V
đ
IB ử u N g ô n
.
^
Lịch ^ M iề n
BỬU NGÔN
T^l»1
NHÀ XUẤT BẢN THANH NIÊN
Bửu Ngôn - Du Lịch 3 Miền
Tập 1: Nam
Nhà xuất bản Thanh Niên 2012
Tác giả giữ bản quyền
Bạn đọc trao đổi thêm về nội dung tập sách này, xin
liên hệ:
Bửu Ngôn
504 Nguyễn Đình Chiểu, Q3, TPHCM
Email:
[email protected]
www.buungon.com
Lời tác giả
Tập Miền Nam này trong bộ ba tập ‘Du Lịch 3
Miền’ là tập được tái bản lần thứ 5, mỗi lần tái
bản đều co sữa đổi, bổ sung.
Chúng tôi ở Sài Gòn, vì vậy tập Miền Nam
được viết dưới cự li gần; tập Miền Trung đã có
hơi xa; và tập Miền Bắc ia dành cho các bạn
miền Nam làm một chuyến du lịch ra Bắc.
Sách du lịch mẩ viết quá dè dặt và thận trọng
như sách khảo cứu e không thích hợp. Các ý kiến
của chúng tôi có phần chủ quan, và có thiếu sót.
Chúng toi rất mong những phản hồi, những bổ
túc để lần tái bản tới được tốt hdn.
Chúng tôi có phần mở rộng ở www.buungon.
com, mong các bạn ghé xem.
củ Chi
Đ Ấ T PHƯƠNÚ N A M
LỊch sử
(Tư liệu từ ‘Địa chí Văn hóa TP. HCM’, T rần Văn Giàu chủ biên,
1987)
Trong tâm thức người Việt, phương Nam là hồi kèn thúc giục
tiế n về vùng đ ất mới, tìm vận hội mới, nơi cò bay th ẳn g cánh.
Nhưng phương Nam thuở xa xưa đã có m ột lịch sử kỳ lạ.
Nước P h ù Nam
Khoảng đầu công nguyên, từ Ân Độ, có những con tàu bốn cột
buồm to lớn, chở đến vài tră m người, vượt đại dương đến
khắp Đông N am Á. Họ là những thương n h â n đi tìm vàng,
hương liệu. Trong số đó cũng có những n h à quý tộc, những tu
sĩ, di truyền bá văn hóa và tôn giáo cho những dân tộc xa lạ.
Từ đâu đó ở N am Bộ, m ột nước Phù Nam của người Môn
Khm er, với văn hóa Ẫ n Độ, với tôn giáo là đạo P h ậ t và Bà La
Môn, p h á t triể n trả i dài khắp đồng bằng Nam Bộ, lên đến
Lâm Đồng, K hánh Hòa bây giờ.
Phù Nam từ th ế kỷ 2 đến th ế kỷ 6 đã có nền vàn m inh rực rỡ,
và có lẽ cũng có một lực lượng hàng hải lớn. ơ Bảo tàn g Lịch sử
TP.HCM có bộ sưu tậ p h iện v ậ t Phù N am phong phú n h ấ t
nước. P hần lớn được tìm th ấy ở ó c Eo, thuộc huyện Thoại Sơn,
tỉn h An Giang. Có th ể kể những sản phẩm gô'm làm từ bàn
xoay, những vật dụng, nhạc cụ bằng đồng, những đồ tra n g sức
bằng đá quý, bằng vàng tinh xảo. Phù Nam có nền thương nghiệp
m ạnh, quan hệ với nhiều nước. Các n h à khảo cổ đã khai quật
được ở An Giang những đồng tiề n vàng La Mã khắc h ình vua
Antoine le Pieux và M arc Aurèle, đồng tiề n Ba Tư, tượng th ầ n
An Độ, tượng p h ậ t Trung Hoa...
Nước T h ủy C hân Lạp
Kỳ lạ thay, nước Phù Nam hùng m ạnh và văn m inh, đang
10 •
LỊCH s ử
p h á t triể n trê n m ột vùng đ ấ t m àu mỡ, bỗng lụi tàn . Nước
C hân Lạp của người K hm er đang ỗ sâu trong nội địa Nam
Lào, mở rộng ra, th ô n tín h Phù Nam vào th ế kỷ th ứ 7.
