chế trong mối quan hệ giữa FDI và ô nhiễm môi trường90 4.4. Kiểm định vai trò của chính sách công trong mối quan hệ giữa FDI và ô nhiễm môi trường tại các quốc gia đang phát triển ............................................... 92 4.4.1. Vai trò của chính sách công đối với môi trường ..................................... 92 4.4.2. Vai trò của chính sách công trong mối quan hệ giữa FDI và ô nhiễm môi trường ................................................................................................................. 94 Kết luận Chương 4 ................................................................................................. 97 CHƯƠNG 5 - KẾT LUẬN VÀ HÀM Ý CHÍNH SÁCH .................................... 99 5.1. Kết luận và đóng góp của đề tài nghiên cứu ................................................... 99 5.1.1 Kết luận ..................................................................................................... 99 5.1.2 Các đóng góp về lý thuyết ...................................................................... 102 5.2 Hàm ý chính sách ........................................................................................... 102 5.3 Hạn chế của đề tài và hướng nghiên cứu tương lai ....................................... 106 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC Phụ lục 1: Các khái niệm, tính cấp thiết và cách thức đo lường về ÔNMT vi Phụ lục 2: Các khái niệm, tính cấp thiết và cách thức phân loại về dòng vốn FDI Phụ lục 3: Phân loại dòng vốn FDI Phụ lục 4: Thực trạng thu hút dòng vốn FDI Phụ lục 5: Danh sách 86 quốc gia đang phát triển phân tích Phụ lục 6: Danh sách 2 nhóm quốc gia thu nhập trung bình thấp và thu nhập trung bình cao Phụ lục 7: Kết quả kiểm định các nhân tố tác động đến mức độ ÔNMT Phụ lục 8: Kết quả kiểm định tác động của FDI đến ÔNMT tại các quốc gia đang phát triển Phụ lục 9: Kết quả kiểm định vai trò của thể chế trong mối quan hệ giữa FDI và ÔNMT tại các quốc gia đang phát triển Phụ lục 10: Kết quả kiểm định vai trò của chính sách công trong mối quan hệ giữa FDI và ÔNMT tại các quốc gia đang phát triển vii DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT Ký hiệu Tiếng Anh Tiếng Việt CO2 Carbon dioxide FDI Foreign Direct Investment Đầu tư trực tiếp nước ngoài GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm quốc nội GMM General Method of Moments GEI General Environmental Institutions Thể chế môi trường chung IPCC Intergovernmental Panel on Climate Change Ủy ban Liên chính phủ về Biến đổi khí hậu MENA Middle East and North Africa Trung Đông và Bắc Phi MIP Minority Investor Protection Thể chế bảo vệ nhà đầu tư thiểu số NIE New Institutional Economics Kinh tế học thể chế mới ÔNMT Environmental Pollution Ô nhiễm môi trường PPP Public-Private Partnerships Hợp tác công tư WB World Bank Ngân hàng Thế giới WDI World Development Indicators Chỉ báo phát triển thế giới WGI Worldwide Governance Indicators Chỉ báo quản trị toàn cầu viii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1 Kết quả lược khảo tác động FDI lên môi trường ....................................... 42 Bảng 2.2 Kết quả lược khảo tác động của thể chế lên môi trường ........................... 45 Bảng 2.3 Kết quả lược khảo mối quan hệ giữa thể chế, FDI và môi trường ............ 49 Bảng 2.4 Bảng tổng hợp các giả thuyết nghiên cứu của luận án .............................. 53 Bảng 2.5 Bảng tổng hợp các giả thuyết nghiên cứu của luận án ............................ 100 Bảng 3. 1 Thống kê mô tả các biến ........................................................................... 76 Bảng 3. 