Tài liệu Cộng đồng người việt ở campuchia thực trạng và gợi ý chính sách đối với việt nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN QUỲNH MAI CỘNG ĐỒNG NGƢỜI VIỆT Ở CAMPUCHIA- THỰC TRẠNG VÀ GỢI Ý CHÍNH SÁCH VỚI VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ QUỐC TẾ HỌC Hà Nội - 2018 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN QUỲNH MAI CỘNG ĐỒNG NGƢỜI VIỆT Ở CAMPUCHIA – THỰC TRẠNG VÀ GỢI Ý CHÍNH SÁCH ĐỐI VỚI VIỆT NAM Chuyên ngành:QUAN HỆ QUỐC TẾ Mã số: 60 31 02 06 LUẬN VĂN THẠC SĨ QUỐC TẾ HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS.NGUYỄN THÀNH VĂN Hà Nội - 2018 LỜI CẢM ƠN Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc đến TS. Nguyễn Thành Văn, người đã dành nhiều thời gian và tâm huyết hướng dẫn tôi trong quá trình thực hiện luận văn tốt nghiệp này. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn các thầy cô của Trường Đại học Khoa học Xã hôi và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội đã truyền thụ cho tôi những kiến thức cơ bản và quan trọng nhất, làm nền tảng vững chắc để tôi hoàn thành luận văn. Tôi cũng trân trọng cảm ơn các cán bộ, nhân viên Khoa Quốc tế học đã đồng hành cùng chúng tôi trong suốt thời gian học tập tại Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, giúp khóa học thành công tốt đẹp. Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới gia đình và những người bạn đã ủng hộ, động viên tôi trong quá trình học tập và thực hiện luận văn tốt nghiệp này. Hà Nội, ngày tháng 7 năm 2018 Học viên Nguyễn Quỳnh Mai MỤC LỤC MỞ ĐẨU .......................................................................................................... 4 1. Tính cấp thiết, ý nghĩa của đề tài .................................................................. 4 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................................ 5 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 8 4. Phương pháp nghiên cứu............................................................................... 8 5. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................... 9 6. Cấu trúc của luận văn .................................................................................... 9 Chương 1: Khái quát lịch sử hình thành cộng đồng người Việt ở Campuchia ...................................................................................................... 11 1.1. Thời phong kiến...................................................................................... 11 1.2. Thời kỳ Pháp thuộc ................................................................................ 12 1.3. Thời kỳ Campuchia độc lập .................................................................. 13 1.4. Số lƣợng, đặc điểm của Cộng đồng ngƣời Việt ở Campuchia ........... 23 1.4.1. Số lượng ................................................................................................ 23 1.4.2. Đặc điểm ............................................................................................... 25 1.5. Chính sách của Campuchia và Việt Nam đối với cộng đồng ngƣời Việt .. 27 1.5.1. Chính sách của Campuchia .................................................................. 27 1.5.2. Chính sách của Việt Nam ...................................................................... 38 Tiểu kết ........................................................................................................... 43 Chƣơng 2: Thực trạng đời sống chính trị, kinh tế và văn hóa xã hội của cộng đồng ngƣời Việt ở Campuchia ............................................................ 44 2.1. Đời sống chính trị ................................................................................... 44 2.1.1. Địa vị pháp lý ........................................................................................ 44 2.1.2. Các hoạt động chính trị ........................................................................ 52 2.2. Đời sống kinh tế ...................................................................................... 