Tài liệu đại sứ ( www.sites.google.com/site/thuvientailieuvip )

© 2007 by Cynthia Stokes Brown All rights reserved. No part of this book may be reproduced, in any form, without written permission from the publisher. Published in the United States by The New Press, New York, 2007 Distributed by W. W. Norton & Company, Inc., New York LIBRARY OF CONGRESS CATALOGING-IN-PUBLICATION DATA Brown, Cynthia Stokes. A big history: from the Big Bang to the present / Cynthia Stokes Brown. p. cm. ISBN978-1-59558-196-9 (hc.) 1. World history. 2. Human ecology. 1. Title. D20.B.77 2007 909 – dc22aaaaaaaaa 2007006741 The New Press was established in 1990 as a not-for-profit alternative to the large, commercial publishing houses currently dominating the book publishing industry. The New Press operates in the public interest rather than for private gain, and is committed to publishing, in innovative ways, works of educational, cultural, and community value that are often deemed insufficiently profitable. Unless indicated otherwise, illustrations were created by Rob Carmichael Composition by dix! This book was set in Kepler Nhaâ xuêët baãn Treã àöåc quyïìn xuêët baãn êën baãn tiïëng Viïåt taåi Viïåt Nam theo thoãa thuêån vúái The New Press, 38 Greene Street, 4th floor, NY10013, USA thöng qua Tuttle-Mori Agency Co., Ltd. Baãn quyïìn tiïëng Viïåt © Nhaâ xuêët baãn Treã 2009 BIEÅU GHI BIEÂN MUÏC TRÖÔÙC XUAÁT BAÛN ÑÖÔÏC THÖÏC HIEÄN BÔÛI THÖ VIEÄN KHTH TP.HCM Brown, Cynthia Stokes Ñaïi söû : töø vuï noå lôùn cho ñeán hieän taïi / Cynthia Stokes Brown ; Phan Trieàu Anh d. - T.P. Hoà Chí Minh : Treû, 2009. 350tr. ; 15,5x23cm. Nguyeân baûn : Big history : from the Big Bang to the present. 1. Lòch söû theá giôùi. 2. Sinh thaùi hoïc ngöôøi. I. Phan Trieàu Anh d. II. Ts: Big history : from the Big Bang to the present. 909 — dc 22 B877 Ngûúâi dõch: Phan Triïìu Anh AÃnh bòa: Trêån chiïën úã Issus. 1529. Albrecht Altdorfer 158,4x120,3 cm. Sún dêìu trïn panel. Baão taâng Alte Pinakothek, Munich, Àûác Nhêån thûác àûúåc tònh thïë tiïën thoaái lûúäng nan cuãa cöång àöìng quöëc tïë [taác àöång vïì möi trûúâng cuãa sûå tùng trûúãng kinh tïë vûúåt bêåc tûâ nùm 1945], caác nhaâ sûã hoåc thïë giúái cêìn nhòn xa hún laâ chó taåo dûång möåt nguyïn tùæc àïí mö taã coá hïå thöëng caác sûå kiïån lõch sûã. Tiïën trònh tiïën hoáa vïì mùåt sinh thaái phaãi àûúåc coi laâ chuã àïì chñnh trong viïåc thuêåt laåi lõch sûã thïë giúái. Caác sûå kiïån trong lõch sûã loaâi ngûúâi phaãi àûúåc mö taã trong àuáng böëi caãnh maâ chuáng diïîn ra - àoá laâ hïå sinh thaái cuãa Traái àêët. Cêu chuyïån vïì lõch sûã thïë giúái, nïëu muöën cên bùçng vaâ chuêín xaác, seä khöng thïí traánh khoãi viïåc àaánh giaá möi trûúâng tûå nhiïn vaâ vö vaân taác àöång qua laåi vúái hoaåt àöång cuãa loaâi ngûúâi. — J. Donald Hughes Bïì mùåt Traái àêët: Möi trûúâng vaâ Lõch sûã thïë giúái. 6 ÀAÅI SÛÃ Lúâi noái àêìu Àaåi sûã kïí laåi cêu chuyïån hònh thaânh Traái àêët, tûâ vuå nöí lúán cho túái thïë giúái ngaây nay, möåt caách khoa hoåc, cö àoång vaâ dïî hiïíu. Trong quyïín saách naây, töi seä töíng húåp nhiïìu nhaánh kiïën thûác cuãa loaâi ngûúâi vaâo trong möåt cêu chuyïån liïìn maåch duy nhêët. Nïëu theo nguyïn tùæc truyïìn thöëng, lõch sûã thïë giúái seä bùæt àêìu bùçng nhûäng sûå kiïån àûúåc ghi laåi xaãy ra caách àêy khoaãng 5.500 nùm. ÚÃ àêy, töi múã röång khaái niïåm “lõch sûã” àïën têån cuâng giúái haån nhûäng hiïíu biïët hiïån