Tài liệu Cộng đồng người bố y ở phía bắc việt nam trong cái nhìn so sánh về văn hóa với cộng đồng người bố y ở tây nam trung quốc

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI VIỆN VIỆT NAM HỌC & KHOA HỌC PHÁT TRIỂN __________________________________ ZHANG RAN (TRƢƠNG NHIỄM) CỘNG ĐỒNG NGƢỜI BỐ Y Ở PHÍA BẮC VIỆT NAM TRONG CÁI NHÌN SO SÁNH VỀ VĂN HÓA VỚI CỘNG ĐỒNG NGƢỜI BỐ Y Ở TÂY NAM TRUNG QUỐC LUẬN VĂN THẠC SĨ Ngành: Việt Nam học Mã số: 60 220 113 Hà Nội - 2015 ĐAI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI VIỆN VIỆT NAM HỌC & KHOA HỌC PHÁT TRIỂN __________________________________ ZHANG RAN (TRƢƠNG NHIỄM) CỘNG ĐỒNG NGƢỜI BỐ Y Ở PHÍA BẮC VIỆT NAM TRONG CÁI NHÌN SO SÁNH VỀ VĂN HÓA VỚI CỘNG ĐỘNG NGƢỜI BỐ Y Ở TÂY NAM TRUNG QUỐC LUẬN VĂN THẠC SĨ Ngành: Việt Nam học Mã số: 60 220 113 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Phạm Văn Lợi Hà Nội-2015 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn này là kết quả nghiên cứu nghiêm túc của cá nhân tôi dưới sự hướng dẫn trực tiếp của PGS.TS. Phạm Văn Lợi. Nội dung được trình bày trong luận văn hoàn toàn trung thực và không trùng lặp với bất kỳ công trình nghiên cứu nào đã được công bố. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về nghiên cứu của mình. Hà Nội, ngày tháng năm 2015 Tác giả luận văn Zhang Ran (Trương Nhiễm) LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành được luận văn này, em đã nhận được sự giúp đỡ và chỉ bảo tận tâm của Thày PGS.TS. Phạm Văn Lợi trong suốt quá trình viết luận văn tốt nghiệp. Tại đây em xin được gửi đến thày lời cảm ơn chân thành nhất. Em xin chân thành cảm ơn quý Thày, Cô trong Viện Việt Nam học và Khoa học Phát triển, Đại học Quốc gia Hà Nội đã tận tình truyền đạt kiến thức trong những năm em học tập ở trường. Hành trang kiến thức mà các thày cô mang lại cho em sẽ không chỉ là nền tảng cho quá trình nghiên cứu luận văn mà còn là hành trang vô giá cho công việc và cuộc sống của em sau này. Xin chân thành cảm ơn các bạn học cùng khóa, các bạn Việt Nam đã tận tình giúp đỡ em tìm tài liệu, góp ý trong suốt quá trình viết luận văn. Cuối cùng xin được kính chúc quý Thày, Cô và toàn thể các bạn sức khỏe dồi dào, hạnh phúc, thành công. Trân trọng cảm ơn! XÁC NHẬN CỦA NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC Tôi đã đọc và đồng ý với nội dung luận văn của học viên. Ngày tháng năm 2015 Người hướng dẫn khoa học (Ký tên) PGS.TS. Phạm Văn Lợi MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU....................................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài........................................................................................1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề....................................................................................2 3. Mục đích nghiên cứu.............................................................................................4 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.........................................................................5 5. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................................6 6. Bố cục của luận văn..............................................................................................7 CHƢƠNG 1：TỔNG QUAN VỀ NGƢỜI BỐ Y....................................................8 1.1. Về khu vực cư trú và người Bố Y ở Việt Nam...................................................8 1.1.1. Về khu vực cư trú..........................................................................................8 1.1.2. Về dân tộc Bố Y ở Việt Nam.......................................................................14 1.2. Về khu vực cư trú và người Bố Y ở Trung Quốc.............................................24 1.2.1. Về khu vực cư trú .......................................................................................24 1.2.2. Về người Bố Y ở Trung Quốc.....................................................................25 Tiểu kết chương 1....................................................................................................30 CHƢƠNG 2: VĂN HÓA CỦA NGƢỜI BỐ Y Ở VIỆT NAM.............................32 2.1. Văn hóa: Khái niệm, đặc trưng, chức năng và cấu trúc...................................32 2.1.1. Khái niệm văn hóa.....................................................................................32 2.1.2. Các đặc trưng và chức năng của văn hóa..................................................33 2.1.3. Cấu trúc