53 1 2.2.1. Các hoạt động kinh tế ........................................................................... 53 2.2.2. Thu nhập và mức sống .......................................................................... 55 2.3. Đời sống văn hóa xã hội ......................................................................... 57 2.3.1. Giáo dục ................................................................................................ 57 2.3.2. Y tế ......................................................................................................... 61 2.3.3. Tín ngưỡng, tôn giáo ............................................................................. 62 2.3.4. Một số vấn đề khác................................................................................ 63 Tiểu kết ............................................................................................................ 64 Chƣơng 3: Gợi ý chính sách đối với Việt Nam ........................................... 66 3.1. Nguyện vọng của Cộng đồng ngƣời Việt ở Campuchia và đề xuất của Tổng hội ngƣời Việt Nam tại Campuchia ................................................... 66 3.1.1. Nguyện vọng của Cộng đồng người Việt ở Campuchia........................ 66 3.1.2. Đề xuất của Tổng hội người Campuchia gốc Việt ................................ 68 3.2. Tác động của vấn đề ngƣời Việt đối với quan hệ Việt Nam Campuchia ..................................................................................................... 70 3.3. Một số giải pháp để giải quyết những khó khăn vƣớng mắc của Cộng đồng ngƣời Việt tại Campuchia và thúc đẩy quan hệ hai nƣớc ............... 71 3.3.1. Đối với vấn đề địa vị pháp lý ................................................................ 71 3.3.2. Đối với các hoạt động kinh tế ............................................................... 78 3.3.3. Đối với đời sống văn hóa xã hội và hội nhập với xã hội Campuchia... 81 Tiểu kết ........................................................................................................... 84 KẾT LUẬN .................................................................................................... 85 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 87 2 BẢNG CHỮ VIẾT TẮT STT VIẾT TẮT 1 ASEAN 2 CNRP 3 CPP 4 SRP 5 UNTAC 6 WTO VIẾT ĐẦY ĐỦ Association of Southeast Asian Nations Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á Cambodia National Rescue Party Đảng Cứu nguy Dân tộc Cambodia People Party Đảng Nhân dân Campuchia Sam Rainsy Party Đảng Sam Rainsy United NationsTransitional Authority in Cambodia Cơ quan chuyển tiếp Liên Hợp quốc tại Camuchia World Trade Orgnization Tổ chức Kinh tế thế giới 3 MỞ ĐẨU 1. Tính cấp thiết, ý nghĩa của đề tài 1.1. Tính cấp thiết của đề tài Việt Nam và Campuchia là hai nước láng giềng có chung đường biên giới dài khoảng 1.100 km. Cộng đồng người Việt ở Campuchia được hình thành từ rất sớm và bằng nhiều hình thức khác nhau. Vào cuối thế kỷ thứ 17, một bộ phận không nhỏ người Việt đã đến Campuchia định cư và làm ăn sinh sống. Số người Việt ở Campuchia lúc đông nhất khoảng 500.000 người. Hiện nay chưa có thống kê chính xác, song theo thống kê của Campuchia, có khoảng 100.000 người Việt đang làm ăn, sinh sống ở Campuchia. Tuy đông như vậy nhưng do những biến cố lịch sử, đặc biệt là ở Campuchia trong giai đoạn từ cuối thế kỷ XX đến nay đã chi phối rất lớn đến tình hình Cộng đồng người Việt ở Campuchia, dẫn đến địa vị pháp lý của người Việt Nam ở Campuchia rất thấp, thậm chí có một bộ phận không nhỏ còn hết sức bấp bênh. Mặt khác, phần lớn người Việt ở Campuchia là người lao động nghèo khổ, trình độ văn hóa thấp, không có chuyên môn kỹ thuật... Người Việt sinh sống chủ yếu ở Phnom Penh, các tỉnh xung quanh Hồ Tonle Sap (người Việt thường gọi là Biển Hồ) và một vài thị xã, thị trấn khác. Đa số bà con sinh sống bằng đánh bắt cá, buôn bán nhỏ hoặc dịch vụ... nên không những không