nay cuãa con ngûúâi bùçng caác phûúng phaáp khoa hoåc, sûã duång têët caã moåi dûä liïåu vaâ bùçng chûáng hiïån coá, khöng chó giúái haån trong caác taâi liïåu dûúái daång vùn baãn. Nghiïn cûáu lõch sûã laâ möåt phêìn cuãa nghiïn cûáu khoa hoåc vaâ khöng coá lyá do gò àïí phên chia nhûäng cêu chuyïån chûa àûúåc khaám phaá thaânh hai loaåi, möåt laâ “khoa hoåc” vaâ möåt laâ “lõch sûã”. Chuáng ta cêìn múã röång lõch sûã xa hún vïì quaá khûá, búãi nhûäng sûå kiïån àûúåc ghi cheáp laåi trong nùm ngaân nùm gêìn nhêët chó laâ möåt phêìn triïåu cuãa cêu chuyïån Traái àêët. Àïí hiïíu roä Traái àêët núi ta söëng vaâ baãn chêët loaâi ngûúâi, chuáng ta phaãi nhòn xa hún nhûäng sûå kiïån àaä àûúåc ghi cheáp. Töi cuäng khöng tin rùçng coá möåt cú súã naâo àoá àïí phên biïåt giûäa “tñn ngûúäng” vaâ “khoa hoåc”. Trong voâng nùm mûúi nùm qua, giúái khoa hoåc àaä àûa ra caách giaãi thñch coá thïí kiïím chûáng àûúåc vïì nguöìn göëc cuãa vuä truå, vaâ phêìn lúán chuáng àaä àûúåc kiïím chûáng – chuáng ta tûâ àêu túái, chuáng ta túái àêy thïë naâo, vaâ chuáng ta seä ài àïën àêu. Àêy laâ saáng thïë kyá cuãa thúâi àaåi chuáng ta, vïì möåt thïë giúái àûúåc xêy dûång trïn Lúâi noái àêìu AA7 nhûäng khaám phaá cuãa khoa hoåc hiïån àaåi, möåt thïë giúái di chuyïín bùçng maáy bay phaãn lûåc, laâm phêîu thuêåt gheáp tim, vaâ têån hûúãng kïët nöëi Internet. Thïë giúái naây seä chùèng thïí töìn taåi maäi maäi, nhûng cho àïën khi noá coân töìn taåi, thò àêy laâ cêu chuyïån cuãa chuáng ta. Hiïån taåi chuáng ta coá thïí àùåt giaã thiïët khoa hoåc rùçng mònh àang úã vaâo giai àoaån naâo cuãa lõch sûã vuä truå – giai àoaån àêìu, giûäa, hay cuöëi – vaâ tûâ àoá, theo tû duy hiïån nay chuáng ta coá thïí àùåt lõch sûã cuãa haânh tinh naây trong böëi caãnh röång hún. Nhiïìu ngûúâi vêîn coân tûå ti vïì sûác maånh cuãa tû duy vaâ trñ tûúãng tûúång cuãa con ngûúâi trong tûúng quan vúái vuä truå. Àöëi vúái söë khaác, trong àoá coá töi, chuáng ta vúái tû caách con ngûúâi caâng quan troång hún trong tûúng quan vúái vuä truå. Töi cöë gùæng thuêåt laåi nhûäng sûå kiïån, nhû chuáng àang àûúåc biïët hiïån nay, maâ khöng cöë gùæng bònh luêån hay kïët luêån vïì nhûäng phaãn ûáng traái ngûúåc cuãa loaâi ngûúâi àöëi vúái chuáng, vò nhêån thûác rùçng nhûäng sûå kiïån naây coân luön thay àöíi [dûúái aánh saáng cuãa nhûäng phaát hiïån múái cuãa loaâi ngûúâi]. Baån coá thïí thùæc mùæc töi seä kïí cêu chuyïån naây bùçng caách naâo? Möåt cêu chuyïån phaãi àûúåc kïí dûåa trïn möåt cöët truyïån, möåt chuã àïì naâo àoá. Möîi möåt taác giaã viïët vïì lõch sûã thïë giúái àïìu coá àiïím nhêën riïng, gioång àiïåu riïng. Töi cöë gùæng baám vaâo nhûäng thöng tin vaâ lyá thuyïët àaä àûúåc chêëp nhêån röång raäi trong cöång àöìng khoa hoåc, giûä cho mònh khaách quan nhêët trong khaã nùng cuãa möåt con ngûúâi. Töi seä kïí möåt cêu chuyïån chûá khöng phaãi tranh luêån. Laâ möåt ngûúâi nghiïn cûáu lõch sûã, töi nghiïng vïì lõch sûã loaâi ngûúâi nhiïìu hún möåt nhaâ àõa chêët hay sinh vêåt hoåc cuâng viïët vïì àïì taâi naây. Töi cöë giûä cho cêu chuyïån thêåt àún giaãn, khöng xêm phaåm quaá nhiïìu àïën tñnh phûác taåp cuäng nhû mêu thuêîn bêët têån cuãa lõch sûã. Töi àûa vaâo thêåt nhiïìu nhûäng àiïìu töi coi laâ cùn baãn: khñ hêåu, thûåc phêím, tònh duåc, thûúng maåi, tön giaáo, caác yá tûúãng khaác, vaâ caác àïë chïë, caác nïìn vùn hoaá. Têët nhiïn, seä coá vaâi àiïím nhêën phaãng phêët àïí laâm cho bêët cûá möåt cêu chuyïån