C hân Lạp bây giờ th à n h hai m iền, Lục C hân Lạp ở phía
bắc là m iền núi đồi; Thủy C hân Lạp ở phía nam có biển và
đầm lầy.
Đã qua rồi cái thời giao lưu văn hóa, kinh tế rộng rãi của Phù
Nam. Cư dân Thủy C hân Lạp trong mười th ế kỷ liền là những
nông dân an phận. Thủy và Lục Chân Lạp thống n h ấ t vào đầu
th ế kỷ 9. Người K hm er sống tập trung ở vùng đ ất cao ráo gần
Biển Hồ, và xây dựng Angkor huy hoàng. Đồng bằng Nam Bộ
nói chung là m ột vùng gần như hoang địa, chỉ vài sóc người
K hm er rả i rác trê n các giồng đ ất cao. Không ai ngờ chính
vùng hoang địa này, nơi chỗ th ì phèn, chỗ th ì nhiễm m ặn, sẽ
được cải tạo th àn h những cánh đồng màu mỡ nh ất Đông Dương.
Người Việt
Người V iệt vào m iền Nam từ lúc nào, sử sách không th ấy ghi
lại. Không ghi, vì họ không phải là những đạo quân chinh
phục, cũng không có sứ m ạng rao giảng gì cả. Họ chỉ là những
di dân nghèo phải th a phương cầu thực.
Có th ể vào cuôì th ế kỷ 16, thời T rịnh Nguyễn, người Việt
đã đến khai k h ẩ n Bà Rịa. Từ đây dần dần p h á t triể n về Sài
Gòn. Sử K hm er ghi lại, năm 1620, chúa Nguyễn đã gả m ột
nàng công chúa xinh đẹp cho vua Cao M ên, cô dâu Việt này là
chỗ dựa tin cậy cho lưu dân Việt trên vùng đ ất lạ. Người Khm er
cũng thường xin viện binh của chúa Nguyễn để chống lại mối
đe dọa từ nước Xiêm (Thái Lan).
Người Việt kéo nhau vào m ảnh đất phía Nam sinh sống ngày
càng đông. Năm 1679, m ột đội quân 3.000 quan lính cũ của nhà
Minh (chạy trốn nhà Thanh) vào Việt Nam, được chúa Nguyễn
cho vào Mỹ Tho và Biên Hòa làm ăn. Họ lập phô' chợ, p h á t
triể n thương mại.
THỜI TIẾT • 11
N ăm 1698, khi lưu dân đã khá đông, chúa Nguyễn cử
Thống suất Nguyễn Hữu C ảnh vào tổ chức bộ m áy chính
quyền ở Gia Định. M ột người Hoa là Mạc Cửu lập phô' chợ
sầm uất ở Hà Tiên. Bị người Xiêm đe dọa, năm 1708, Mạc
Cửu xin phụ thuộc với chúa Nguyễn, tạo thêm m ột đầu cầu
cho người V iệt ở vùng cực Nam. Trong vòng 50 năm , hai
cực Gia Đ ịnh và H à T iên nối lại nhau, hoàn th à n h Nam Bộ
V iệt Nam.
Thdi tiết hai mùa mưa nổng
ớ Nam Bộ, từ th á n g 5 đến th á n g 10 là m ùa mưa. Những trậ n
mưa to như trú t nước nhưng mau tạn h , không làm cản trở sinh
hoạt. Những th án g còn lại không mưa. N hiệt độ trung bình cả
năm là 26 độ, hầu như nóng quanh năm , không có mùa đông. Đi
chơi kể như không có thời tiế t xấu, m ùa nào cũng đi được.
Lụt, từ tháng 8 đến tháng 10, nước sông Cửu Long từ từ dâng
cao, trà n ngập vùng trũ n g ở Đồng Tháp Mười và An Giang. Có
nơi nước ngập sâu đến 4-5m. Những cơn lụt tuy vẫn gây nhiều
th iệ t hại nhưng không có gì b ất ngờ với dân địa phương. Họ chỉ
gọi đơn giản là ‘m ùa nước nổi’. Sau m ùa nước nổi, nước rú t đi để
lại những bãi bồi phù sa làm xanh tố t đồng ruộng. Đ ến xẻo
Quýt vào m ùa nước nổi có cái thú đi thuyền giữa rừng tràm ,
xem cây cỏ nở hoa.