2 Thống kê mô tả các biến thể chế (quản trị công)...................................... 77 Bảng 3. 3 Các biến và đo lường ................................................................................ 77 Bảng 4.1 Tác động của các nhân tố đến lượng khí thải CO2 tại các nước đang phát triển............................................................................................................................ 81 Bảng 4.2 Tác động của thu nhập đến lượng khí thải CO2 tại các quốc gia đang phát triển (kiểm định giả thuyết EKC). ............................................................................. 84 Bảng 4.3 Kết quả ước lượng ngưỡng tác động của thu nhập đến mức độ ÔNMT tại các quốc gia đang phát triển ...................................................................................... 85 Bảng 4.4 Tác động của FDI đến lượng khí thải CO2 tại các quốc gia đang phát triển . .................................................................................................................................. 86 Bảng 4.5 Tác động của các khía cạnh thể chế đến lượng khí thải CO2 tại các quốc gia đang phát triển. .................................................................................................... 88 Bảng 4.6 Vai trò của thể chế, FDI đến lượng khí thải CO2 tại các quốc gia đang phát triển............................................................................................................................ 90 Bảng 4.7 Vai trò của chính sách công đối với lượng khí thải CO2 tại các quốc gia đang phát triển. .......................................................................................................... 93 Bảng 4.8 Vai trò của chính sách công, FDI đến lượng khí thải CO2 tại các quốc gia đang phát triển. .......................................................................................................... 94 ix DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ Sơ đồ 1.1 Các bước của quy trình nghiên cứu ............................................................ 9 Đồ thị 3. 1. Phát thải CO2 tại các nước đang phát triển giai đoạn 2002-2014 ......... 69 Đồ thị 3.2. FDI tại các nước đang phát triển (chia theo nhóm thu nhập) giai đoạn 2002-2014.................................................................................................................. 71 Đồ thị 3. 3. Thể chế (6 chỉ tiêu) các quốc gia đang phát triển giai đoạn 2002-2014 72 Đồ thị 3. 4. Thể chế trung binh theo từng nhóm nước giai đoạn 2002-2014 ............ 73 Đồ thị 3. 5. Số thu thuế tại các nước đang phát triển giai đoạn 2002-2014 ............. 74 Đồ thị 3. 6. Mức chi tiêu công tại các nước đang phát triển giai đoạn 2002-2014 .. 75 1 TÓM TẮT FDI VÀ Ô NHIỄM MÔI TRƯỜNG: VAI TRÒ CỦA CHÍNH SÁCH CÔNG Ở CÁC QUỐC GIA ĐANG PHÁT TRIỂN Động cơ nghiên cứu của luận án xuất phát từ tình hình thực tiễn và khoảng trống nghiên cứu. Số liệu thực tế cho thấy, nhiều quốc gia đang phát triển theo đuổi chính sách thu hút FDI vì mục tiêu tăng trưởng mà bỏ qua các hiểm họa về môi trường. Ở một phương diện khác, khái lược các nghiên cứu trước chỉ ra, chính sách công cũng đóng vai trò có ý nghĩa trong mối quan hệ giữa FDI và mức độ ô nhiễm môi trường. Theo đó, mục tiêu của luận án nhằm đánh giá thực nghiệm vai trò của thể chế và chính sách công trong mối quan hệ giữa FDI và mức độ ô nhiễm môi trường tại các quốc gia đang phát triển. Kết quả nghiên cứu hàm ý, FDI có tác động dương đến mức độ ô nhiễm môi trường tại các quốc gia đang phát triển. Trong đó, thể chế và chính sách công đều đóng vai trò quan trọng trong mối quan hệ giữa FDI và mức độ ô nhiễm môi trường trường hợp nghiên