naâo khoãi lêîn vaâo hùçng haâ sa söë nhûäng cêu chuyïån khaác. Trong quyïín saách naây, caái nïìn chung àoá laâ aãnh hûúãng cuãa hoaåt àöång cuãa con ngûúâi àöëi vúái quaã àêët, cuäng nhû aãnh hûúãng cuãa 8 ÀAÅI SÛÃ haânh tinh naây àöëi vúái con ngûúâi. Khi töi kïët húåp cêu chuyïån cuãa Traái àêët vaâ con ngûúâi söëng trïn àoá, töi thêëy rùçng nhûäng haânh àöång maâ con ngûúâi thûåc hiïån àïí caác thïë hïå vïì sau sinh söi naãy núã àaä àêíy möi trûúâng Traái àêët vaâ nhûäng daång söëng trïn àoá vaâo möëi àe doåa nùång nïì. Coá thïí noái vùæn tùæt, quyïín saách naây mö taã sûå tùng trûúãng vïì mùåt söë lûúång chûá khöng phaãi sûå tiïën hoáa cuãa loaâi ngûúâi. Chuã àïì naây xuêët hiïån khi töi viïët noá nhû thïí möåt cêu chuyïån thay vò theo caách khaác. Roä raâng, têm trñ töi têåp trung vaâo kïí chuyïån nïn coá thïí noái chñnh xaác hún rùçng töi nhêån thêëy chuã àïì naây lùåp ài lùåp laåi trong khi töi cöë gùæng thuêåt laåi toaân böå cêu chuyïån cuãa loaâi ngûúâi möåt caách goån gaâng nhêët maâ khöng phaãi cùæt ngùæn noá àïí bùæt àêìu tûâ luác con ngûúâi biïët tröìng troåt. Chó vúái khung caãnh thúâi gian röång hún múái cho thêëy loaâi ngûúâi àaä laâm nhûäng gò; töi chó biïët möåt phêìn chûá khöng phaãi toaân böå cho àïën khi kïí cêu chuyïån naây. Ngûúâi khuyïën khñch töi kïí laåi toaân böå cêu chuyïån nhiïìu nhêët laâ David Christian, hiïån laâ giaáo sû lõch sûã cuãa trûúâng Àaåi hoåc San Diego, California. Tûâ 1975 àïën 2000, Christian daåy tiïëng Nga vaâ lõch sûã chêu Êu taåi Àaåi hoåc Macquarie úã Sydney, Australia. Nùm 1989, öng múã möåt mön múái úã trûúâng àoá vaâ goåi àuâa laâ “àaåi sûã”, theo nhû caách maâ öng muöën àöìng nghiïåp hiïíu quan niïåm cuãa mònh vïì mön lõch sûã àaåi cûúng. Mön hoåc keáo daâi möåt hoåc kyâ naây bùæt àêìu tûâ àêìu – tûác laâ tûâ khúãi àiïím cuãa vuä truå. Christian khúãi àêìu vúái caác baâi giaãng vïì thúâi gian vaâ nhûäng huyïìn thoaåi vïì taåo hoaá, röìi giaãng viïn tûâ caác khoa khaác àûúåc múâi tiïëp nöëi bùçng caác baâi giaãng chuyïn ngaânh cuãa hoå. Trong möåt baâi baáo trïn túâ Journal of World History, Christian àaä mö taã laåi kinh nghiïåm cuãa öng vúái mön hoåc naây. Baâi baáo àoá àaä chuyïín hûúáng tû duy cuãa töi. “Àaåi sûã” àaä trúã thaânh möåt khaái niïåm hiïån àaåi cho hûúáng ài naây, vaâ vaâo nùm 2004 Christian xuêët baãn taác phêím quan troång Baãn àöì thúâi gian: Giúái thiïåu vïì Àaåi sûã nïu lïn töíng quan vaâ caác vêën àïì chuyïn mön cuãa àaåi sûã. Töi àaä nhêët quyïët khöng àoåc quyïín saách àoá cho àïën khi hoaân thaânh baãn thaão àêìu tiïn cuãa quyïín saách naây. Möåt ngûúâi tiïn phong àöëi vúái àaåi sûã, trûúác caã khi khaái niïåm naây ra àúâi, laâ Clive Ponting úã trûúâng Àaåi hoåc Swansea, Wales, Vûúng Lúâi noái àêìu AA9 quöëc Anh. Öng àaä diïîn giaãi vïì àaåi sûã trong taác phêím Lõch sûã xanh cuãa thïë giúái: Möi trûúâng vaâ sûå suåp àöí cuãa caác nïìn vùn minh, laâ quyïín saách maâ töi yïu thñch. Ponting khöng khúãi àêìu vúái vuå nöí lúán maâ daânh möåt chûúng vúái tïn goåi “Nïìn taãng cuãa Lõch sûã” trong àoá öng mö taã aãnh hûúãng cuãa nhûäng lûåc trong loâng àêët vaâ giûäa caác haânh tinh qua nhûäng thúâi kyâ daâi. Töi àaä bùæt tay vaâo cuöën saách naây rêët vui veã nïn töi phaãi tri ên hai taác giaã khaác trong thúâi kyâ àêìu cuãa àaåi sûã: Larry Gonick, taác giaã Lõch sûã vuä truå bùçng truyïån tranh: tûâ vuå nöí lúán àïën Alexander Àaåi àïë, vaâ Eric Schulman, vúái cuöën Lûúåc sûã