đảm bảo được cuộc sống mà còn khó khăn trong sự hòa nhập với cư dân sở tại, gây khó khăn cho việc quản lý của Campuchia. Bên cạnh đó, một số cá nhân hoặc lực lượng chính trị ở Campuchiathường lợi dụng vấn đề người Việt, nhất là trước các sự kiện lớn, để kích động tâm lý hận thù dân tộc, làm ảnh hưởng xấu đến quan hệ hai nước. Do vậy có thể nói, vấn đề người Việt Nam ở Campuchia không chỉ là vấn đề quyền của con người được cư trú làm ăn sinh sống bình thường theo/phù hợp với luật pháp và tập quán quốc tế mà còn liên quan đến các mối quan hệ chính trị, an ninh, hợp tác đầu tư về kinh tế văn hóa, xã hội giữa Việt 4 Nam-Campuchia, đặc biệt là chính sách của Campuchia đối với ngoại kiều nói chung và đối với Cộng đồng người Việt Nam ở Campuchia nói riêng. Đã có một số tài liệu, công trình nghiên cứu về mối quan hệ Việt Nam – Campuchia trong đó có đề cập đến vấn đề người Việt, tuy nhiên chưa có công trình nào nghiên cứu một cách toàn diện thực trạng của cộng đồng cũng như đưa ra giải pháp để cải thiện tình trạng trên. Vì vậy, thực hiện đề tài “Cộng đồng ngƣời Việt ở Campuchia – thực trạng và gợi ý chính sách đối với Việt Nam” hy vọng phần nào giúp chúng ta hiểu sâu sắc hơn về tình hình thực tế của bà con người Việt ở Campuchia, thấy được những khó khăn, bất cập mà bà con đang phải đối mặt, qua đó đưa ra một số đề xuất để tháo gỡ những khó khăn, vướng mắc mà bà con đang gặp phải. 1.2. Ý nghĩa khoa học, ý nghĩa thực tiễn Thông qua nghiên cứu lịch sử hình thành, thực trạng đời sống của bà con người Việt tại Campuchia, luận văn góp phần cung cấp một số gợi ý chính sách để tháo gỡ những khó khăn, vướng mắc của Cộng đồng người Việt ở Campuchiađang gặp phải nói chung và giải quyết một trong số những tồn tại cố hữu trong quan hệ Việt Nam - Campuchia nói riêng. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1. Tình hình nghiên cứu trong nước - Lê Hương (1971), Việt kiều ở Campuchia(Nxb. Trí Đăng), đề cập đến một số vấn đề đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội của Cộng đồng người Việt thời Pháp thuộc và giai đoạn đầu của thời kỳ Campuchia giành được độc lập. Đặc biệt, Lê Hương đã bước đầu phân tích một số chính sách của chính quyền N.Sihanouk đối với người Việt. - Câu lạc bộ truyền thống kháng chiến Việt kiều Campuchia yêu nước (2004), Hồi ký tấm lòng của Việt kiều Campuchia (Nxb. Mũi Cà Mau), trong đó chủ yếu ghi lại phong trào kháng chiến, yêu nước và những đóng góp của Cộng đồng người Việt ở Campuchia thời kỳ chống Pháp và chống Mỹ. 5 - PGS.TS Trần Trọng Đăng Đàn (1997), Người Việt Nam ở nước ngoài (Nxb. Sự thật), Người Việt Nam ở nước ngoài không chỉ có “Việt kiều” (Nxb. Chính trị Quốc gia, 2005), trong đó quan điểm của PGS.TS Trần Trọng Đăng Đàn về vấn đề người Việt ở Campuchia là “Xây dựng một cơ sở pháp lý vững chắc, tạo một vị thế chính trị, văn hóa, xã hội vững vàng để người Việt Nam ở Campuchia được làm ăn sinh sống lâu dài, ổn định”. - Nguyễn Sỹ Tuấn (2006), Cộng đồng người Việt ở Campuchia, Viện Nghiên cứu Đông Nam Á nghiên cứu về chính sách của Campuchia đối với Cộng đồng người Việt ở Campuchia qua các thời kỳ, nhất là giai đoạn hiện nay. - Nguyễn Hải Anh (2014), Luận văn ThS Quan hệ Việt Nam – Campuchia (1991-2012), đã đề cập toàn diện đến quan hệ Việt Nam – Campuchia giai đoạn 1991-2012, trong đó có vấn đề Cộng đồng người Việt. - Công trình nghiên cứu “Một số vấn đề cơ bản về người Việt Nam ở Campuchia hiện nay” đã nghiên cứu các vấn đề chính trị, kinh tế, văn hóa – xã hội của người Việt Nam ở Campuchia hiện nay ở các khía cạnh lịch sử khác nhau. Tuy nhiên, công trình mới chỉ tập trung nghiên cứu người Việt Nam đang sinh sống ở Phnom Penh và một số tỉnh xung quanh hồ Tonle Sap. - Ngoài ra, một số báo cáo của các cơ quan chức năng như Ủy ban Người Việt ở nước ngoài, Tổng hội người Campuchia gốc Việt Nam tại Campuchia … đã đề cập đến các vấn đề liên quan đến Cộng đồng người Việt Nam ở Campuchia. 