Tài liệu điển cố, điển tích trong kho tàng ca dao người việt

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- HOÀNG THỊ NGA ĐIỂN CỐ, ĐIỂN TÍ CH TRONG KHO TÀNG CA DAO NGƢỜI VIỆT LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN H ỌC Hà Nội – 2012 1 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- HOÀNG THỊ NGA ĐIỂN CỐ, ĐIỂN TÍ CH TRONG KHO TÀNG CA DAO NGƢỜI VIỆT Chuyên ngành: Văn học dân gian Mã số: 60 22 36. LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS.TS. Nguyễn Xuân Kính Hà Nội - 2012 2 DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU 1.1 Bảng tên sách Hán Nôm dùng để biên soạn Kho tàng ca dao ngƣời Việt 1.2 Bảng tên sách Quốc Ngữ dùng để biên soạn Kho tàng ca dao ngƣời Việt 2.1 Bảng tần số sử dụng điển cố , điển tí ch Trung Hoa 2.2 Bảng tần số sử dụng điển cố , điển tí ch Việt Nam Phụ lục 1. Bảng khả o sát điển cố điển tớch Trung Quốc 2. Bảng khả o sát điển cố, điển tớch Việt Nam 3. Bảng điển cố, điển tích về nhân vật Trung Hoa 4. Bảng điển cố, điển tích về địa danh Trung Hoa 5. Bảng điển cố, điển tí ch sử dụng tí ch truyệ n Trung Hoa 6. Bảng điển cố, điển tích sử dụng kinh điển Nho gia củ a Trung Hoa 7. Bảng điển cố, điển tớch về nhõn vật Việt Nam 8. Bảng điển cố, điển tớch về địa danh Việ t Nam 5 DANH MỤC CÁC CHƢ̃ VIẾT TẮT GS : giáo sƣ Nxb : nhà xuất bản PGS : phó giáo sƣ STT : số thƣ́ tƣ̣ TS : tiến sĩ TSKH : tiến sĩ khoa học CN : công nguyên TCN : trƣớc công nguyên tr : trang 6 MỤC LỤC Mở đầu 2 1. Lý do chọn đề tài 2 2. Mục đích và nhiệm vụ của đề tài 4 3. Tình hì nh nghiên cƣ́u 4. Phạm vi đề tài 5 6 5. Phƣơng pháp nghiên cứu 6 6. Cấu trúc luận văn Chƣơng 1 : Giới thuyết khái niệm và phạm vi tƣ liệu 1.1 Giới thuyết khái niệm về điển cố, điển tích 1.2 Giới thuyết về tƣ liệu nghiên cứu Chƣơng 2 : Mô tả và phân loại điển cố, điển tích trong Kho tàng ca dao ngƣời Việt 2.1. Kết quả khảo sát và phân loại nhƣ̃ng bài ca dao sƣ̉ dụng điển cố , điển tích trong Kho tàng ca dao ngƣời Việt 6 8 8 21 26 26 2.2 Bƣớc đầu nhận xét về tần số sử dụng điển và lí giải nguyên nhân của sự trùng 29 lặp điển trong Kho tàng ca dao ngƣời Việt qua việc so sánh về số lƣợng 2.3 Một số vấn đề về nội dung các bài ca dao sử dụng điển cố, điển tích trong 35 Kho tàng ca dao ngƣời Việt 2.4 So sánh và nhận xét về điển cố điển tích Trung Hoa và Việt Nam Chƣơng 3: Tác dụng, ý nghĩa và hạn chế của việc dùng điển cố, điển tích trong Kho tàng ca dao ngƣời Việt 3.1. Tác dụng, ý nghĩa của việc sử dụng điển cố, điển tích trong Kho tàng ca dao ngƣời Việt 59 68 68 3.2. Hạn chế của việc sử dụng điển cố, điển tích trong Kho tàng ca dao ngƣời Việt 82 Kết luận 86 Tài liệu tham khảo 88 93 Phụ lục 7 MỞ ĐẦU 1.Lý do chọn đề tài Ca dao là một thể loại tiêu biểu trong các sáng tác dân gian, sự tiêu biểu thể hiện ở cả phƣơng tiện nội dung và hình thức nghệ thuật. Về nội dung, tuy chƣa có sức khái quát tổng hợp nhƣ một bộ bách khoa toàn thƣ về cuộc sống nhƣng ca dao chứa đựng khá đầy đủ những tri thức về tự nhiên, xã hội, về đời sống tình cảm, về nhân tình thế thái, về triết lý cuộc đời… Về hình thức nghệ thuật, ca dao tập hợp trong đó những phƣơng thức, biện pháp, phƣơng tiện nghệ thuật truyền thống độc đáo, đặc thù. Bởi vậy, tiến hành nghiên cứu ca dao, chúng ta sẽ tiếp cận đƣợc những vấn đề khoa học có giá trị và mang nhiều ý nghĩa. Là viên ngọc quý trong kho tàng văn học dân gian, bên cạnh những yếu tố đặc sắc về nội dung, ca dao Việt Nam còn sử dụng nghệ thuật phong phú và độc đáo. Trong các yếu tố nghệ thuật ấy, không thể không kể đến nghệ thuật dùng điển. “ Điển” là một khái niệm rộng bao gồm điển tích, điển cố đƣợc biểu hiện trong tác phẩm văn học dƣới hình