Rừng đưdc
Dọc bờ biển m iền Nam, từ c ầ n Giờ xuống Cà Mau, rồi qua đến
Hà Tiên, hầu như chỗ nào cũng th ấy cây đước. Những chỗ ít bị
bàn tay tà n phá của con người thì đước mọc th à n h rừng, những
cánh rừng ngập m ặn s á t biển (có lẽ vì vậy m à kiểu rừng này
còn gọi là ‘rừng sác’). M ột cảnh rừng lạ m ắt.
M ắm trước, đước sau, tràm theo sát,
Sau hàng dừa nước, thấp thoáng bóng nhà ai?
Câu ca dao mô tả th ậ t chính xác sinh cảnh rừng sác. Cây
m ắm , cây bần là quân tiên phong, mọc ngay trê n bờ biển, chịu
12 •
THIÊN NHIÊN
được nước m ặn, chịu được sóng gió.
N hững cây này có bộ rễ mọc bám
r ấ t sâu vào bùn. BỊ ngập nước, rễ
thở bằng những ‘chồi’ nhỏ nhô khỏi
m ặt đất, quanh mỗi gốc mọc hàng
ngàn chồi nhỏ chi chít.
Rừng đước th ì b ạ n k h ô n g th ể
không thấy. H àng chục cây sô' chỉ
th u ần m ột loại cây, bộ rễ chằng
chịt che kín m ặ t đất, không đi sâu
vào rừng được. Đước r ấ t dễ mọc,
nhưng chỉ mọc trê n đ ấ t bùn m ịn,
có thủy triều lên xuông, nơi nước
lợ hơi m ặn , khí hậu n h iệ t đới.
Nhưng chồi rễ nhô lên.
T rái đước r ấ t đặc biệt, trong trá i
dự trữ sẵn nước ngọt, trá i nẩy m ầm từ trê n cây, khi rụng
xuống nước p h á t triể n ngay cây con.
Rừng đước với bộ rễ chằng chịt
THIÊN NHIÊN • 13
Rừng tràm
Lùi h ẳ n phía sau h àn g rào
bảo vệ của đước, đ ấ t đã bớt
m ặn, có những rừng tràm .
M iền N am có n h ữ n g khu
rừ n g t r à m lở n n h ư rừ n g
trà m Đồng T háp Mười, rừng
trà m
Minh.
Cá thòi lòi, ông bạn của rừng sác
Cây trà m thích ứng tuyệt
vời với sinh cảnh hai m ùa nước ngập và khô cạn của các
m iền trũ n g Nam Bộ. Chữ xưa gọi trà m là ‘bách bì’, vì vỏ
trà m mềm, dày, gồm nhiều lớp mỏng, c ấ u tạo như vậy giúp
hơi nước th o á t n h an h ra được khi bị ngập nước. Vào m ùa
khô h ạn , th â n trà m có cách bảo vệ khác. Lúc này có m ột
loại dây leo - dây ‘dớn’- th â n r ấ t dai, bám dày đặc trê n
th â n trà m , giúp trà m giữ độ ẩm cần th iết.
u
Rừng tràm
14
THIÊN NHIÊN
Sãn chim
Đ ất phương Nam với m ột thời ‘dưới sông sấu nổi, trê n bờ
hùm th a ’ nay là chuyện quá khứ xa xàm , thú dữ kể như đã
tuyệt chủng. May th ay còn m ột chút hoang sơ ở các sân
chim .
S ân chim là nơi chim tậ p tru n g về làm tổ. Có những
khoảng vườn chim chỉ về ngủ thôi th ì không gọi là sân
chim được. M iền Nam có nhiều sâ n chim, như sâ n chim
Vàm Hồ, B ằng Lăng, Bạc Liêu, Cà Mau... R ất n ên đến th ăm
m ột sân chim. C ảnh h à n g vạn con chim bay lượn trê n đầu
gợi lại m ột m iền Nam hoang vu thuở trước.
Đông n h ấ t ở sâ n chim là cò, bởi vậy có nơi gọi sâ n chim
là vườn cò. Giống chim cao cẳng này thích hợp tuyệt vời
với những cánh đồng ngập nước Nam Bộ. Kể cho h ế t thì
cũng có đến hai chục loài cò, cò rằn , cò ngà, cò trắ n g , cò
ma, cò sen, cò ốc... M ùa khô đông n h ấ t là loài cò ruồi, nhỏ
con, mỏ m àu vàng, ăn côn trùng. M ùa nước nổi, th ì loài cò
cá th ế chỗ; loại cò này lớn con, mỏ m àu đen, ă n cá.