2.2. Tình hình nghiên cứu ngoài nước + Khin Sok, 1991, CampuchiagiữaThái Lan và Việt Nam từ 1775-1860 (Escole Francaise D’extreme – Orient, Paris) đã đề cập đến vấn đề lịch sử hình thành Cộng đồng người Việt ở Campuchia. + Ghoshal, 1993, Minorities in Cambodia: The Vietnamese Community (in Minorities in Cambodia, Sri Lanka: International Center for Ethnic Studies), trong đó chia Cộng đồng người Việt ở Campuchia thành 3 nhóm 6 khác nhau dựa trên tiêu chí về mức độ lâu đời của họ ở Campuchia: Nhóm 1 là những người được sinh ra ở Campuchia, bố mẹ và ông bà cũng được sinh ra ở Campuchia. Họ có thể nói, đọc, viết chữ Khmer thành thạo và hội nhập vào xã hội Campuchiakhá tốt. Nhóm 2 gồm những người đến Campuchia trong khoảng thời gian từ 1979-1989, những người quay trở lại Campuchia sau khi chế độ Pol Pot sụp đổ. Nhóm này thường nói được một số từ Khmer mặc dù không trôi chảy. Nhóm 3 là những người mới đến Campuchia thông qua môi giới việc làm. Phần lớn họ không nói được tiếng Khmer hoặc chỉ nói được một số từ cơ bản. + Chandler, 1992, A history of Cambodia, Thailand, Silkworm Books đề cập đến “sự xâm nhập của người Việt vào Campuchia và cuộc sống của họ dưới thời Lon Nol, Pol Pot”. + Anushka Derk, Diversity in Ethnicity: A picture of the Vietnamese in Cambodia, Christine s.Leanard với bài viết: Becoming Cambodian: Ethnic Identity and the Vietnamese in Cambodia, Ethnic groups in Cambodia, Center for Advanced Study, Phnom Penh, 2009, tr.535-613 đã có một cái nhìn tổng quát về nguồn gốc, đặc điểm văn hóa, lối sống, hoàn cảnh kinh tế của Cộng đồng người Việt ở Campuchia cuối những năm 80 đầu những năm 90 của thế kỷ XX. + Ramses Amer, “Domestic Political Change and Ethnic Minorities – A Case Study of the Ethnic Vietnamese in Cambodia”, Asia-Pacific Social Science Review, (2013)đề cập đến những diễn biến chính trị tại Campuchia kể từ thập niên 1950 và ảnh hưởng đến người gốc Việt; quan điểm chống người gốc Việt và ảnh hưởng của chúng lên các chính sách của Campuchia đối với người Việt. Các công trình nghiên cứu chưa đặt vấn đề nghiên cứu Cộng đồng người Việt ở Campuchia trong những khía cạnh lịch sử hình thành, địa vị pháp lý cũng như những đặc điểm về kinh tế, văn hóa, xã hội… hoặc đã có đề 7 cập nhưng chưa toàn diện, tính khái quát chưa cao do chỉ dừng lại ở các giai đoạn ngắn hoặc là các báo cáo thường kỳ. Tuy nhiên, kết quả nghiên cứu cũng cung cấp cho đề tài những tư liệu hết sức bổ ích mà đề tài có thể kế thừa. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Cộng đồng người Việt ở Campuchia. Phạm vi nghiên cứu: - Về mặt thời gian: Đề tài nghiên cứu Cộng đồng người Việt ở Campuchia từ thời phong kiến đến nay.Lý do đề tài luận văn tập trung nghiên cứu trong giai đoạn này là vì bắt đầu từ thời phong kiến bà con người Việt bắt đầu đặt chân đến vùng đất Campuchia và từ đây hình thành Cộng đồng người Việt tại Campuchia. Trải qua những biến cố lịch sử của tình hình chính trị tại Campuchia, những thăng trầm trong quan hệ hai nước, hiện nay vấn đề người Việt vẫn được xem là vấn đề “khó” trong quan hệ Việt Nam – Campuchia. - Về không gian: Luận văn giới hạn trong những nội dung liên quan đến Cộng đồng người Việt trong bối cảnh chung của quan hệ Việt Nam – Campuchia. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Phương pháp lịch sử được sử dụng giúp người nghiên cứu có cái nhìn tổng quan về Cộng đồng người Việt, qua đó thấy được thực trạng của người Việt qua các thời kỳ cũng như hiểu hơn nguyên nhân dẫn đến những thay đổi về địa vị và vai trò của Cộng đồng người Việt trong xã hội Campuchia. Phương pháp phân tích văn bản là phương pháp được sử dụng nhằm khai thác các tài liệu, báo cáo của các cơ quan chức năng, các công trình nghiên cứu của các nhà khoa học để có được cái nhìn khách quan, cụ thể vềCộng đồng người Việt từ thời kỳ phong kiến đến nay. Phương pháp phân tích chính sách là phương pháp được sử dụng để khai thác các chủ trương, quan điểm của chính quyền Campuchia cũng như Việt Nam đối với địa vị và vai trò của Cộng đồng người Việt ở Campuchia. 