thức một chữ, một ngữ hay một câu, đƣợc tác giả rút gọn từ những chuyện xƣa, tích cũ, câu thơ, câu văn trong kinh, sách đời trƣớc. Nhờ sự “giải mã” ngƣời đọc sẽ thấy đƣợc ý nghĩa biểu trƣng của điển thể hiện trong tác phẩm cũng nhƣ thấy đƣợc ngụ ý của tác giả chuyển tải thông qua điển. Điển đƣợc coi là biện pháp tu từ đƣợc vận dụng vào sáng tác văn chƣơng. Điển giữ vị trí, vai trò quan trọng trong việc giúp ngƣời sáng tác xây dựng những hình tƣợng nghệ thuật mang tính ƣớc lệ, tƣợng trƣng và sinh động, sử dụng ngôn từ cô đọng hàm súc, ý tại ngôn ngoại, kết cấu đảm bảo ngắn ngọn, súc tích, hợp lý. Chúng tôi lựa chọn điển cố, điển tích gắn với văn hoá, văn học Trung Hoa , Việt Nam làm đối tƣợng khảo sát , phân tí ch . Kết quả này sẽ có giá trị cho việc nghiên cứu không chỉ Kho tàng 8 ca dao ngƣời Việt mà sẽ còn có giá trị trong việc nghiên cứu thơ ca, văn học nói chung, trong việc nghiên cứu văn hoá và giao lƣu văn hoá Trung-Việt, tìm hiểu bản sắc văn hoá trong quá trình giao lƣu với các nền văn hoá khác. Những tác dụng và ý nghĩa của việc dùng “điển” trong văn chƣơng cũng là một lý do quan trọng để chúng tôi thực hiện đề tài này. Dùng điển là nét đặc thù trong văn học cổ trung đại phƣơng Đông nói chung và văn học trung đại Việt Nam nói riêng. Văn học thời ấy quan niệm việc dùng điển trong sáng tác giúp tác giả tránh đƣợc “bệnh quê mùa”, bệnh thô phác, thể hiện đƣợc sự uyên bác và tài năng của bản thân. Đây là loại ngôn ngữ văn hoá có chọn lọc, đƣợc rút ra từ sử sách, do đó nó chỉ thực sự quen thuộc với tầng lớp độc giả tinh thông Hán học. Ngƣời dùng điển phải có kiến văn sâu rộng và rung động thực sự. Nếu điển vào tay những ngƣời không rung động mà cứ muốn làm thơ thì dùng điển trở thành trò chơi đố chữ. Nhƣng điều đặc biệt là tại sao ca dao loại thơ ca bình dân lại cũng dùng điển với một số lƣợng lớn? Hơn nữa với hơn một nghìn năm Bắc thuộc đến nay, Việt Nam đã chịu ảnh hƣởng rất lớn của văn hoá và văn học Trung Hoa. Vậy việc sử dụng điển trong Kho tàng ca dao ngƣời Việt có gì khác so với điển cố nguyên gốc của nó, có sự tiếp thu một cách sàng lọc, sáng tạo và đƣợc Việt hoá hay không? Sử dụng điển trong ca dao có những hiệu quả nghệ thuật nhƣ thế nào? Đi vào tìm hiểu và lý giải những hiện tƣợng ấy sẽ đem lại những khám phá có ý nghĩa khoa học và nhiều thú vị. Trong Kho tàng ca dao ngƣời Việt, những bài ca dao sử dụng điển cố, điển tích chiếm một vị trí quan trọng cả về mặt chất lƣợng và đặc biệt biểu hiện rõ ở mặt số lƣợng với hơn một nghì n lời ca dao . Đã có không ít những chuyên luận, luận án hay sách kiểu từ điển viết về điển cố, điển tích của nhiều tác giả. Nhƣng riêng viết về điển cố, điển tích trong ca dao thì chƣa thấy có một tác giả nào đi sâu tìm hiểu, nghiên cứu hoặc trình bày một cách có hệ 9 thống, chi tiết trong một công trình có bề dày. Trong khi đó điển cố, điển tích lại đƣợc sử dụng trong ca dao với một số lƣợng lớn và gây không ít khó khăn đối với độc giả, đặc biệt là độc giả bình dân khi muốn tìm hiểu, giải thích nội dung, ý nghĩa của tác phẩm ca dao ấy. Đặc biệt hơn nữa trong thời đại ngày nay, điển cố, điển tích không còn là tài sản riêng của văn học mà đã đƣợc dẫn ra trong các tài liệu chính trị-xã hội, triết học, kinh tế… Do tính hàm súc, cô đọng ở mức độ rất cao, khả năng kích thích liên tƣởng mạnh mẽ nên điển không chỉ đƣợc các nhà văn nhà thơ, nhà chính luận mà cả các nhà kinh tế sử dụng trong các tác phẩm của mình. Ngôn ngữ hàng ngày cũng không xa lạ với điển cố, điển tích. Chính vì những lẽ đó, chúng tôi đã chọn Điển cố, điển tích trong Kho tàng ca dao ngƣời Việt làm đề tài nghiên cứu để khám phá vẻ đẹp của những bài