Một sân chim
THIÊN NHIÊN • 1 5
Về sô lượng, sau cò là cồng cộc, loài chim b ạn n h ậ n ra
ngay ở bộ lông m àu đen, chân ngắn, bay n h an h nhẹn. Và
nhiều loài khác, như chim tríc h , sếu, đ iên điển... T hỉnh
thoảng có vài con chim th ậ t lớn, đậu cong cả n h á n h cây.
Như chim chàng bè với cái mỏ r ấ t to. Chim giang sen, chân
dài như cò, cao cả m ét.
Tham quan sâ n chim, lý tưởng n h ấ t là vào lúc hoàng
hôn hay rạ n g đông. Từ 5 giờ chiều, đã th ấy chim lầ n lượt
bay về, rồi cả cánh rừng càng lúc càng xao động tiến g vỗ
cánh, tiến g chim inh ỏi. Lúc bóng tối sập xuống, là đến giờ
loài vạc xôn xao vỗ cánh đi ăn đêm. Ngoài ra, n ên đến sân
chim vào m ùa mưa, vì lúc này nước lớn, tôm cá dầy đủ,
chim về tổ cũng nhiều hơn m ùa nắng.
Thế giới ghe thuyền
M iền Tây sông nước, các loại ghe thuyền cũng phong phú
như thê giới xe cộ trê n cạn.
K hắp nơi là những chiếc xuồng ba lá, là cái ‘ch ân ’ của
dân sông nước. Xuồng được đóng bằng 3 m iếng ván, đặc
b iệt của xuồng là đáy bằng, để đi được trê n những cánh
đồng ngập nước. Sau này, có m ột loại xuồng ba lá mới gọi
là xuồng ‘năm quăng’. Xuồng này đóng bằng gỗ tạp , như
xoài, sầu riêng, bạch đàn... (gỗ tôT ngày càng hiếm ), chỉ
dùng m ột năm rồi quàng.
Vỏ lãi là chiếc xe buýt . Chiếc ‘vỏ’ này ngang chỉ 1 hay
16 •
THIÊN NHIÊN
2 m ét, r ấ t dài, dài như con ‘lã i’. Mỗi vỏ lãi lớn có th ế chở
được đến 40 khách. Loại ghe này thường đóng ở vùng Tắc
Ráng, gần Rạch Giá, n ên còn gọi là vỏ tắc ráng. Đặc biệt
của chiếc vỏ là đáy ghe trò n như thuyền độc mộc, chạy
n h an h nhưng không th ă n g bằng. Đi vỏ lãi không quen r ấ t
hồi hộp, chỉ m ột người đứng dậy là cả chiếc tàu lắc lư.
Tàu đò tốc h àn h , như xe đò liên tỉn h . Có loại tàu đò gắn
m áy ô tô, chở cả tră m khách, đi trê n sông m à nghe tiến g
m áy như đang trê n quốc lộ.
Ca nô tốc h àn h , cũng chở khách, gắn m áy ho bo, tốc độ
60 đến 80 cây số giờ, không kém gì xe cá m ập. Ca nô khi
‘hốt cua’, tung sóng ào ào, r ấ t đã.
Phương tiện di chuyển
Xe khách là phương tiệ n chính đi chơi m iền Nam. M áy bay
chỉ có tuyến từ TPHCM đi Rạch Giá, Phú Quốc, Cà Mau,
Côn Đảo (và tuyến H à Nội c ầ n Thơ). Tàu thuỷ có tuyến tàu
cánh ngầm TPHCM Vũng Tàu.
B ến xe M iền Tây, 395 K inh Dương Vương, quận Bình
T ân, Đt (08) 3877 6594. Từ đây có xe đi đến các tỉn h phía
nam Sài Gòn.
Bến xe M iền Đông, 227/ 6 quôc lộ 13, Bình T hạnh, Đt
3898 4442, www.benxemiendong.com.vn, có xe đi Vũng Tàu,
Bình Phước, và hầu h ế t các tỉn h m iền Trung và Bắc.
Thực t ế là bạn không b ắ t buộc phải ra đến bến xe đâu.