thúâi gian toám tùæt: tûâ Big Bang àïën Big Mac. Àaåi sûã, àûúåc àõnh nghôa nhû laâ lõch sûã tûâ vuå nöí lúán cho túái ngaây nay, vêîn chó laâ möåt phên nhaánh tñ hon cuãa möåt chuyïn ngaânh thuöåc vïì lõch sûã thïë giúái, maâ mön lõch sûã thïë giúái cuäng chó bùæt àêìu haânh trònh cuãa riïng mònh kïí tûâ muâa xuên 1990. Àaåi sûã vêîn chûa coá löëi ài riïng vaâ cuäng múái coá möåt söë ñt nhaâ nghiïn cûáu trïn toaân thïë giúái chñnh thûác daåy àaåi sûã trong caác trûúâng àaåi hoåc. Nhûäng giaáo sû khaác coá leä coân àang nghiïìn ngêîm lõch sûã vuä truå vaâ caác haânh tinh nhû möåt phêìn giúái thiïåu vïì lõch sûã thïë giúái hoùåc caác tñn ngûúäng trïn thïë giúái. Thïë thò töi, möåt trong nhûäng ngûúâi nghiïn cûáu tiïn phong vïì àaåi sûã, laâm caách naâo coá thïí vûúåt qua nhûäng trúã ngaåi vaâ giaáo àiïìu hoåc thuêåt àïí giaãng vïì noá vaâ viïët quyïín saách naây? Àïí traã lúâi cêu hoãi àoá, töi phaãi bùæt àêìu tûâ meå mònh, Louise Bast Stokes, ngûúâi hûúáng töi vaâo con àûúâng nghiïn cûáu cuãa mònh bùçng nhûäng möëi quan têm àa daång cuãa baâ: tûâ thiïn vùn hoåc àïën àõa chêët, vaâ tûâ sinh vêåt hoåc àïën nhûäng tñn ngûúäng cuãa thïë giúái. Laâ möåt giaáo viïn trung hoåc daåy mön sinh vêåt tûâ nhûäng nùm àêìu thêåp kyã 30 cuãa thïë kyã trûúác, baâ àaä chêëp nhêån tiïën hoaá nhû laâ nguyïn tùæc cùn baãn cuãa cuöåc söëng vaâ chó cho töi thêëy thïë giúái xung quanh qua lùng kñnh àoá. Do àoá, “àaåi sûã” àöëi vúái töi laâ möåt caách thûác tû duy tûå nhiïn, möåt moán quaâ tûâ meå töi. Lúán lïn taåi möåt thõ trêën nhoã úã phña têy Kentucky, töi àaä coá cú höåi traãi nghiïåm hai nïìn vùn hoaá song song ngay trong loâng nûúác Myä. Cha meå töi lúán lïn phña nam Wisconsin, nhûng sau khi kïët hön vaâo 10 ÀAÅI SÛÃ nùm 1935, hoå àaä vïì söëng úã phña àöng Kentucky, núi cha töi laâm nhûäng con àûúâng xuyïn qua nuái. Khi töi sùæp ra àúâi (nùm 1938), cha meå töi àaä àõnh cû úã phña têy Kentucky, thõ trêën Madisonville, núi cha töi vaâ caác cöång sûå cuãa öng mua laåi vaâ khai thaác möåt moã than löå thiïn nhoã. Cha meå töi laâ di dên, àïën möåt núi coá nïìn vùn hoaá phûúng Nam xa laå, vaâ cha töi àaä hoâa nhêåp möåt caách troån veån nhêët coá thïí trong khi meå töi vêîn trung thaânh vúái nhûäng giaá trõ vaâ phong tuåc cuãa Wisconsin, núi baâ sinh ra. Do àoá, caách nhòn àa chiïìu àaä hònh thaânh trong töi, cuâng vúái tònh yïu àöëi vúái nghïå thuêåt kïí chuyïån, möåt moán quaâ tûâ cha töi. Àöìng caãm vúái ngûúâi meå cuãa mònh, töi chûa bao giúâ caãm thêëy laâ möåt phêìn cuãa miïìn Nam, nhûng töi vêîn úã àoá suöët caác nùm hoåc àaåi hoåc taåi trûúâng Duke úã Durham, Nam Carolina. Töi nhêån bùçng thaåc sô vïì giaáo duåc taåi Àaåi hoåc John Hopkins vaâ bùæt àêìu giaãng lõch sûã thïë giúái cho hoåc sinh trung hoåc úã Baltimore, bang Maryland. Nhúâ sûå khuyïën khñch cuãa caác giaáo sû Àaåi hoåc John Hopkins, vaâ hoåc böíng cuãa quyä Woodrow Wilson vaâ Hiïåp höåi Phuå nûä trong caác trûúâng àaåi hoåc Hoa Kyâ, töi hoaân têët bêåc tiïën sô ngaânh lõch sûã giaáo duåc taåi trûúâng Hopkins nùm 1964 vúái luêån vùn vïì böën ngûúâi Myä àêìu tiïn theo hoåc taåi möåt trûúâng àaåi hoåc cuãa Àûác vaâo àêìu thïë kyã 19. Con trai àêìu loâng cuãa töi ra àúâi ba thaáng sau khi töi lêëy bùçng tiïën sô vaâ töi sinh con trai thûá hai cuãa mònh hai nùm sau àoá taåi thaânh phöë Fortaleza, Brazil, núi ngûúâi chöìng àêìu tiïn cuãa töi laâm baác sô cho Töí chûác Hoâa bònh Myä. Thúâi gian hai nùm söëng