8 Phương pháp phân tích và tổng hợplà phương pháp được sử dụng để giúp tác giả đưa ra những phân tích, đánh giá mang tính cá nhân về những vấn đề liên quan đến Cộng đồng người Việt tại Campuchia. Phương pháp nghiên cứu so sánh: Nhằm làm rõ sự khác biệt liên quan đến các đánh giá về chính sách của Campuchia đối với người gốc Việt so với các cộng đồng khác tại Campuchia cũng như so sánh số lượng người Việt ở Campuchia qua từng thời kỳ. Sửdụng phương pháp này sẽ giúp tác giả có được những phân tích, đánh giá và cách nhìn nhận vấn đề khách quan hơn, thực tế hơn. 5. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu các vấn đề về chính trị, kinh tế, văn hóa-xã hội của người Việt Nam ở Campuchia từ thời phong kiến đến nay, trong đó có những so sánh, đánh giá để thấy được sự biến động về số lượng người Việt Nam ở CPC qua các thời kỳ, các nguyên nhân dẫn đến sự thay đổi đó. Kết quả nghiên cứu góp phần cung cấp thêm cho các cơ quan hữu quan của Việt Nam các thông tin mang tính thực tế, các cơ sở khoa học trong việc hoạch định chính sách đối với Cộng đồng người Việt Nam ở Campuchia nhằm giúp Cộng đồng người Việt Nam ở Campuchia ổn định, phát triển, giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc và hội nhập sâu, bền vững vào đất nước sở tại. 6. Cấu trúc của luận văn Ngoài lời cảm ơn, phần mở đầu, danh mục từ viết tắt, danh mục tài liệu tham khảo, Luận văn gồm 03 chương: Chƣơng 1: Khái quát lịch sử hình thành Cộng đồng ngƣời Việt ở Campuchia. Nội dung chương này khái quát về lịch sử hình thành Cộng đồng người Việt ở Campuchia từ thời phong kiến đến nay, qua đó làm nổi bật lí do dẫn tới sự thay đổi về số lượng người Việt ở Campuchia qua từng thời kỳ. Đồng thời, chương này cũng tập trung nghiên cứu chính sách của Campuchia và Việt Nam đối với Cộng đồng người Việt ở Campuchia. 9 Chƣơng 2: Thực trạng đời sống chính trị, kinh tế và văn hóa xã hội của Cộng đồng ngƣời Việt ở Campuchia. Chương này chủ yếu làm rõ những vấn đề khó khăn mà bà con người Việt tại Campuchia đã và đang gặp phải trên tất cả các lĩnh vực chính trị, kinh tế, văn hóa-xã hội cũng như nguyên nhân dẫn đến thực trạng này. Chƣơng 3: Gợi ý chính sách đối với Việt Nam. Nội dung chương này tập trung đưa ra một số gợi ý chính sách đối với các cơ quan chức năng Việt Nam cả trong và ngoài nước để tháo gỡ những khó khăn, vướng mắc của bà con người Việt tại Campuchia, qua đó tận dụng những điều kiện thuận lợi, hạn chế những khó khăn trong quan hệ hai nước để bà con hòa nhập tốt hơn vào đời sống xã hội của Campuchia, góp phần giải quyết một trong những vấn đề “khó” trong quan hệ Việt Nam – Campuchia. 10 Chƣơng 1: Khái quát lịch sử hình thành cộng đồng ngƣời Việt ở Campuchia 1.1. Thời phong kiến Từ đầu thế kỷ XVII, Việt Nam và Campuchia (lúc đó gọi là Chân Lạp) đã có mối quan hệ bang giao. Khi chúa Nguyễn đến Sài Gòn, ở đây đã có nhiều dân tộc cư trú, trong đó có dân tộc Khmer. Năm 1620, chúa Sãi Nguyễn Phúc Nguyên (1613-1635) đã gả con gái mình là Công chúa Ngọc Vạn cho Quốc vương Chey Chettha II (1618-1628) làm hoàng hậu. Về phần mình, Chey Chettha II cũng muốn thông qua mối quan hệ này để củng cố thế lực nhằm chống lại quân Xiêm. “Năm 1623 (đầu thế kỷ XVII) khi nhà Nguyễn quản lý ở miền Nam, một bộ phận người Việt ban đầu đã đến định canh, định cư ở vùng giáp ranh biên giới giữa miền Nam Việt Nam với Campuchia, nhưng sau đó, nhà vua Angso (lấy danh hiệu là BotumReachia) đã thỏa thuận với chúa Nguyễn cho người Việt Nam đến định cư ở Campuchia, hưởng quyền lợi ngang hàng với người Khmer”1. Một bộ phận nhỏ người Việt đã đến định cư ở các huyện Peamchor, KohThom, Prek Dack, Chroy Changva, U Dong… Còn về đường bộ, một bộ phận người Việt đếnCampuchia theo đường số 1 từ Prasot, Trabek, Ba Nam, thuộc tả ngạn sông Mê Công. Sau năm 1658, nhiều người Việt Nam, nhất là những người trong bộ máy quân sự, hành chính của chúa Nguyễn đã có mặt ở Campuchia. Nhiều người trong số họ đã được bổ nhiệm vào bộ máy hành chính của triều đình Campuchia. Cùng với những người Việt