ca dao sử dụng điển cố, điển tích đầy hàm súc, lời ít, ý nhiều. Công việc ấy hứa hẹn nhiều điều lí thú và bổ ích. 2. Mục đích và nhiệm vụ của đề tài - Tập hợp, dẫn dụ tƣơng đối đầy đủ những cách hiểu về khái niệm điển cố, điển tích, đi đến một khái niệm dễ hiểu và cụ thể nhất - Mô tả và phân loại điển cố, điển tích trong Kho tàng ca dao ngƣời Việt, tập hợp những bài ca dao có sử dụng điển cố, điển tích, đƣa ra một cái nhìn định lƣợng và nhận xét bƣớc đầu. - Trong phạm vi tài liệu có thể tiếp cận đƣợc, chúng tôi tiến hành phân tích nội dung của ca dao sử dụng điển cố, điển tích, phân loại nó và đƣa ra những so sánh, nhận xét ban đầu. - Nêu ra đƣợc những tác dụng và hạn chế cơ bản của việc sử dụng điển cố, điển tích trong Kho tàng ca dao ngƣời Việt - Thiết lập từ điển điển cố, điển tích trong Kho tàng ca dao ngƣời Việt làm công cụ tra cứu. Từ điển này sẽ có giá trị cho việc nghiên cứu không chỉ 10 Kho tàng ca dao ngƣời Việt mà sẽ còn có giá trị trong việc nghiên cứu thơ ca, văn học nói chung, trong việc nghiên cứu văn hoá và giao lƣu văn hoá Trung – Việt, tìm hiểu bản sắc văn hoá trong quá trình giao lƣu với các nền văn hoá khác. 3. Tình hì nh nghiên cƣ́u Lịch sƣ̉ nghiên cƣ́u văn điển cố , điển tí ch văn học Trung Hoa và Việt Nam đã có tƣ̀ rất lâu , tƣ̀ thế kỷ XVIII nhƣng chủ yếu là nghiên cƣ́u việc sƣ̉ dụng điển trong văn học viết Tƣ̀ khoả ng nhƣ̃ng năm đầu thế kỷ XX , đặc biệt là tƣ̀ 1993 đến nay xuất hiện nhiều loại tƣ̀ điển chú giải điển cố , điển tí ch của gần 20 tác giả nhƣ Nguyễn Ngọc San – Đinh Văn Thiện (1998) với Từ điển điển cố văn học trong nhà trƣờng, Long Điền Nguyễn Văn Minh (1999), với Từ điển văn liệu , Lê Huy Tiêu , nhóm tác giả Nguyễn Nhƣ Ý - Nguyễn Văn Khang-Phan Xuân Thành (1997) với Từ điển giải thích thành ngữ gốc Hán, Mai Thục – Đỗ Đức Hiểu với Điển tích văn học - Một trăm truyện hay đông tây kim cổ, Đinh Gia Khánh (1997) với Điển cố văn học, Đặng Đức Siêu (1999) với Ngữ liệu văn học, Nguyễn Tƣ̉ Quang (2001) với Điển tích hay lạ, Diên Hƣơng (2003) với Từ điển thành ngữ điển tích …vv. Nhƣ̃ng tƣ̀ điển này chủ yếu đi sâu vào c hú giải các điển chứ không nghiên cứu một tác phẩm nào cụ thể . Một số luận văn , khóa luận bắt đầu đi sâu tìm hiểu điển cố , điển tí ch trên nhƣ̃ng cƣ́ liệu cụ thể trong đó tiêu biểu có luận văn của Nguyễn Văn Chiến (2002) là Điển cố với các đặc trƣng ngôn ngữ và nội hàm văn hoá của chúng (Trên cứ liệu điển cố Nga, Anh, Việt) và khóa luận của Hoàng Hồng Sơn (2003), Tổng hợp tình tình chú giải từ ngữ điển tích điển cố Truyện Kiều. Một số bài viết trên cá c sách báo tạp chí , đáng chú ý của các tác giả Tạ Đặng Tuyên (1999) với Ca dao nửa Việt nửa Hán trong Kho tàng ca dao ngƣời Việt, Trần Văn Nam (2003), Điển tích trong ca dao Nam Bộ: tiếp nhận 11 và cách tân, Vũ Tố Hảo (1986), Tìm hiểu một số trƣờng hợp dùng chữ Hán và điển tích trong ca dao dân ca, Nguyễ n Xuân Kí nh (2007) với bài viết ảnh hƣởng của văn học chƣ̃ Hán Trung Quốc với thơ ca dân gian ngƣời Việt … đã bƣớc đầu tì m hiểu điển cố , điển tí ch trong ca dao nhƣng chƣa thấy có một tác giả nào đi sâu tìm hiểu, nghiên cứu hoặc trình bày một cách có hệ thống, cụ thể, chi tiết trong một công trình có bề dày. 4. Phạm vi đề tài Chúng tôi xem xét hơn một nghì n lời ca dao về điển cố điển tích trong cuốn Kho tàng ca dao ngƣời Việt do tác giả Nguyễn Xuân Kính và Phan Đăng Nhật chủ biên. Đây là tài liệu chính để tiến hành phân tích, khảo sát. Tƣ liệu ấy đã đƣợc tập hợp từ tất cả 40 cuốn sách (gồm 49 tập) đƣợc biên soạn từ cuối thế kỷ XVIII đến năm 1975. Chúng tôi hi vọng đề tài này sẽ góp phần cùng với các công trình nghiên cứu khác khắc hoạ rõ nét hơn về một nét nghệ thuật đặc sắc của ca dao trong folklore Việt Nam. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong quá trình thực hiện đề tài này, chúng tôi phối hợp sử dụng nhiều phƣơng pháp: phƣơng pháp so sánh, đối chiếu văn bản, phƣơng pháp phân tích, miêu tả, thao tác thống kê phân loại, kết hợp phân tích tổng hợp với phân tích kỹ, hiểu sâu từng tác phẩm ca dao cụ thể…. những thao tác ấy giúp cho những nhận xét, kết luận trong bài có cơ sở khoa học và tính thuyết phục. Đối với việc nghiên cứu văn học dân gian thì phƣơng pháp thống kê nếu đƣợc sử dụng tốt, sẽ đem lại hiệu quả khả quan. Mặc dù biết đƣợc những khả năng to lớn của việc sử dụng các phƣơng pháp phân tích chính xác, nhƣng ta vẫn thấy rõ những giới hạn của chúng nhƣ Prop đã từng nhận xét những phƣơng pháp này: “Chỉ có thể đƣợc áp dụng và đem lại kết quả ở những nơi mà sự lặp lại có trong một phạm vi lớn. Điều này chúng ta có ở trong ngôn ngữ, điều này chúng ta có ở trong văn học dân gian” [ 35; tr.18 ] 12 6. Cấu trúc luận văn Ngoài phần Mở đầu; phần Kết luận; phần Tài liệu tham khảo và phần Phụ lục ; Luận văn của chúng tôi gồm có ba chƣơng: Chƣơng 1 : Giới thuyết khái niệm và phạm vi tƣ liệu Chƣơng 2 : Mô tả và phân loại điển cố, điển tích trong Kho tàng ca dao ngƣời Việt Chƣơng 3 : Tác dụng và hạn chế của việc sử dụng điển cố, điển tích trong Kho tàng ca dao ngƣời Việt 13 Chƣơng 1: GIỚI THUYẾT KHÁI NIỆM VÀ PHẠM VI TƢ LIỆU 1. 1 Giới thuyết khái niệm về điển cố điển tích Có rất nhiều nhà nghiên cứu văn học, nghiên cứu ngôn ngữ học đã đƣa ra các định nghĩa của mình nhằm xác định khái niệm thuật ngữ “điển cố, điển tích”: 1.1.1 Định nghĩa về điển cố - Nguyễn Văn Chiến trong Luận văn của mình cho rằng: “Điển cố”: “chiết tự là sự kiện trong sách Kinh điển đƣợc ngƣời đời dùng bám theo và câu chuyện, sự việc đời xƣa. Điển cố hàm chứa những câu chuyện dài mà nếu kể ra thì phải tốn khá nhiều giấy mực, thì giờ, song sự cô đọng, súc tích của điển cố đã khiến sự liên tƣởng và kí ức của ngƣời đọc, ngƣời nghe thông qua hoạt động và thấu hiểu đƣợc nhiều lẽ mang ý nghĩa văn chƣơng và triết lý” [7, tr.21]. - Lê Huy Tiêu không tách bạch điển cố ra mà gọi đó là thành ngữ điển cố khi coi đó là loại thành ngữ có cốt truyện thƣờng có xuất xứ từ truyện lịch sử, cổ tích, ngụ ngôn hay văn thơ của các tác giả nổi tiếng. Ông cho rằng vì vậy đọc điển cố trở nên lí thú và hấp dẫn. Lời tựa nhà xuất bản trong cuốn Từ điển thành ngữ điển cố Trung Quốc của ông là xác đáng khi nhận xét: “Khi đọc một văn bản Hán văn, ngƣời ta thƣờng gặp không ít thành ngữ, thành ngữ vốn đã súc tích mà thành ngữ điển cố càng súc tích hơn và đƣợc viết bằng cổ văn rất khó hiểu” [44, tr.5]. Định nghĩa của Lê Huy Tiêu coi điển cố là thành ngữ có lẽ do hầu hết các đơn vị điển cố Trung Quốc của ông sƣu tập và tƣờng 14 giải đều có hình thức của một đơn vị thành ngữ. Ví dụ: “Khô mộc phùng xuân” (Cây khô gặp mùa xuân), “Bạch bích vi hà” (Ngọc trắng có tì vết). Qủa thực những điển cố này không khác những thành ngữ gốc Hán khác về mặt hình thức : “Dƣơng chất hổ bì” (Mình dê da cọp), “Thuỷ trích thạch xuyên” (Nƣớc chảy đá mòn) -Trác Hiên Triệu Hữu Lập viết : Mấy lời của ngƣời hiệu đính in trong sách Từ điển văn liệu của Long Điền Nguyễn Văn Minh có đề cập đến định nghĩa điển cố : “Ngƣời ta làm văn tất cũng phải có văn liệu, nghĩa là phải dùng chữ, dùng điển ở trong Tứ Thƣ, Ngũ Kinh, Chƣ sử, các chuyện để phụ diễn ra thành văn thì lời văn mới hay mới đẹp, lời nói châu ngọc hàng hàng gấm thêu” [27, tr.7]. Khi làm sách này, tác giả và ngƣời phụ giúp ấn loát đều nhận thấy một tình trạng Hán học bị suy sút khi Quốc ngữ phát triển, song vốn học của cha