úã Brazil àaä laâm tiïu tan nhûäng giaã àõnh vïì vùn hoaá cuãa töi vaâ múã mùæt cho töi vïì lõch sûã thïë giúái. Taác phêím àêìu tiïn àûúåc xuêët baãn cuãa töi laâ vïì Paulo Freire, nhaâ giaáo duåc vô àaåi cuãa Brazil, ngûúâi àaä ài khoãi Recife nùm 1964, chó möåt nùm trûúác khi chuáng töi bùæt àêìu söëng úã àoá. Sau Brazil, töi söëng úã Baltimore vúái caác con, vaâ vaâo nùm 1969 chuáng töi chuyïín àïën Berkeley àïí bùæt àêìu möåt cuöåc söëng múái trong möåt nïìn vùn hoaá múã hún bêët kyâ núi naâo trûúác àoá – nïìn vùn hoáa hûúáng vïì Thaái Bònh Dûúng lêîn New York vaâ chêu Êu. Thúâi gian àoá, nhûäng chuyïín àöíi quan troång àang diïîn ra – thuyïët àa vùn hoaá, dûå aán Whole Earth Catalog do Stuart Brand khúãi xûúáng nùm 1968, vaâ Lúâi noái àêìu AA11 cuâng nùm àoá nhûäng bûác aãnh quyá giaá chuåp Traái àêët mong manh cuãa chuáng ta àang tröi trong khöng gian. Khi töi àaä sùén saâng cho möåt cöng viïåc nghiïm chónh coá tñnh hoåc thuêåt (nùm 1981), töi vaâo trûúâng sû phaåm thuöåc Àaåi hoåc Dominican bang California, luác àoá coân laâ Dominican College, chó àaåo möåt chûúng trònh àaâo taåo chó coá àöåc möåt mön. Töi àùåt söë àêìu vaâ toaân böå caác söë sau àoá cuãa taåp chñ Journal of World History vaâ höî trúå thiïët lêåp möåt chûúng trònh taåi chûác daânh cho giaáo viïn vúái tïn goåi Global Education Marin, giuáp hoå phöí biïën giaáo trònh cuãa hoå ra toaân cêìu. Chûúng trònh àoá sau naây trúã thaânh möåt phêìn trong saáng kiïën toaân tiïíu bang mang tïn Chûúng trònh Hoåc têåp quöëc tïë nhúâ nöî lûåc cuãa Àaåi hoåc Stanford. Theo caách naây, töi cêåp nhêåt thöng tin vïì nhûäng phaát triïín cuãa lõch sûã thïë giúái vaâ tòm thêëy baâi baáo cuãa Christian. Vúái àõnh hûúáng múái nghiïn cûáu vïì àaåi sûã, töi tòm caách böåc löå yá tûúãng cuãa mònh. Muâa xuên nùm 1992, töi daåy möåt khoáa vúái chuã àïì “Columbus vaâ thïë giúái quanh öng” cho khoa Sûã, vaâ nùm 1993 töi daåy möåt lúáp sûã thïë giúái cho nhûäng giaáo viïn tiïíu hoåc tûúng lai. Töi khúãi àêìu lúáp naây vúái caách giaãi thñch cuãa riïng mònh vïì vuå nöí lúán vaâ quaá trònh tiïën hoáa cuãa sûå söëng, duâng saách cuãa Ponting laâm giaáo trònh vaâ àïì nghõ sinh viïn xêy dûång niïn biïíu tûâ vuå nöí lúán cho túái ngaây nay. Sinh viïn àaä tiïëp thu möåt caách vö cuâng hûáng thuá; nïëu coá luác naâo àoá hoå naãn thò laâ taåi töi chûá khöng phaãi taåi mön hoåc. Töi trúã vïì trûúâng sû phaåm vúái cöng viïåc chñnh thûác, vaâ khi coá cú höåi nghó möåt thúâi gian àïí laâm nghiïn cûáu, töi àaä àïì xuêët viïët lõch sûã thïë giúái. Möåt nûãa höåi àöìng xeát duyïåt cho rùçng àoá laâ möåt yá tûúãng tuyïåt vúâi trong khi nûãa coân laåi cûúâi ngaã nghiïng. Do àoá, àïí vêîn àûúåc nghiïn cûáu, töi taåm thúâi boã qua yá tûúãng vïì sûã thïë giúái vaâ thay vaâo àoá thò viïët àïì taâi Chöëng phên biïåt chuãng töåc: Liïn minh da trùæng vaâ cuöåc àêëu tranh cho quyïìn bònh àùèng cuãa ngûúâi da den. Sau khi nghó daåy chñnh thûác, töi àaä nghó ngúi möåt thúâi gian ngùæn, röìi têët caã nhûäng gò töi muöën laâm laâ viïët quyïín saách naây. Töi bùæt àêìu viïët tûâ cuöëi thaáng 9 nùm 2002, sau caái chïët cuãa meå töi, vaâ hoaân thaânh baãn thaão àêìu tiïn vaâo thaáng 12 nùm 2004. Töi sûã duång caác 12 ÀAÅI SÛÃ baâi baáo tûâ taåp chñ New York Review of Books maâ töi àaä lûu trûä trong suöët hai mûúi nùm; xin caãm ún Bob Silvers vaâ Barbara Epstein. Töi àaä àoåc nhûäng taác phêím tuyïåt vúâi cuãa nhûäng hoåc giaã àûúng àaåi, xin