trong bộ máy dân sự, còn có một bộ phận cư dân khác sang làm ăn sinh, sinh sống ở Campuchia. Họ chính là những thương gia người Việt sang làm ăn buôn bán ở đây. Vào đầu thế kỷ XVIII, chúa Nguyễn tiếp tục giúp các vương triều Campuchia 2 lần đánh thắng quân Xiêm năm 1714, 1719. Khi Xiêm chiếm vùng Tây Nam Campuchia rồi đánh xuống vùng 1 Câu lạc bộ truyền thống kháng chiến khối Việt kiều Campuchia yêu nước, 2004, Tư liệu lịch sử về phong trào Việt kiều yêu nước ở Campuchia, Nxb.Mũi Cà Mau,Tr.9-13 11 Hà Tiên đều bị chúa Nguyễn đánh đuổi bỏ chạy về nước (hiện di tích lịch sử còn ghi lại ở Rolackanchơn phía Bắc đường 4 Campuchia), một bộ phận người Việt tiếp tục sang Campuchia định cư theo các ngả trên mỗi ngày một tăng lên. Bên cạnh đó, vào thời điểm này, số người Việt Nam đến buôn bán ở Chân Lạp cũng tăng lên một cách đáng kể. Đặc biệt sau khi lên ngôi, “vua Minh Mệnh chủ trương lập trấn Tây Thành thì người Việt Nam sang làm ăn, buôn bán ở Chân Lạp ngày càng đông. Vua Minh Mệnh ban hành nhiều đạo dụ khuyến khích người Việt sang làm ăn buôn bán ở Chân Lạp”2. Việc triều Nguyễn khuyến khích và tạo điều kiện cho người buôn bán của Việt Nam và Chân Lạp thông thương qua lại đã tạo nên một cộng đồng người Việt đến làm ăn sinh sống ở Campuchia sau năm 1835 tăng lên đáng kể. 1.2. Thời kỳ Pháp thuộc Trong thời kỳ thực dân Pháp xâm chiếm ba nước Việt Nam, Lào và Campuchia, cư dân người Việt sang làm ăn, sinh sống ở Campuchia ngày một đông. Đến cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, thực dân Pháp thực hiện công cuộc khai thác thuộc địa, đã đưa hàng vạn lao động, công nhân người Việt sang các đồn điền cao su, các công trình xây dựng đường sá, cầu cống… ở Campuchia. Thời kỳ này có một số luồng di dân chủ yếu sau: Những người di dân tự do: Sau khi chiếm toàn bộ ba nước Việt Nam, Campuchia và Lào thành lập Liên bang Đông Dương thuộc Pháp (1887), thực dân Pháp đã biến ba quốc gia có chủ quyền thành các khu vực trực thuộc toàn quyền Đông Dương, biên giới quốc gia biến thành các biên giới hành chính, nhờ đó việc đi lại giữa ba nước trong đó có sự đi lại giữa Việt Nam và Campuchia cũng trở nên dễ dàng. Nhiều người Việt vì hoàn cảnh khó khăn, nghèo đói, thiếu ruộng vườn đất đai canh tác tại quê hương bản quán, nhất là các tỉnh giáp ranh với Campuchia đã tìm mọi cách sang Campuchia làm ăn, sinh sống. Một bộ phận lớn người Nam Bộ sang Campuchia đánh bắt thủy sản 2 Đại Nam thực lục chính biên, 2007, Nxb Giáo dục, Kỳ thứ hai 12 dọc theo sông Mê Công, sông Tonle Sap và Biển Hồ nên số lượng người Việt ở Campuchia tiếp tục tăng lên. Những người di dân có tổ chức, do thực dân Pháp thực hiện: Nhómnày cũng được chia thành hai bộ phận, tùy thuộc vào điều kiện học vấn, điều kiện kinh tế. Nhóm thứ nhất tham gia bộ máy công chức của Pháp; nhóm thứ hai tham gia vào công việc khai thác thuộc địa. Số lượng người Việt ở Campuchia trong thời kỳ Pháp thuộc được công bố không thống nhất. Theo thống kê trong Tư liệu lịch sử về phong trào Việt kiều yêu nước ở Campuchia“năm 1902 có khoảng 63.786 người, năm 1921 có 140.222 người, năm 1932 có trên 225.100 người, năm 1945 có trên 300.000 người, năm 1950 có 319.596 người”3. 1.3. Thời kỳ Campuchia độc lập Thời kỳ Sihanouk cầm quyền: 1953-1970 Sau khi Campuchia giành được độc lập từ tay Pháp vào năm 1953, nhà cầm quyền Campuchia nỗ lực điều chỉnh hoạt động của các cộng đồng nhập cư trong nước, trong đó có người Việt. Campuchia buộc đa số họ phải nhập tịch Campuchia. Quan hệ của Campuchia với hai chính quyền Việt Nam trở thành vấn đề ngày càng gây quan ngại khi chiến tranh Việt Nam leo thang vào thập niên 1960, kéo theo sự gia tăng quan điểm chống người Việt. Khó có thể xác định chắc chắn quy mô của cộng đồng người Việt do những tiêu chuẩn được áp dụng để phân loại các nhóm sắc tộc là khác nhau. “Theo các cuộc điều tra dân số chính thức dùng quốc tịch làm cơ sở phân loại chẳng hạn thì có 217.774 người Việt vào năm 1962. Ước tính đáng tin cậy nhất thể hiện số người Việt tại Campuchia là khoảng 450.000 vào cuối những năm 1960, trên tổng dân số khoảng 7.300.000 người”4. 