cứu này. Từ kết quả này, tác giả rút ra hàm ý chính sách là các quốc gia đang phát triển cần xem xét cẩn trọng trong việc tiếp nhận dòng vốn FDI và quản lý doanh nghiệp FDI hiệu quả hơn nhằm hạn chế tối đa tác động tiêu cực của nhân tố này đến môi trường. Từ khóa: FDI, ô nhiễm môi trường, chính sách công 2 ABSTRACT FDI AND ENVIRONMENTAL POLLUTION: THE ROLE OF PUBLIC POLICY IN DEVELOPING COUNTRIES The research motivation of the thesis comes from practical context and research gap. Actual firgue shows that many developing countries pursue FDI attraction policies for the economic growth, while ignoring environmental hazards. Meanwhile, the research survey shows that both institutions and public policy play important roles in the relationship between FDI and environmental pollution. Accordingly, the objective of the thesis is to empirically evaluate the role of institutions and public policies in the relationship between FDI and the level of environmental pollution in developing countries. Research results show that FDI has a positive impact on the level of environmental pollution in developing countries. In particular, institutions and public policies both play important roles in the relationship between FDI and the level of environmental pollution in this case. From this result, the author draws on the policy implication that governments need to consider carefully in receiving FDI inflows and managing FDI enterprises more effectively in order to minimize negative impacts. of this factor to the environment. Keywords: FDI, pollution, public policy 3 CHƯƠNG 1 – TỔNG QUAN ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU 1.1. Bối cảnh đề tài nghiên cứu Ô nhiễm môi trường (ÔNMT) ngày một trở thành mối quan ngại lớn tại nhiều quốc gia và là đề tài được nhiều học giả quan tâm nghiên cứu. Tuy nhiên, các biến số tác động đến mức độ ÔNMT vẫn chưa rõ ràng và còn nhiều tranh luận. Theo đó, lý do luận án tập trung vào đề tài nghiên cứu này xuất phát từ cả hai góc độ: (1) bối cảnh thực tiễn và (2) bối cảnh lý thuyết, từ đó, nhận thấy khoảng trống nghiên cứu. Bối cảnh thực tiễn chỉ ra, vấn đề ÔNMT hiện hay là rất đáng báo động (Abid & cộng sự, 2016; DEFRA, 2010; Hill, 2010; Victor, 2017). Chất lượng môi trường ngày càng xấu đi do lượng khí thải của các hoạt động sản xuất và tiêu dùng ngày càng gia tăng. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống, sức khỏe con người mà còn là nguyên nhân dẫn đến hiện tượng nóng lên toàn cầu, đe dọa nghiêm trọng đến sự sinh tồn của con người (Hill, 2010). Do biến đổi khí hậu, những thảm họa thiên nhiên như các siêu bão, hạn hán hay cháy rừng xảy ra liên tục với mức độ ngày càng mạnh mẽ hơn, tổn thất ngày càng nhiều hơn và trên phạm vi rộng hơn (DEFRA, 2010). Tuy nhiên, các giải pháp nhằm cải thiện ÔNMT hiện nay chưa đạt được hiệu quả như mong đợi và cần được nghiên cứu (Hill, 2010; Kuiper & Van den Brink, 2012; Welford, 2016). Để đối phó với vấn đề này, nhiều hội nghị về biến đổi khí hậu của Liên Hiệp Quốc đã được tổ chức, qua đó, thúc đẩy chính phủ các nước cùng chung tay giải quyết các vấn đề về ÔNMT. Nhiều thỏa thuận đã được ký kết như: Nghị định thư Kyoto 1997 về cắt giảm khí thải; Thỏa thuận Paris 2016 về chống biến đổi khí hậu…Tuy nhiên, các nỗ lực này là chưa đủ để cải thiện tình hình môi trường hiện nay (Kuiper & Van den Brink, 2012). 