ông cần đƣợc giữ gìn và phát huy nên cần có những sách kê biên khảo cứu nhƣ từ điển, chuyên luận về điển cố, điển tích. Trong cách hiểu về văn liệu ở đây có hai yếu tố là “chữ” và “điển” tức là điển cố và điển tích. Đặc trƣng của “chữ” và “điển” là sẵn có vì đƣợc trích dẫn từ các sách xƣa, từ truyện, từ sử để dùng trong thơ văn. - Cũng là một loại từ điển văn liệu, nhƣng cuốn Ngữ liệu văn học của Đặng Đức Siêu có lời giải thích cụ thể hơn. Khi tác giả coi ngữ liệu ở đây bao gồm từ điển cố, từ ngữ, thành ngữ, nhân danh, danh ngôn vốn mang ý nghĩa biểu trƣng cho tới các từ ngữ, từ cổ rút ra từ ca dao ngạn ngữ đƣợc các tác giả thơ văn Việt Nam xƣa kia dẫn trong tác phẩm dƣới hình thức điển cố từ viện dẫn. Đồng thời trong sách còn có một số từ ngữ, điển cố Phật giáo. Một ý kiến trong phần “Lời nói đầu” có thể coi là một phần trong định nghĩa về điển cố : “Nhiều từ trong các tác phẩm văn học nổi tiếng đã trở thành những ngữ liệu quan trọng, góp phần làm phong phú thêm hệ thống ngôn ngữ văn học trong tiếng Việt thời Trung đại, đƣợc vận dụng linh hoạt và định hình trong 15 các tác phẩm văn thơ Hán Nôm tiêu biểu, một phần không nhỏ cũng đã trở nên thông dụng trong lời nói hàng ngày” [40, tr.3]. Nhƣ vậy một tính chất quan trọng của điển cố, điển tích là nguồn gốc từ các tác phẩm nổi tiếng của văn và thơ và các từ ngữ đó đã đƣợc định hình, có tính chất cố định trong sử dụng ở sáng tác của các tác giả Việt Nam. - Nguyễn Ngọc San trong cuốn Từ điển điển cố văn học trong nhà trƣờng đã đƣa ra một định nghĩa khá bao quát về điển cố : “Điển cố là viết gọn chuyện cũ ngƣời xƣa” [ 36, tr.23 ] thành đôi ba chữ để đƣa vào văn chƣơng làm cho câu văn hàm súc ngắn gọn, lời ít ý nhiều. Do quan điểm thẩm mĩ của ngƣời xƣa là chuộng “tập cổ” (ƣa bắt chƣớc ngƣời xƣa), câu văn càng cổ, càng dẫn nhiều chuyện cổ, câu nói cổ của thánh hiền thì càng hay càng mang tính chất mẫu mực nên văn chƣơng xƣa thƣờng dùng nhiều điển cố ở đủ các thể loại: thơ, phú, truyện kí, biền văn, văn xuôi… Nhƣng nói chung, nó đƣợc sử dụng nhiều nhất ở câu văn đối ngẫu vì văn đối ngẫu bị gò ép ở số lƣợng âm tiết nên thƣờng đƣợc khắc phục bằng cách sử dụng điển cố. Ví dụ trong phú đời Hán số lƣợng điển cố thƣờng có một tỉ lệ rất cao. Do xu hƣớng chuộng cổ bắt chƣớc ngƣời xƣa vốn là truyền thống của văn chƣơng xƣa kia nên điển cố ngày càng đƣợc vận dụng rộng rãi đến mức không thuộc điển cố ngƣời đọc nhiều khi không hiểu đƣợc ý nghĩa của câu thơ văn cổ. Nguồn khai thác điển cố chủ yếu là các sự tích thời Xuân Thu Chiến Quốc đƣợc ghi chép trong các trƣớc tác Tiên Tần và văn thơ đời Đƣờng, Tống, ngoài ra còn có thể kể đến Kinh sử hay thƣ tịch nổi tiếng các đời khác. Khi các từ ngữ này trở thành điển cố và đƣợc đƣa vào sáng tác với cấp độ ý nghĩa thứ hai, tức là cấp độ biểu trƣng để thay thế cho một sự tích, một câu nói, một tứ thơ thì nó đƣợc gọt giũa thêm để trở nên hàm súc hơn, ý tại ngôn ngoại, tức là cố gắng chuyển tải đƣợc một nội dung lớn hơn nhiều so với sức hàm chứa của bản thân từ ngữ. Điển cố thì ngƣợc lại, bao giờ nó cũng bao hàm 16 hai cấp độ nghĩa: Tính lịch sử cụ thể và tính biểu trƣng hay giá trị phong cách học. - Đinh Gia Khánh cũng phần nào định nghĩa điển cố khi ông giải thích cách thức lựa chọn các đơn vị mục từ trong cuốn Điển cố văn học xuất bản năm 1977. Ông cho biết các điển cố trong sách là thông dụng để xây dựng hình tƣợng trong văn học cổ, chúng bao gồm các sự tích nhƣ “gác vàng”, “Chƣơng Đài”…, những nhân vật nhƣ Di Tề, Tô Tần…, những thành ngữ nhƣ “Quạt nồng ấp lạnh”, “Sửa dép vƣờn dƣa”… Bên cạnh đó còn một số từ ngữ Hán học nhƣ “Ngũ giới”, “lục cục” , “hoa đàm”…vv [19, tr.8] Từ điển này thu thập các đơn vị điển cố Hán học sử dụng trong văn thơ Nôm, một số dùng trong văn học viết bằng chữ Hán thời xƣa, cũng nhƣ trong văn học dân gian. Tuy chƣa có định nghĩa cô đọng nhƣng qua giải thích cũng thấy rõ quan niệm về điển cố là gồm các điển tích (sự tích), danh nhân, các đơn vị có hình thức giống thành ngữ. Do khuôn lại trên cơ sở cách hiểu nhƣ trên nên nhiều đơn vị điển cố khác không đƣợc đƣa vào từ điển. - Hai tác giả Nguyễn Thạch Giang và Lữ Huy Nguyên khi đƣa ra các nhận xét về thƣ tịch Hán Nôm đƣợc dùng để biên soạn cuốn Từ điển cố văn học xuất bản năm 1999 có đề cập đến diện mạo của điển cố trong nhận xét rằng: Mọi mặt sinh hoạt của dân chúng đƣợc bộc lộ “bằng cách mƣợn những điển cố điển tích, những chữ sách và những từ Hán lấy trong các thƣ tịch cổ Trung Quốc… Nói chung, những điển, những chữ sách này đều đƣợc rút ra từ truyện một số nhân vật, một số sự kiện nhất định đƣợc ghi lại trong nhiều sách khác nhau [11, tr.9]. Ở đây dùng ba thuật ngữ “điển” và “chữ sách”, “từ Hán” để bao quát khái niệm điển cố. Đây thực sự là một từ điển văn liệu quý giá tuy nhiều đơn vị điển cố thông dụng đã thiếu vắng. - Lại Nguyên Ân và Bùi Văn Trọng Cƣờng, viết trong Từ điển văn học Việt Nam từ nguồn gốc đến thế kỷ XIX : "Điển cố: Thuật ngữ của giới 17 nghiên cứu nhằm mô tả một trong những đặc điểm nổi bật của văn học trung đại Việt Nam, vốn chịu ảnh hƣởng văn học cổ và trung đại Trung Hoa. Do những nguyên nhân khác nhau, đã hình thành một tâm thế, một phong cách của những ngƣời làm văn: trong hành văn thƣờng hay nhắc đến một sự tích xƣa hoặc một vài câu thơ, câu văn cổ để diễn tả ý mình, nhƣng đây không phải là trích dẫn nguyên văn, mà là lối dùng lại vài chữ cốt gợi nhớ đƣợc đến tích cũ ấy, câu văn cổ ấy. Lối này đƣợc gọi chung là dùng điển cố, bao gồm phép dùng điển và dùng chữ" [4, tr.142]. Thực tế là khái niệm "văn" trong các nền văn hoá chịu ảnh hƣởng của Trung Quốc rộng hơn nhiều so với khác niệm "văn học" trong các nền văn hoá phƣơng Tây. Vì lẽ đó, nếu trong luận văn này chúng tôi dùng thuật ngữ "điển cố, điển tích " thì cũng xin đƣợc hiểu theo nghĩa rộng hơn này. - Dƣơng Quảng Hàm trong Việt Nam văn học sử yếu, chƣơng viết về điển cố đã định nghĩa: “Điển (nghĩa đen là việc cũ) là một chữ hoặc một câu có ám chỉ một việc cũ, một tích xƣa khiến cho ngƣời đọc sách phải nhớ đến việc ấy mới hiểu ý nghĩa và cái lý thú của câu văn. Dùng điển chữ nho gọi là dụng điển hoặc sử sự, nghĩa đen là khiến việc, ý nói sai khiến việc đời xƣa cho nó có thể ứng dụng vào bài văn của mình” [57]. Ông còn nói các văn sĩ của ta và của Trung Quốc thƣờng mƣợn một số sự tích xƣa hoặc một câu văn, câu thơ cổ diễn tả ý tình. Các điển cố có thể ám chỉ đến các việc thực đƣợc chép từ sử, truyện, hoặc là những chuyện hoang đƣờng, đƣợc chép từ truyện cổ tích, ngụ ngôn, có khi là một vài chữ từ câu văn, câu thơ cổ 1.1.2 Định nghĩa điển tích - Từ điển tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên coi điển cố là sự việc câu chữ trong sách đời trƣớc, đƣợc dẫn lại trong thơ văn và coi điển tích là câu chuyện trong sách đời trƣớc đƣợc dẫn lại cô đúc trong tác phẩm [31, tr.138]. Định nghĩa này phản ánh chính xác bản chất của điển cố và điển tích. Điển cố 18 bao gồm các sự kiện vấn đề, từ ngữ, câu chữ từng đƣợc ghi trong các thể loại văn học thời xƣa đƣợc dẫn nguyên hay thu gọn lại. Tích chính là chuyện, là sự tích từng đƣợc kể trong sách xƣa đƣợc tóm tắt thật ngắn gọn, trong một vài từ. Tuy nhiên mối liên hệ giữa điển cố và điển tích chƣa đƣợc làm rõ. - Mộng Bình Sơn không phân biệt điển cố và điển tích mà gọi gộp chung hai khái niệm này là điển tích. Ông viết : “Điển tích là những câu nói ngắn hoặc những câu chuyện trong sách đời trƣớc chứa đựng một nội dung xã hội và văn học sâu sắc đƣợc lƣu truyền qua sử sách và đƣợc các học giả của mọi thời kỳ thừa nhận giá trị điển tích của nó” [38, tr.7]. Ông cho rằng do trải qua nhiều giai đoạn phát triển, cách tân mà văn học đã dần dần loại bỏ nhiều điển tích ( theo cách hiểu của Mộng Bình Sơn). Ông lƣu ý bạn đọc rằng ngày nay ít thấy điển tích vận dụng trong các tác phẩm văn chƣơng hiện đại để thể hiện, diễn đạt ý tƣởng tình cảm. Tuy nhiên khi ông cho “Điển tích cũng dần biến dạng trong văn chƣơng” thì ý kiến này khá lờ mờ trong nhận xét vì : “Biến dạng” có thể hiểu là đƣợc nói bằng ngôn ngữ hiện đại hoặc một cách truyền diễn nội dung mới. Song nhận xét tiếp theo của ông là đúng : “Văn thơ cổ là một bộ phận của lịch sử văn học dân tộc mà chúng ta không thể tách rời khi nghiên cứu văn học sử…Vì vậy, việc tìm hiểu điển tích trong thi văn cổ là điều cần thiết”. Ý kiến này chính xác vì xƣa kia các bậc cự nho thƣờng rất tinh thông điển tích và họ dùng rất thƣờng xuyên và thâm thuý trong tác phẩm của mình để tạo nên những hiệu quả thẩm mĩ, tình cảm mạnh mẽ và sâu sắc. Hai tập cuốn Điển tích chọn lọc của ông tập trung nhiều điển cố và điển tích căn bản của Hán văn cổ nhƣ “Kết cỏ ngậm vành”, “Nằm gai nếm mật”, “Đằng Vƣơng các”. 1. 1.3 Rút ra định nghĩa chung về điển cố, điển tích Từ những định nghĩa, nhận xét đã dẫn của nhiều học giả, có thể tạm thời đƣa ra một định nghĩa chung, dễ hiểu về điển cố, điển tích : 19 - Điển cố là những câu chuyện từ ngữ trong sách, là những phát ngôn hành động, tên của các nhân vật văn chƣơng và sự thực lịch sử, là những sự kiện chính trị, chiến tranh tôn giáo… trong tiến trình phát triển xã hội đƣợc viết gọn, cô đọng, hàm súc, lời ít, ý nhiều. - Điển tích là những cốt truyện, diễn trình của các sự kiện nổi bật trong văn chƣơng, trong lịch sử đƣợc dẫn lại cô đọng trong ngôn bản Nhƣ vậy điển cố bao hàm điển tích. Chẳng hạn điển cố : “Ngƣu Chức”: có ý nghĩa chỉ tình vợ chồng phải chịu xa cách. Tích truyện của điển cố đƣợc rút ra từ Kinh sở tuế thời kí: Chức nữ là tên một ngôi sao ở Phía Bắc sông Ngân Hà, đối diện với sao Khiên Ngƣu, Chứu Nữ (ả Chức) là cháu Trời, làm nghề dệt vải rất siêng năng. Trời đem gả cho Khiên Ngƣu (Chàng Ngƣu) làm nghề chăn trâu. Hai vợ chồng quá âu yếm nhau không giữ đúng phép trời. Trời phạt đem đày mỗi ngƣời ở một bên sông Ngân Hà. Mỗi năm, Trời chỉ cho phép hai vợ chồng qua sông gặp nhau một lần vào đêm mồng bảy tháng bảy âm lịch (thất tịch) đi qua cái cầu của chim Ô Thƣớc (Chim quạ và chim khách) bắc (cầu Ô). Vợ chồng gặp nhau than khóc về cảnh li biệt, nƣớc mắt chan chứa rơi xuống trần gian thành mƣa dầm tầm tã tục gọi là “mƣa ngâu tháng bảy Thực ra khái niệm điển cố gồm hai vế “điển” và “cố”. “Điển” là những gì mà trong định nghĩa điển cố đã nêu, còn “cố” chính là nội dung của điển tích. Điển cố nào cũng có xuất xứ, nguồn gốc hoặc trong sách xƣa thuộc văn chƣơng, kinh bổn, hoặc các sự kiện từng diễn ra trong lịch sử. 1.1.4 Nguồn gốc của việc sử dụng điển cố, điển tích Sau khi không thắng nổi nƣớc Âu Lạc trong cuộc tấn công năm 210 TCN (trƣớc công nguyên), Triệu Đà rắp tâm xâm lƣợc một lần nữa. Năm 207 TCN, y bất ngờ đem binh lính tập kích An Dƣơng Vƣơng và chiếm Âu Lạc rồi sáp nhập vào quận Nam Hải của mình, bắt đầu thời kỳ Bắc thuộc, một thời kỳ lịch sử nƣớc ta bị các thế lực phong kiến Trung Quốc đô hộ. Cũng từ thời 20 điểm đó, Nho giáo đƣợc truyền bá vào nƣớc ta kéo theo những kênh giao lƣu, sự tiếp xúc về văn hoá, văn học giữa Vịêt Nam và Trung Quốc. Theo hầu hết các nhà nghiên cứu, có các lí do chủ yếu sau