3 Câu lạc bộ truyền thống kháng chiến khối Việt kiều Campuchia yêu nước, 2004, Tư liệu lịch sử về phong trào Việt kiều yêu nước ở Campuchia, Nxb.Mũi Cà Mau,Tr.9-13 4 Tổng hội người Campuchia gốc Việt Nam, Báo cáo tình hình cộng đồng giai đoạn 2003-2013. 13 Thời kỳ Cộng hòa Khmer:1970 - 1975 Sau khi Lon Nol đảo chính Norodom Sihanouk tháng 3/1970, chính thể Cộng hòa Khmer được thành lập. Việc phế truất được tiến hành khi một chiến dịch tuyên truyền chống người Việt đang diễn ra. Trên thực tế, chỉ trích đối với Sihanouk phần lớn tập trung vào lập trường được cho là ủng hộ người Việt của ông. Chiến dịch tuyên truyền chống lại Cộng đồng người Việt sớm chuyển thành các cuộc bạo động và tấn công khắp đất nước Campuchia. Nhà cửa, thuyền bè, tài sản và các đền thờ tôn giáo của người Việt bị tấn công. Văn phòng và nơi ở tại Phnom Penh của các đại diện ngoại giao của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và Chính phủ Cách mạng Lâm thời miền Nam Việt Nam bị cướp phá. Bạo lực chống lại người Việt leo thang khi các phần tử thuộc lực lượng vũ trang và cảnh sát tham gia vào các vụ tấn công và tàn sát. Đây là nguyên nhân gây nên cái chết của hàng nghìn người Việt.“Thay vì bảo vệ người Việt, nhà cầm quyền mới của Campuchia đề xuất nhiều biện pháp phân biệt đối xử. Người Việt chỉ được phép đi lại từ 7 đến 11 giờ sáng, họ không thể đến trường và đi làm. Ngư dân người Việt bị thu hồi giấy phép đánh bắt. Các tổ chức công và tư cũng như những người sống trong nhà ở thuộc sở hữu nhà nước bị cấm thuê mướn lao động người Việt. Ngoài ra, nhà cầm quyền khuyến cáo không được dùng tiếng Việt nơi công cộng”5. Trước sự việc này, Chính phủ Việt Nam Cộng hòa đã can thiệp một cách chính thức. Nhà cầm quyền Campuchia dần nhận thức được hậu quả tiêu cực của các vụ tấn công nhằm vào người Việt và điều này đã kéo theo một sự thay đổi về quan điểm. Nhà cầm quyền Campuchia kêu gọi người dân tích cực bảo vệ người Việt trên tinh thần duy trì mối liên hệ mật thiết giữa nhân dân hai nước. Chính phủ Việt Nam Cộng hòa và chính quyền Campuchia đã đạt được một thỏa thuận về vấn đề người Việt ở Campuchia vào ngày 27/5/1970. 5 Daniel Phan, Cambodia’s Ethnic Vietnamese Seek Tribunal Justice, Jakarta Globe, 15/3/2012 14 Bất chấp những tín hiệu mới, người Việt tiếp tục trốn chạy khỏi nơi ở của mình và tìm nơi ở trong 18 trại tị nạn tại một số thành phố của Campuchia - chủ yếu là ở Phnom Penh - nhằm đương đầu với dòng người tị nạn trong nước. Tháng 5/1970, lượng người trong các trại tị nạn lên đến con số đỉnh điểm 90.000 người. Từ tháng 5 - tháng 8/1970, số người tị nạn này được trả về Việt Nam. Ngày 13/8/1970, trại tị nạn cuối cùng bị đóng cửa tại Phnom Penh. Tuy nhiên, cuộc di cư của người Việt từ Campuchia vẫn tiếp tục và tới “cuối tháng 9/1970, tổng cộng 197.378 người Việt đã chính thức trở về Việt Nam. Theo Chính phủ Việt Nam Cộng hòa, 28% số người hồi hương tuyên bố họ là công dân Campuchia. Trên thực tế, Chính phủ Việt Nam Cộng hòa ước tính 300.000 người Việt sống ở Campuchia trước cuộc di tản đã mang quốc tịch Campuchia. Tháng 3/1971, Chính phủ Việt Nam Cộng hòa chính thức ước tính khoảng 250.000 người Việt từ Campuchia đã được hồi hương”6. Thời kỳ Campuchia Dân chủ: 1975 - 1979 Sau cuộc chiến tranh lâu dài và gian khổ, Chính phủ Hoàng gia của Liên minh Quốc gia Campuchia do Đảng Cộng sản Campuchiadẫn dắt đã chiếm được thủ đô Phnom Penh vào ngày 17/4/1975 và đánh bại Cộng hòa Khmer. Đảng Cộng sản Campuchia dần kiểm soát toàn bộ quyền lực chính trị trong nước. Đất nước được đổi tên thành Campuchia Dân chủ. Người Việt tiếp tục phải di tản khi có khoảng 170.000 người bị trục xuất khỏi Campuchia vào năm 1975. Ước tính có khoảng 200.000 người Việt vào giữa thập niên 1970, như vậy chỉ còn khoảng 30.000 người còn lưu lại Campuchia và đa số chết vì đói khát, bệnh tật hoặc bị hành hình trong khoảng thời gian từ 1975 đến 1978. Điều này có nghĩa