4 Đáng chú ý, mặc dù vấn đề môi trường hiện nay là rất báo động, thực tế cho thấy nhiều quốc gia đang phát triển lại chú trọng mục tiêu tăng trưởng kinh tế mà bỏ qua sự nguy hại đến môi trường (Cole & cộng sự, 2006; Lan & cộng sự, 2012; Solarin & cộng sự, 2017; Ulanowicz, 2012; Welford, 1995, 2016; C. Zhang & Zhou, 2016). Nhằm thúc đẩy tăng trưởng và đầu tư, các quốc gia này áp dụng các chính sách và thực thi các quy định liên quan đến việc bảo vệ môi trường thiên nhiên còn thiếu chặt chẽ và nhiều hạn chế (Cole & cộng sự, 2006; Lan & cộng sự, 2012; Solarin & cộng sự, 2017). Điều này dẫn đến các vấn đề môi trường ngày càng trầm trọng hơn. Theo nghiên cứu thường niên về môi trường do các trường Đại học của Mỹ thực hiện và công bố tại Diễn đàn kinh tế thế giởi ở Davos, trong số 10 quốc gia bị ảnh hưởng nặng nề nhất từ hiện tượng trái đất ấm lên thì đã có 9 quốc gia là các quốc gia kém và đang phát triển nằm ven biển ở các châu lục như Philippines, Nigeria, Việt Nam, Haiti, Bangladesh, Papua New Guinea, Malawi, Fiji, Sudan. Cụ thể, đô thị lớn nhất Việt Nam là Thành phố Hồ Chí Minh có nồng độ chất ô nhiễm trong không khí khu vực ven đường giao thông (chủ yếu là khí CO2) theo thống kê gấp 1,44 lần so với mức khuyến cáo Tổ chức Y tế Thế giới. Nếu vấn đề này không được giải quyết, điều tồi tệ hơn cả có thể xảy ra là một số quốc gia có thể bị xóa sổ bởi mực nước biển dâng cao. Vì vậy, việc khám phá về các biến tác động đến môi trường, từ đó, tìm ra các cách giải quyết hiệu quả là rất cần thiết và cấp bách (Welford, 2016). Trong khi đó, về bối cảnh lý thuyết, vai trò cũng như chiều hướng tác động của các nhân tố đối với mức độ ÔNMT vẫn còn nhiều điểm cần được làm rõ (Hill, 2010; Victor, 2017). Tổng quan nghiên cứu cho thấy, các nghiên cứu trước đã chỉ ra vai trò của các nhân tố khác nhau (tăng trưởng kinh tế, đô thị hóa, FDI, thể chế,…) đến mức độ ÔNMT (Cole & cộng sự, 2006; Damania & cộng sự, 2003; Hill, 2010; Ibrahim & Law, 2016; Victor, 2017; D. T. Wang & Chen, 2014; D. T. Wang & cộng sự, 2013). Tuy nhiên, chiều hướng, mức độ tác động cũng như kênh truyền dẫn của các nhân tố này vẫn chưa sáng tỏ và đạt được sự thống nhất, cả về lý thuyết lẫn minh chứng bằng thực nghiệm. 5 Lược khảo nghiên cứu cho thấy, tương ứng với bối cảnh thực tế, vấn đề còn nhiều tranh luận trong chủ đề này là liệu có sự đánh đổi giữa mục tiêu bảo vệ môi trường và tăng trưởng kinh tế hay không. Mặc dù nhiều nghiên cứu ủng hộ giả thuyết về đường cong Kuznets (Environmental Kuznets curve - EKC), giả thuyết mô tả mối quan hệ phi tuyến giữa tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường (Dinda, 2004; Grossman & Krueger, 1995; Roca & cộng sự, 2001; Ulanowicz, 2012; Welford, 2016), vấn đề này vẫn còn nhiều vấn đề cần được làm rõ. Theo Dinda (2004) luận giải, giả thuyết EKC mô tả mối quan hệ giữa tăng trưởng và ÔNMT là một đường cong phi tuyến có dạng hình chữ U ngược (inverted-U-shaped relationship). Hình dạng của đường cong phi tuyến này được giải thích một cách khái quát như sau: khi nền kinh tế còn ở mức độ thấp, tăng trưởng kinh tế tạo ra tác động tiêu cực, dẫn đến môi trường bị ô nhiễm nhiều hơn do các hoạt động sản xuất, kinh doanh. Tuy nhiên, khi tăng trưởng kinh tế đạt đến một giá trị ngưỡng, tăng trưởng sẽ tạo ra ngoại tác tích cực, giúp giảm đi ÔNMT bởi công nghệ tiên tiến ngày càng thân thiện hơn với môi trường. Dù vậy, các bằng chứng thực nghiệm về giả thuyết EKC vẫn chưa rõ ràng và chưa thật sự thuyết phục. Với trường hợp các quốc gia phát triển, theo Ekins (1997) và Roca & cộng sự (2001), mặc dù có những bằng chứng nhất định về mức độ ÔNMT giảm ở các quốc gia này song chưa có bằng chứng thực nghiệm nào đáp ứng giả thuyết EKC một cách rõ ràng. Ở các quốc gia đang phát triển, các nghiên cứu thực nghiệm lại tìm thấy các kết quả không đồng nhất với luận giải của giả thuyết EKC (Lan & cộng sự, 2012; Roca & cộng sự, 2001; C. Zhang & Zhou, 2016). Một số quốc gia có tốc độ phát triển kinh tế vượt bậc, song các vấn đề môi trường lại ngày càng trầm trọng hơn (Cole & cộng sự, 2006; Lan & cộng sự, 2012; D. T. Wang & Chen, 2014; C. Zhang & Zhou, 2016). Tương tự, mô hình STIRPAT luận giải ba yếu tố chính tác động đến mức độ ÔNMT là dân số, sự sung túc và công nghệ. Dựa trên nền tảng này, các nghiên cứu thực nghiệm khám phá các nhân tố tác động đến mức độ ÔNMT, song bằng chứng kiểm định vẫn còn nhiều khoảng trống (McGee & cộng sự, 2015; M. Wang & cộng sự, 2011; York & cộng sự, 2003). 6 Tương tự, với yếu tố vốn đầu tư trực tiếp (ĐTTT) nước ngoài (FDI), trong khi phần lớn các nghiên cứu chỉ ra tác động tích cực của yếu tố này đến tăng trưởng kinh tế, tác động của FDI đến ÔNMT vẫn chưa rõ ràng và chưa đạt được sự đồng nhất (Cole & cộng sự, 2006; Cole & cộng sự, 2017; Grossman & Krueger, 1995). Theo Giả thuyết “cải thiện ô nhiễm” (pollution halo hypothesis) luận giải, FDI sẽ giúp cải thiện các vấn đề môi trường (Antweiler & cộng sự, 2001; G. Eskeland & Harrison, 2003; Zarsky, 1999). Trong khi đó, giả thuyết “thiên đường ô nhiễm “(pollution haven hypothesis) nhận định, các quốc gia đang phát triển, nơi thu hút nhiều dòng vốn đầu tư FDI, sẽ dần trở thành “thiên đường ô nhiễm” so với các nước phát triển bởi quá trình công nghiệp hóa (Aliyu & cộng sự, 2005; Arrow & cộng sự, 1995; Wheeler, 2001). Lược khảo nghiên cứu chỉ ra, sự chưa thống nhất về tác động của FDI đến mức độ ÔNMT hay mối quan hệ giữa hai mục tiêu tăng trưởng và môi trường phụ thuộc rất nhiều vai trò chính phủ ở mỗi quốc gia (Cole & cộng sự, 2006; Damania & cộng sự, 2003; Gani & Scrimgeour, 2014; López & Palacios, 2014; Selden & Song, 1994; D. T. Wang & Chen, 2014; D. T. Wang & cộng sự, 2013). Một số nghiên cứu chỉ ra, mức độ ÔNMT sẽ ngày càng trầm trọng hơn trừ khi các chính sách bảo vệ môi trường được tuân thủ nghiêm ngặt (Cole & cộng sự, 2006; Selden & Song, 1994). Tuy nhiên, phần lớn các nghiên cứu này chủ yếu tập trung phân tích ở góc độ quản trị công và bằng chứng thực nghiệm cũng chưa rõ ràng và thống nhất (Abid & cộng sự, 2016; Damania & cộng sự, 2003; Gani & Scrimgeour, 2014; D. T. Wang & Chen, 2014; D. T. Wang & cộng sự, 2013). Damania & cộng sự (2003) chỉ ra tham nhũng làm suy yếu nghiêm trọng việc thực thi các chính sách môi trường. Các công chức, vì trục lợi cá nhân, thường “bỏ qua” các quy định về giảm thiểu ÔNMT. Phân tích chi tiết hơn các yếu tố thể chế, Abid & cộng sự (2016) chỉ ra tác động không đồng nhất của các biến số thể chế đối với mức độ ÔNMT. Cụ thể, mức độ ổn định chính trị, hiệu quả chính phủ, mức độ dân chủ và kiểm soát tham nhũng có tác động làm giảm lượng ÔNMT. Ngược lại, chất lượng các quy định và mức độ tuân thủ luật pháp có tác động làm tăng lượng khí thải CO2. 7 Trong khi đó, các nghiên cứu tập trung vào vai trò của chính phủ ở khía cạnh chính sách công trong mối liên hệ giữa FDI và ÔNMT vẫn còn khiêm tốn và tập trung ở trường hợp các nền kinh tế phát triển (Halkos & Paizanos, 2016; Lopez & cộng sự, 2011; López & Palacios, 2014). Như Lopez & cộng sự (2008) nhận định, các nghiên cứu thường tập trung luận giải về vai trò của chính sách công đối với mục tiêu tăng trưởng kinh tế. Trong khi đó, vai trò của chính sách công đến mức độ ô nhiễm môi trường là khát ít nhưng đang dần được chú ý. Theo đó, bên cạnh khía cạnh thể chế, nội dung luận án tập trung phân tích vai trò của chính phủ ở góc độ chính sách công (chính sách tài khóa) trong mối quan hệ giữa FDI và ÔNMT. Một cách khái quát, khung phân tích của luận án được mô tả bằng sơ đồ dưới đây: Hình 1.1 Khung phân tích mối