khiến Nho giáo có thể đƣợc tiếp nhận ở Vịêt Nam: - Việc truyền bá này mang tính chất lợi dụng, đồng thời bộc lộ tính áp đặt từ phía chính quyền đô hộ của phong kiến Trung Quốc: Vào cuối đời Tây Hán và đầu đời Đông Hán, cùng với chính sách cai trị và "Hán hóa" vùng đất nƣớc cổ Việt Nam thời đó gọi là Giao Chỉ, Cửu Chân, văn hóa Hán bắt đầu đƣợc truyền bá vào Việt Nam, với tên tuổi hai viên quan mà sử sách Việt Nam cũng nhƣ sử sách Trung Quốc đều ca ngợi có công lao trong việc "khai hóa" lễ nghĩa, mở mang phong tục mới là Tích Quang và Nhâm Diên. Nho giáo là một thành phần của văn hóa Hán, tất nhiên cũng sớm có mặt tại Việt Nam nhƣ là một công cụ Hán hóa nƣớc Việt. Nhƣng sự hiện diện tƣơng đối rõ nét của Nho giáo ở nƣớc ta có lẽ chỉ thật sự bắt đầu vào cuối đời Đông Hán với vai trò tích cực của Sĩ Nhiếp (187-226 CN) trong việc làm cho nƣớc ta "thông thi thƣ, tập lễ nhạc" nhƣ sử thần Ngô Sĩ Liên (thế kỷ XV) từng bình luận trong sách Đại Việt sử ký toàn thƣ. Trong hơn nghìn năm bị lệ thuộc phong kiến phƣơng Bắc, Nho giáo đƣợc đƣa vào Việt Nam chủ yếu với tƣ cách là công cụ phục vụ cho chính sách cai trị và đồng hóa Việt Nam về văn hóa, nghĩa là ngƣời Việt Nam tiếp nhận Nho giáo vẫn với thái độ thụ động. Nho giáo chỉ đƣợc ngƣời Việt Nam chủ động thừa nhận nhƣ là một văn hóa chủ thể và xác lập địa vị cao sang của nó khi nền độc lập dân tộc đƣợc hoàn toàn ổn định vững chắc và đi vào phục hƣng dân tộc ở vƣơng triều Lý bắt đầu từ năm 1010 – năm triều Lý dời đô từ Hoa Lƣ (Ninh Bình) về Thăng Long (Hà Nội ngày nay). - Nho giáo vào nƣớc ta cũng bởi các hoạt động mang tính tự phát của nhiều Nho gia thất thế từ Trung Quốc bị đày ải hay di cƣ, lánh nạn sang Việt 21 Nam. Vốn từ ngữ về chính trị, học thuật... của Trung Hoa đƣợc họ mang sang truyền bá rộng rãi trong nhân dân. Do đó tiếng Việt đã chịu ảnh hƣởng sâu sắc tiếng Hán và tiếp thu một cách thành thục một số lớn từ ngữ tiếng Hán Ở Trung Quốc từ sau loạn Vƣơng Mãng (năm 27 TCN) trở đi tới cuối đời Đông Hán, rất đông sĩ phu nhà Hán liên tục tránh nội nạn chạy sang cƣ trú ở Việt Nam. Thí dụ vào thời Sĩ Nhiếp có hàng trăm danh sĩ nhà Hán bỏ sang Việt Nam nƣơng nhờ Sĩ Nhiếp. Những sĩ phu trí thức này trở thành lực lƣợng quan trọng trong quá trình truyền bá Nho học ở Việt Nam. Đến đời Đƣờng có các nhà thơ nổi tiếng nhƣ Đỗ Thẩm Ngôn, Thẩm Thuyên Kì, Lƣu Vũ Tích… trú ngụ tạm thời ở nƣớc ta. Đến thời Nam Tống, quân Nguyên xâm nhập Trung Quốc, nhiều danh sĩ Trung Quốc có khí tiết đã lánh qua nƣớc ta để mƣu tính việc khôi phục. Thời nhà Thanh có phong trào những ngƣời Minh hƣơng chống đối sự cai trị của ngƣời Mãn đã chạy sang nƣớc ta. Dù ở trên đất Việt lâu hay chóng, họ là lực lƣợng quan trọng hàng đầu góp phần giới thiệu văn hoá Trung Quốc cho ngƣời Việt. Không chỉ có ngƣời Trung Quốc đƣa văn học sang Việt Nam mà chính ngƣời Việt cũng chủ động theo cách nào đó tiếp nhận văn học Trung Quốc. Đọc những tác phẩm văn xuôi chữ Hán, những truyện Nôm bác học loại tài tử giai nhân ta dễ thấy dấu vết ảnh hƣởng của tác phẩm các thể loại văn học Trung Quốc, đọc ca dao ta thấy sử dụng rất nhiều điển cố điển tích Trung Quốc…Theo nhà nghiên cứu Phạm Tú Châu : Sách chữ Hán sang Việt Nam “theo phỏng đoán lâu nay có ba con đƣờng” : “do quan lại Trung Quốc đem sang, do lái buôn bên kia biên giới đƣa tới và do các thành viên trong đoàn sứ giả mang về” [41]. Theo Trần Nho Thìn, về lí thuyết, sở dĩ có hiện tƣợng tiếp nhận ảnh hƣởng là vì dân tộc tiếp nhận có nhu cầu nội tại mà nền văn hoá có ảnh hƣởng đáp ứng đƣợc nhu cầu đó. Giao lƣu ảnh hƣởng văn học là một hiện tƣợng văn hoá, do đó tính chất lựa chọn một cách tự nguyện ảnh hƣởng là 22