là người Việt hầu như hoàn toàn biến mất khỏi Campuchia. Thời kỳ Cộng hòa Nhân dân Campuchia:1979 -1992 6 Nghiencuuquocte.org, 25/02/2014 15 Sau khi chế độ Campuchia Dân chủ sụp đổ vào ngày 07/01/1979, nhà nước Cộng hòa Nhân dân Campuchiađược thành lập và sau đó đổi tên nước thành Nhà nước Campuchia (1989). Thời kỳ của Cộng hòa Nhân dân Campuchia/Nhà nước Campuchia kéo dài trên thực tế cho đến khi thành lập UNTAC vào tháng 3/1992. Chính quyền gặp phải kháng cự vũ trang từ ba nhóm - lực lượng Campuchia Dân chủ bị lật đổ còn được biết đến là Đảng Campuchia Dân chủ, tức Khmer Đỏ; Mặt trận Giải phóng Dân tộc Nhân dân Khmer và Đảng Bảo hoàng FUNCINPEC. Họ thành lập Chính phủ Liên hiệp Campuchia Dân chủ vào ngày 22/6/1982. Trật tự mới thiết lập tại Campuchia vào đầu năm 1979 diễn ra với sự hỗ trợ lớn của Việt Nam và những người từng tị nạn ở Việt Nam thời kỳ 19751978 đã quay trở lại Campuchia. Tiến trình này không chỉ bao gồm người Khmer mà cả người Việt, dẫn đến sự tái xuất hiện của một bộ phận thiểu số người Việt ở Campuchia. “Một chính phủ được Việt Nam ủng hộ lên nắm quyền. Ban đầu gần như tất cả người dân Campuchia đều chào đón những người Việt Nam là vì sự xuất hiện của Việt Nam đã chấm dứt chế độ diệt chủng Khmer Đỏ. Sự quay lại của người Việt đã gây ra lo ngại quốc tế khi người Việt được xem là một phần trong quá trình “Việt Nam hóa” đất nước này. Dù người Việt là những người từng bị buộc rời khỏi Campuchia suốt thập niên 1970 hay những người di cư mới, họ đều bị xem là một phần của kế hoạch lớn hơn của Việt Nam nhằm gây ảnh hưởng và thậm chí biến Campuchia thành thuộc địa”7. Người Việt định cư tại Campuchia trở thành một trong những vấn đề chính trong luận điệu của các nhóm Campuchia chống lại Cộng hòa nhân dân Campuchia/Nhà nước Campuchia cũng như ảnh hưởng của Việt Nam lên đất nước này. Đại sứ tại Liên Hợp quốccủa Campuchia Dân chủ đã đưa ra những ước tính về số người định cư Việt Nam vào năm 1979 là 300.000 và năm 7 Chander (1992), A History of Cambodia, Thailand, Silkworm Books, pp.229. 16 1981 là 500.000. “Năm 1984, Chủ tịch Chính phủ Liên hiệp Campuchia Dân chủ, Hoàng thân Norodom Sihanouk, đưa ra con số 600.000. Năm 1986, ông cho rằng có 700.000 người Việt đã định cư tại Campuchia. Năm 1988, Son Sann, Thủ tướng Chính phủ Liên hiệp Campuchia Dân chủ, tuyên bố con số nằm trong khoảng 800.000 tới 1 triệu người. Năm 1989, ông ta cho rằng có 1 triệu người Việt định cư ở Campuchia”8. Năm 1983, các chính sách chính thức của Cộng hòa Nhân dân Campuchia đối với cư dân Việt Nam được phác họa trong một ấn phẩm của Bộ Ngoại giao mang tên “Chính sách của Cộng hòa Nhân dân Campuchia”. Theo đó ước tính tới giữa năm 1983, có khoảng 56.000 cư dân Việt Nam tại Campuchia và họ đã quay lại sau khi Cộng hòa Nhân dân Campuchia cho phép. Chính sách chính thức của Cộng hòa nhân dân Campuchia đối với người Việt là nhằm quản lý chứ không phải ngăn chặn vấn đề di cư của người Việt sang Campuchia.Có một sự chênh lệch đáng kể giữa tuyên bố của Cộng hòa Nhân dân Campuchia về 56.000 người Việt năm 1983 và xác nhận của Chính phủ Liên hiệp Campuchia Dân chủ về 600.000 người định cư năm 1984. Thời kỳ Campuchia dưới sự quản lý của UNTAC: 1992-1993 Sau một tiến trình hòa bình vào cuối những năm 1980 và đầu những năm 1990 vốn đưa đến việc ký các Hiệp định Paris về Campuchia vào tháng 10/1991, một chiến dịch gìn giữ hòa bình được tiến hành bởi LHQ tại Campuchia kể từ tháng 3/1992, tức là khi UNTAC chính thức được thành lập, cho đến tháng 9/1993 khi sứ mệnh của UNTAC kết thúc sau khi một hiến pháp mới của Campuchia được Hội đồng Lập hiến thông qua. Từ cuối tháng 6/1992, quan điểm chống người Việt dường như gia tăng với tiếng nói áp đảo nhất từ các đại diện của Đảng Campuchia Dân chủ. Tuy nhiên, đại diện của Mặt trận Giải phóng Dân tộc Nhân dân Khmer cũng thể hiện quan điểm tương tự. Có vẻ như mục đích nhằm tạo áp lực thúc giục 8 Tarr, C.M (1992), The Vietnamese minority in Cambodia, Race and Class, 34 (2), pp.33-47 17