Mỗi tỉn h đều có m ột số công ty vận tải, có văn phòng trong
nội ô TPHCM , và b ạ n chỉ cần đến văn phòng này, hay
điện thoại nhờ n h à xe đến đón. Địa chỉ các xe này chúng
tôi đề cập đến trong từng tỉnh.
Vài công ty xe khách có nhiều lộ trình:
P h ư ơ n g Trang. Đây là công ty đang p h á t triể n m ạnh
n h ấ t, xe tốt, nhiều chuyến. Đ t đ ặ t vé Sài Gòn (08) 38 309
309. Tại Sài Gòn bạn đến trạ m ở 328 Lê H ồng Phong Q5
DI CHUYỂN • 17
rồi từ đây có xe trung chuyển ra bến xe M iền Đông. Tại các
tỉnh, có xe trung chuyển từ bến đưa khách đến tậ n nhà
(trong tầm b án k ín h lOkm). Với xe giường n ằm Phương
Trang, bạn phải trá n h mua những giường nằm tần g dưới ở
cuôi xe (giường A15, A16, A17...), đây là những chỗ nằm
chung đụng, r ấ t ngột ngạt.
- Mai L inh, bạn đến trạ m tạ i 400 Lê Hồng Phong, QIO,
Đt 39 29 29 29 để m ua vé. Từ trạ m này có xe trung chuyển
đưa khách ra bến xe M iền Tây. Mua vé trực tiếp ở bến xe
Miền Tây cũng được. Nếu đi đoàn từ 4 người thì xe đến đón
tại nhà (nội th à n h Sài Gòn). Có tuyến từ Sài Gòn đi các
tỉnh phía Nam: đi Bến Tre (Đt 075 3 510 510), Vĩnh Long
(Đt 070 3 878 878), T rà Vinh (074 3 86 86 88), Cao L ãnh
(067 3 877 877), cần Thơ (Đt 0710 3739 333), Sóc T răng
(Đt 079 3621 777), Vị T hanh (Đt 0711 6 271 271), Bạc Liêu
(Đt 0781 6250 555), Cà Mau (Đt 0780 3 82 22 66), Rạch Giá
(Đt 077 3 92 92 92), Long Xuyên (Đt 076 39 22222), Châu
Đốc (Đt 076 3565 222), V ũng Tàu (Đt 064 3 576 576).
Không có xe đi H à Tiên (vì đến bến xe Rạch Giá luôn có
sẵn xe đi H à Tiên).
Xe b u ý t
Bạn có th ể đi từ Sài Gòn xuống Cà Mau bằng xe buýt, dĩ
nhiên phải đổi xe nhiều lần. Hệ thôbg xe buýt của các tỉn h
m iền Nam khá p h á t triể n , từ th à n h phô trung tâm thường
có xe buýt về các quận huyện.
Nên nhớ mỗi tỉn h có m ột hệ thống xe buýt riêng, ho ạt
động trong nội tỉnh. Ví dụ như bạn muốn đi từ Bạc Liêu về
Cà Mau, xe buýt Bạc Liêu chạy trê n quốc lộ lA, đến ran h
giới tỉn h là Láng T râm sẽ dừng lại. Muốn đi tiếp khách sẽ
lên xe buýt của tỉn h Cà Mau. Nguyên tắc này vẫn có nhiều
ngoại lệ, tùy sự thương thảo m à cũng có m ột số tuyến xe
buýt chạy liên tỉnh.
Bình Dương
đi Mỹ Tho
đi Cần Giuộc, Gò Công
Đông Thạnh
Vàm Sát
Biên Hòa
Phan Thiết
1- Bến xe Miền Tây, B5
2- Bến xe Miền Đông, D3
3- Cầu Bình Lợi 1, D3
4- Cầu Bình Lợi 2, D3
5- Cẩu Bình Phước, D2
6- Cầu Bình Triệu, D3
7- Cẩu Đại Phước, F4
8- Cẩu Đổng Nai, F1
9- Cẩu Long Thành (đang làm), G4
10- Cầu Phú Long, C1
11- Cầu Phú Long mới, C1
12- Cầu Phú Mỹ, D4
13- Cẩu Sài Gòn, D3
14- Cầu Thủ Thỉêm, D4
15- Cầu Trường Phước, F3
16- Cẩu vượt Linh Xuân, E2
17- Cầu vượt Sóng Thẩn, 02
18- Cầu vượt Trạm 2, E2
19- Ga Hòa Hưng, C4
20- Hầm Thủ Thiêm, 04
-* £ a o tố cJ-P H C M Long Thành D ẩ u p iv ídartaiàm i
—
1
21222324252627282930-
^
Ngã ba Cát Lái, 03
Ngã ba Giồng, A2
Ngã tư An sương, B2
Ngã tư Bà Hom, A4
Ngả tư Bình Thái, E3
Ngã tư Gò oưa, 02
Ngã tư Hàng Xanh, 03
Ngả tư Thủ Đức, E2
Phà Cát Lái, E4
Vòng xoay Phú Lâm, B4
Cấc khu du lịch:
3132333435363738394041-
đi Cẩn Giờ
Câu Lạc Bộ Xanh, G1
Chùa Bửu Long, F1
Chùa Hội Sơn, F2
Chùa Huệ Nghiêm 2, 03
Chùa Phước Long, F2
Khu DL Bò Cạp Vàng, F6
K huD L The BCR, F3
Khu DL vườn Xoài, H1
Làng Cá sấu Hoa Cà, C2
Suối Tiên, E2
vườn cò Quận 9
\i
TPHCM (08) - THAM QUAN
20
T H À N H PHỐ HCM , N Ộ I T H À N H
Lịch sử
Đây là một thành phố trẻ, mới 300 tuổi, tính từ năm 1698, năm Sài
Gòn được các chúa Nguyễn đưa vào bản đồ hành chính Việt Nam.
Trước đó nơi đây là rừng rậm , đồng lầy, nằm trong tầm ảnh
hưởng của C hân Lạp (Khmer), người ở thưa thớt. Lưu dân Việt
từ m iền Trung vào, với cái tà i trồ n g lúa, đã biến m iền đ ấ t dữ
th àn h vùng đồng bằng trù phú. Từ th ế kỷ XVIII, nguồn gạo dồi
dào đã đưa Sài Gòn lên th à n h phố thương m ãi lớn của Việt
Nam , gạo Đồng Nai từ đây đưa ra Huế, ra Bắc, xuất đi Phi lip
pin, Mã Lai, Trung Quốc... Lúc này th àn h phố có hai trung tâm
riêng biệt: Vùng quận 1 bây giờ là trung tâm h à n h chánh, khu
người Việt, có m ột tòa th à n h lớn; và Chợ Lớn của người Hoa,
trung tâm thương mãi.
N ăm 1859, người P háp tiế n đán h Sài Gòn. Đ ánh nhau
Sài Gòn bây giờ, hầm Thủ Thiêm và cao ốc Bitexco
TPHCM (08) - THAM QUAN • 21
dằng co trong hai năm , đến năm 1861, P háp chiếm hoàn
toàn th à n h phố và ba tỉn h lân cận. Thực dân P háp th ẳn g
tay san bằng tòa th à n h to lớn của triều Nguyễn, phá hủy
các đền chùa cổ, xây m ột th à n h phố kiểu Au, ‘Tây hóa’ mọi
m ặt. Người P háp quyết tâm làm ă n lâu dài, những dinh
th ự lớn mọc lê n n h a n h chóng, dù quân P h á p v ẫn đang
đán h nhau với triều đình Huế. N hà Rồng xây 1863 (nay
vẫn còn ở đường Nguyễn T ấ t T hành) của công ty V ận Tải
b iể n (M essageries M aritim es), d inh T hông Soái (1863),
nhà thờ Đức Bà (1877). Người P háp là quan cai trị, chủ các
đồn điền cao su..., người Hoa nắm mọi ng àn h thương m ãi,
người An (đến từ những thuộc địa khác của P háp) chuyên
nghề cho vay. Các đền Hồi giáo, Bà La Môn, chùa Tàu xây
lớn vào thời này.
Sài Gòn và Chợ Lớn là hai th à n h phố cách nhau 5km,
p h á t triể n lớn dần, đến năm 1931 th ì sáp n h ập làm một.
Trong những th ậ p n iên 60 và 70, với nửa triệ u người
Bắc di cư vào sau hiệp định G enève (1954), th êm chiến
tra n h dồn d ân từ th ô n quê vào, Sài Gòn mau chóng trở
Nhà Rồng, ảnh năm 1872
.PDF 
405 
174 
96 