caãm ún Timothy Ferris, Lyn Margulis, Stephen Pinker, Jared Diamond, J.R. and William H. McNeill, vaâ David Christian. Àïí thûã nhûäng yá tûúãng cuãa mònh vúái sinh viïn, töi quay laåi giaãng daåy baán thúâi gian cho khoa Sûã. Töi tiïëp tuåc giaãng baâi cho caác giaáo viïn tiïíu hoåc tûúng lai, vaâ biïn soaån möåt chûúng trònh ba mön vúái sûå àoáng goáp cuãa nhiïìu khoa khaác nhau vïì möåt chuã àïì liïn kïët àa ngaânh, maâ chuáng töi goåi laâ “Cêu chuyïån vïì vuä truå”. Töi rêët biïët ún truyïìn thöëng cuãa trûúâng Dominican luön giúái thiïåu caác mön liïn ngaânh nhû vêåy. Chûúng trònh cuãa chuáng töi bao göìm mön cuãa töi, “Töíng sûã Traái àêët”; mön cuãa Jim Cunningham tûâ khoa Khoa hoåc tûå nhiïn vúái tïn goåi “Sûå söëng trïn Traái àêët”; vaâ mön cuãa Phil Novak tûâ khoa Triïët/Tön giaáo, “Tñn ngûúäng cuãa thïë giúái”. Möåt lêìn nûäa, sinh viïn coá phaãn ûáng rêët nhiïåt tònh, hêìu nhû khöng nhêån ra rùçng chuáng töi àaä laâm àiïìu gò àoá bêët thûúâng. Töi hïët sûác tri ên loâng can àaãm vaâ tûå tin cuãa nhûäng àöìng nghiïåp àoá khi tham gia vaâo chûúng trònh naây, hoå àaä khöng ngêìn ngaåi vûúåt qua moåi biïn giúái hoåc thuêåt. Àöìng nghiïåp, gia àònh vaâ baån beâ àaä àoáng goáp cho quyïín saách naây nhiïìu hún khi so saánh vúái bêët kyâ taác phêím naâo trûúác àêy cuãa töi. Laänh àaåo trûúâng Sû phaåm, Barry Kaufman, vaâ caác àöìng nghiïåp úã khoa Sûã, àùåc biïåt laâ xú Patricia Dougherty, doâng Àa minh, vaâ Martin Anderson, àaä thûúâng xuyïn giuáp àúä töi. Àöìng nghiïåp cuãa töi úã chûúng trònh Global Education Marin – Nancy van Ravenswaay, Alice Bartholomew, vaâ Ron Herring – àaä chó löëi cho töi trong nhiïìu nùm qua. Chõ töi, Susan Hill, vaâ con trai Ian Hill àaä haáo hûác àoâi töi tûâng chûúng múái cuãa quyïín saách nhû thïí hoå vö cuâng nön noáng chúâ quyïín saách ra àúâi. Con riïng cuãa chöìng töi, Deborah Robbins, giaãng daåy Lõch sûã thïë giúái taåi Àaåi hoåc High, Los Angeles àaä thaão luêån vúái töi tûâng vêën àïì möåt vaâ dêîn töi àïën vúái nhûäng yá tûúãng múái. Con trai Ivor cuãa töi chó dêîn cho töi vïì saách vaâ taåp chñ trong khi con trai Erik chùm soác töi suöët thúâi gian àoá vúái nhiïìu moán ùn ngon. Cö Jean cuãa töi vaâ chöìng laâ chuá Jorge Bustamante úã El Salvador luön laâ nguöìn Lúâi noái àêìu AA13 caãm hûáng cho töi. Caác baån töi trïn khùæp thïë giúái àïìu àaä goáp phêìn laâm giaâu cho hiïíu biïët cuãa töi. Töi biïët ún rêët nhiïìu àöåc giaã ban àêìu cuãa quyïín saách naây. Amit Sengupta, giaáo sû toaán lyá cuãa trûúâng Dominican, àaä giuáp kiïím tra laåi chûúng àêìu, vaâ Jim Cunningham, giaáo sû Sinh vêåt, àoåc laåi giuáp töi chûúng thûá hai. Àöìng nghiïåp daåy sûã, Martin Anderson, giuáp töi traánh àûúåc rêët nhiïìu löîi. Àöìng nghiïåp daåy triïët/tön giaáo, Phil Novak, nhòn töíng thïí vêën àïì cuãa töi rêët nhanh vaâ giuáp töi tûå tin duâ cho taác phêím dûåa vaâo nhûäng giaã thuyïët duy vêåt. Nhûäng nhaâ sûã hoåc thïë giúái John Mears vaâ Kevin Reilly àûa ra nhûäng lúâi khuyïn rêët böí ñch. David Christian àaä giuáp töi rêët nhiïìu. Nhûäng àöåc giaã àaä coá àoáng goáp quan troång: Jim Ream, Chester Bowles, Margo Galt, Katie Berry, Marlene Griffith, Joan Lindop, Philip Robbins, Susan Rounds, vaâ Bill Varner. Chöìng töi, Jack Robbins, àoåc tûâng baãn thaão möåt, tònh yïu vaâ sûå höî trúå cuãa öng àaä giuáp cho quyïín saách ra àúâi. Töi hïët sûác biïët ún àöåi nguä nhên viïn cuãa Nhaâ xuêët baãn New Press, àùåc biïåt laâ Marc Favreau, Melissa Richards, vaâ Maury Botton, vò àaä thûåc hiïån dûå aán naây vúái loâng nhiïåt thaânh vaâ tñnh chuyïn nghiïåp tuyïåt vúâi. Nhûäng sai soát coân laåi trong quyïín saách thuöåc traách nhiïåm cuãa riïng töi. 14 ÀAÅI SÛÃ Phêìn I: KHÖNG GIAN VAÂ THÚÂI GIAN Lúâi noái àêìu AA15 16 ÀAÅI SÛÃ 1 Sûå hònh thaânh vuä truå (caách àêy 13,7 - 4,6 tó nùm) T êët caã chuáng ta àang quay troân trong khöng gian trïn möåt haânh tinh nhoã beá, möîi ngaây ta àûúåc tùæm nùæng vaâ sûúãi êëm búãi ngöi sao gêìn bïn maâ ngûúâi ta vêîn goåi laâ Mùåt trúâi. Möîi ngaây, chuáng ta du haânh 3,2 triïåu km quanh trung têm daãi Ngên haâ, trong khi chñnh daãi Ngên haâ cuäng di chuyïín trong vuä truå bao göìm hún 100 tó thiïn haâ, möîi thiïn haâ coá khoaãng 100 tó ngöi sao (xem Hònh 1.1). Vuä truå maâ chuáng àang tröi daåt trïn àoá khúãi àêìu caách àêy 13,7 tó nùm nhû möåt caái chêëm nhoã; kïí tûâ luác êëy, noá núã to dêìn trong khi nhiïåt àöå thò liïn tuåc giaãm xuöëng. Vuä truå cuãa chuáng ta bao göìm ñt nhêët böën chiïìu, ba chiïìu khöng gian vaâ möåt chiïìu thúâi gian, àiïìu àoá coá nghôa rùçng khöng gian vaâ thúâi gian coá liïn hïå vúái nhau. Taåi thúâi àiïím naây, kñch thûúác cuãa vuä truå maâ chuáng ta quan saát àûúåc laâ 13,7 tó nùm aánh saáng trïn möîi chiïìu khöng gian vaâ 13,7 tó nùm àöëi vúái chiïìu thúâi gian, vêîn tiïëp tuåc tùng lïn trong khi töi viïët vaâ luác caác baån àang àoåc nhûäng doâng chûä naây. Kïí tûâ khi loaâi ngûúâi hònh thaânh, con ngûúâi luön ngûúác nhòn nhûäng àöëm saáng trïn bêìu trúâi àïm vúái loâng khêm phuåc vaâ suâng kñnh. Hoå tòm hiïíu xem coá thïí laâm gò khi quan saát trûåc tiïëp bêìu trúâi vaâ sûã duång kiïën thûác naây àïí tñnh toaán khi di chuyïín trïn àêët liïìn hoùåc trïn biïín. Tuy nhiïn, nïëu khöng coá cöng cuå àùåc biïåt, con ngûúâi Sûå hònh thaânh vuä truå AA17 Chuáng ta àang úã àêy Hònh 1.1 Ngên haâ khöng thïí biïët nhiïìu àiïìu vïì nguöìn göëc cuãa vuä truå bao la cuäng nhû baãn chêët cuãa vêåt chêët, búãi vò kñch thûúác cuãa vuä truå vaâ vêåt chêët khaác biïåt rêët xa so vúái nhûäng àöì vêåt cuå thïí maâ hoå tiïëp xuác haâng ngaây. Àïën cuöëi thïë kyã 20, caác nhaâ khoa hoåc àaä chïë taåo ra nhûäng cöng cuå àïí chuáng ta coá thïí bùæt àêìu quan saát khöng gian vö têån cuäng nhû thïë giúái vêåt chêët nhoã beá. Kiïën thûác vïì hai thïë giúái naây gêìn àêy tùng lïn vö cuâng nhanh choáng. Ngaây nay, ai cuäng coá thïí hiïíu roä vïì vuä truå kyâ diïåu, ngöi nhaâ cuãa chuáng ta, nïëu chuáng ta phaát huy trñ tûúãng tûúång vaâ nghiïn cûáu nhûäng têëm aãnh chuåp hoùåc sú àöì sùén coá. Muâ múâ vaâ saáng toã, múâ aão vaâ roä raâng TÊËT CAÃ BÙÆT ÀÊÌU bùçng möåt sûå kiïån phi thûúâng: vuå nöí lúán (the big bang). (Caái tïn naây do nhaâ vêåt lyá thiïn vùn ngûúâi Anh Fred Hoyle 18 ÀAÅI SÛÃ àûa ra trong möåt chûúng trònh phaát thanh trïn àaâi BBC vaâo nùm 1952). Vuä truå buâng phaát tûâ möåt àiïím duy nhêët, coá leä bùçng kñch thûúác cuãa möåt nguyïn tûã, trong àoá têët caã vêåt chêët, nùng lûúång, khöng gian vaâ thúâi gian àûúåc döìn neán àêåm àùåc ngoaâi sûác tûúãng tûúång. Khöng gian àang bõ neán lan ra nhû soáng thuyã triïìu, traãi röång vïì moåi phña vaâ nguöåi dêìn, mang theo vêåt chêët vaâ nùng lûúång cho àïën têån ngaây nay. Sûác maånh cuãa vuå nöí àêìu tiïn àuã àïí thöíi bay möåt trùm tó thiïn haâ qua 13,7 tó nùm vaâ aãnh hûúãng cuãa noá vêîn coân tiïëp tuåc. Vuä truå múã vêîn àang tiïëp tuåc thaânh hònh. Sûå buâng phaát naây