liên hệ giữa chính sách công, FDI và ô nhiễm môi trường Vai trò của Chính phủ (thể chế, chính sách công) FDI Ô nhiễm môi trường Các yếu tố khác Nguồn: tác giả tổng hợp từ lược khảo tài liệu Từ những nhận định trên, có thể thấy rằng, việc nghiên cứu vai trò của chính phủ ở khía cạnh chính sách công trong mối quan hệ giữa FDI và ÔNMT tại các nền kinh tế đang phát triển hiện nay là rất cần thiết và cấp bách cả về bối cảnh thực tiễn lẫn khoảng trống nghiên cứu. Theo đó, tác giả lựa chọn và thực hiện đề tài luận án “ FDI và ô nhiễm môi trường: Vai trò của chính sách công ở các quốc gia đang phát triển”. Nghiên cứu này được thực hiện với kỳ vọng nêu bật được vai trò của 8 chính phủ ở cả góc độ chính sách công trong mối quan hệ giữa FDI và ô nhiễm môi trường; đây cũng là mục tiêu chính của nghiên cứu, nhằm lấp đầy các khe hở nghiên cứu đã tìm được. 1.2. Mục tiêu nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu Để đánh giá được vai trò của của chính phủ (thể chế và chính sách công) trong mối quan hệ FDI – Ô nhiễm môi trường ở các nước đang phát triển trong giai đoạn 2002 – 2014, đề tài sẽ thực hiện bốn mục tiêu phân tích cụ thể như sau: (1) Đánh giá thực nghiệm tác động của các nhân tố đến mức độ ô nhiễm môi trường tại các quốc gia đang phát triển. (2) Đánh giá thực nghiệm tác động của FDI đến mức độ ô nhiễm môi trường tại các quốc gia đang phát triển. (3) Đánh giá thực nghiệm vai trò của chính phủ ở góc độ thể chế trong mối quan hệ giữa FDI và ô nhiễm môi trường. (4) Đánh giá thực nghiệm vai trò của của chính phủ ở góc độ chính sách công trong mối quan hệ giữa FDI và ô nhiễm môi trường. Để đạt bốn mục tiêu nghiên cứu trên, luận án tập trung trả lời bốn câu hỏi nghiên cứu: (1) Các nhân tố nào tác động đến mức độ ô nhiễm môi trường tại các quốc gia đang phát triển? (2) Tác động của FDI đến mức độ ô nhiễm môi trường tại các quốc gia đang phát triển là như thế nào? (3) Vai trò của thể chế trong mối quan hệ giữa FDI và ô nhiễm môi trường tại các quốc gia đang phát triển là như thế nào? (4) Vai trò của chính sách công trong mối quan hệ giữa FDI và ô nhiễm môi trường tại các quốc gia đang phát triển là như thế nào ? Trong đó, câu hỏi (1) trả lời cho mục tiêu thứ nhất của luận án; mục tiêu thứ hai được trả lời bằng câu hỏi (2), và các câu hỏi (3), (4) lần lược trả lời cho mục tiêu thứ ba và thứ tư của luận án. 9 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu chính của đề tài là mối quan hệ giữa FDI và mức độ ÔNMT (phát thải CO2) tại các nước đang phát triển giai đoạn 2002 2014. Tuy nhiên, để làm rõ hơn mối quan hệ này, luận án chú trọng phân tích vai trò của của chính phủ ở góc độ thể chế và chính sách công (thuế và chi tiêu công) trong mối quan hệ thuế giữa FDI và mức độ ÔNMT (phát thải CO2). Ngoài ra, bên cạnh các biến nghiên cứu chính, tác giả cũng sử dụng các biến kiểm soát khác trong mô hình thực nghiệm. Các biến kiểm soát này được thiết lập dựa trên việc lược khảo các nghiên cứu trước, cụ thể là: thu nhập bình quân trên đầu người, độ mở cửa giao thương, đầu tư trong nước, mức sử dụng năng lượng… Về phạm vi nghiên cứu, đề tài tập trung nghiên cứu về tác động của FDI lên phát thải CO2 và có xem xét vai trò của thể chế và chính sách công ở các nước đang phát triển trong giai đoạn 2002 – 2014. 1.4. Phương pháp nghiên cứu 1.4.1. Quy trình nghiên cứu Để thực hiện các mục tiêu nghiên cứu đề ra, các bước nghiên cứu được thực hiện như sau : Sơ đồ 1.1 Các bước của quy trình nghiên cứu 1) Xem xét tài liệu và xác định vấn đề nghiên cứu 2) Thiết kế mô hình và phương pháp 3) Kiểm định mô hình thực nghiệm 4) Thảo luận kết quả và đề xuất chính sách