diïîn ra úã àêu? Moåi núi, kïí caã núi möîi chuáng ta àang töìn taåi. Luác ban àêìu, moåi àiïím maâ chuáng ta thêëy phên caách hiïån nay àïìu khúãi nguöìn tûâ möåt núi. Vuä truå khúãi àêìu laâ “plasma vuä truå”, möåt chêët àöìng nhêët vö cuâng noáng àïën nöîi ngûúâi ta chûa biïët àûúåc cêëu truác cuãa noá. Vêåt chêët vaâ nùng lûúång chuyïín hoaá qua laåi úã nhiïìu triïåu tó àöå C; chûa ai biïët àoá laâ nùng lûúång gò, nhûng vêåt chêët laâ nùng lûúång úã traång thaái nghó. Khi vuä truå nguöåi ài, nhûäng phêìn tûã nhoã nhêët cuãa vêåt chêët maâ hiïån nay chuáng ta biïët àïën, quark, bùæt àêìu liïn kïët laåi vúái nhau thaânh tûâng nhoám ba haåt möåt, taåo thaânh caã proton vaâ neutron (xem Hònh 1.2). Viïåc naây xaãy ra vaâo khoaãng möåt phêìn trùm ngaân giêy sau vuå nöí lúán, khi nhiïåt àöå àaä xuöëng àïën mûác noáng hún nhên cuãa Mùåt trúâi khoaãng möåt triïåu lêìn. Möåt phêìn trùm giêy sau àoá, nhûäng proton vaâ neutron bùæt àêìu kïët húåp laåi vúái nhau àïí hònh thaânh caái maâ sau naây laâ nhên cuãa hai nguyïn töë nheå nhêët, hydrogen vaâ helium. Chûa hïët möåt giêy, böën lûåc cùn baãn taác àöång lïn vêåt chêët ra àúâi: lûåc hêëp dêîn, lûåc àiïån tûâ, lûåc haåt nhên maånh vaâ lûåc haåt nhên yïëu. Lûåc hêëp dêîn laâ lûåc yïëu nhêët trong böën lûåc vûâa kïí. Newton mö taã noá bùçng Àõnh luêåt Vaån vêåt hêëp dêîn, coân Einstein duâng Thuyïët Tûúng àöëi röång, nhûng hiïån vêîn chûa thïí àõnh nghôa àûúåc chùæc chùæn. Lûåc àiïån tûâ laâ töíng húåp cuãa lûåc àiïån vaâ tûâ lûåc. Lûåc haåt nhên maånh, maånh nhêët trong söë böën lûåc, coá nhiïåm vuå nhöët quark bïn trong proton vaâ neutron, vaâ giûä proton vaâ neutron úã bïn trong haåt nhên nguyïn tûã. Lûåc haåt nhên yïëu àiïìu khiïín sûå phên raä haåt nhên nguyïn tûã cuãa caác nguyïn töë phoáng xaå. Caác nhaâ khoa hoåc tin rùçng Sûå hònh thaânh vuä truå AA19 nguyïn tûã electron proton, neutron quark Hònh 1.2 Thaânh phêìn cuãa vêåt chêët Vêåt chêët bao göìm nguyïn tûã, möîi nguyïn tûã bao göìm caác electron bay voâng quanh möåt nhên bao göìm proton vaâ neutron, maâ proton vaâ neutron do quark hònh thaânh. Hiïån chûa biïët quark coá bao göìm caác phêìn tûã nhoã hún hay khöng. têët caã böën lûåc trïn àïìu laâ thaânh phêìn cuãa möåt lûåc chung, nhûng hoå vêîn chûa thïí xêy dûång àûúåc möåt lyá thuyïët thöëng nhêët. Böën lûåc trïn hoaåt àöång möåt caách cên bùçng tuyïåt àöëi cho pheáp vuä truå töìn taåi vaâ giaän núã vúái möåt töëc àöå bïìn vûäng. Nïëu lûåc hêëp dêîn maånh hún möåt chuát, moåi vêåt chêët coá thïí bõ ruát vaâo trong loâng chñnh noá. Nïëu lûåc hêëp dêîn yïëu hún möåt chuát, nguyïn tûã àaä khöng thïí hònh thaânh. Nïëu nhiïåt àöå cuãa vuä truå haå xuöëng chêåm hún, proton vaâ neutron coá thïí àaä khöng dûâng laåi úã daång helium vaâ lithium maâ tiïëp tuåc cö àùåc cho àïën khi thaânh sùæt, quaá nùång àïí hònh thaânh thiïn haâ vaâ caác ngöi sao. Sûå cên bùçng tuyïåt àeåp cuãa böën lûåc trïn coá veã nhû laâ caách duy nhêët laâm cho vuä truå giûä àûúåc hònh daång cuãa noá. Caác nhaâ khoa hoåc ngúâ rùçng àaä coá nhiïìu vuä truå khaác xuêët hiïån nhûng röìi biïën mêët trûúác khi vuä truå hiïån nay töìn taåi. Vuä truå múái chaâo àúâi phaát triïín vúái möåt töëc àöå phi thûúâng, trong chúáp mùæt taåo lêåp nhûäng tñnh chêët cùn baãn coân töìn taåi cho àïën ngaây nay. Trong khoaãng 300.000 nùm vuä truå giaän núã vaâ nguöåi dêìn, caác electron mang àiïån êm chuyïín àöång höîn loaån àaä di chuyïín chêåm 20 ÀAÅI SÛÃ