của hệ thống văn hóa..................................................................35 2.2. Văn hóa vật chất...............................................................................................36 2.2.1. Văn hóa ẩm thực........................................................................................36 2.2.2. Văn hóa mặc..............................................................................................38 2.2.3. Văn hóa ở...................................................................................................42 2.2.4. Phương tiện giao thông..............................................................................47 2.3. Văn hóa tinh thần.............................................................................................48 2.3.1. Phong tục tập quán....................................................................................48 2.3.2. Lễ tết..........................................................................................................54 2.3.3. Tôn giáo tín ngưỡng..................................................................................60 Tiểu kết chương 2....................................................................................................61 CHƢƠNG 3: SO SÁNH VĂN HÓA CỦA DÂN TỘC BỐ Y Ở VIỆT NAM VÀ TRUNG QUỐC - MỘT SỐ VẤN ĐỀ ĐẶT RA VÀ KHUYẾN NGHỊ GIẢI PHÁP........................................................................................................................63 3.1. So sánh văn hóa của dân tộc Bố Y ở Việt Nam và Trung Quốc......................63 3.1.1. Vể văn hóa vật chất...................................................................................63 3.1.2. Về văn hóa tinh thần..................................................................................67 3.2. Những vấn đề đặt ra.........................................................................................72 3.2.1. Với dân tộc Bố Y ở Việt Nam...................................................................72 3.2.2. Với dân tộc Bố Y ở Trung Quốc...............................................................75 3.3. Một số giải pháp.............................................................................................. 78 3.3.1. Với dân tộc Bố Y ở Việt Nam...................................................................78 3.3.2. Với dân tộc Bố Y ở Trung Quốc...............................................................81 3.4. Định hướng mở rộng đề tài nghiên cứu...........................................................82 Tiểu kết chương 3...................................................................................................84 KẾT LUẬN..............................................................................................................85 TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................................................87 PHỤ LỤC………………………………………………………….........................93 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Dân tộc học là khoa học nghiên cứu về các cộng đồng tộc người. Nếu Dân tộc học Âu - Mỹ xưa kia chỉ nghiên cứu các dân tộc lạc hậu (ở thuộc địa), thì Dân tộc học Mác - xít lại nghiên cứu tất cả các cộng đồng tộc người, không phân biệt dân tộc lạc hậu hay đã phát triển, trong đó nhiệm vụ hàng đầu là nghiên cứu văn hóa các dân tộc. Để thực hiện tốt nhiệm vụ và mục đích nghiên cứu, trước tiên Dân tộc học phải giải quyết những vấn đề về lý thuyết tộc người và bắt buộc phải phân loại được các tộc người. Khâu then chốt này vừa là mục tiêu, nhiệm vụ, lại vừa là cơ sở, nền tảng quyết định đến sự thành bại của Dân tộc học. Dân tộc là kết quả một quá trình phát triển lâu dài của xã hội loài người. Trước khi dân tộc xuất hiện, loài người đã trải qua những hình thức cộng đồng từ thấp đến cao: Thị tộc, bộ lạc, bộ tộc. Thực tiễn ở Việt Nam cho thấy, các khái niệm dân tộc và tộc người đều đã, đang và sẽ đồng thời tồn tại. Khái niệm dân tộc được dùng để chỉ dân tộc Việt Nam (tất cả những người là công dân Việt Nam, sinh sống trên đất nước Việt Nam và Việt kiều ở nước ngoài). Tuy thế, dân tộc cũng được dùng để chỉ các cộng đồng tộc người cụ thể như dân tộc Chăm, dân tộc Tày, dân tộc Việt (Kinh), dân tộc Mảng, dân tộc Sán Dìu,… Như vậy trong thực tiễn Việt Nam, khái niệm dân tộc có hai nội hàm: Chỉ dân tộc ở cấp độ quốc gia (Dân tộc Việt Nam) và chỉ một cộng đồng tộc người cụ thể (Dân tộc Chăm, dân tộc Cao Lan,…). Việt Nam, Trung Quốc có gần 1500 km đường biên giới chung, là hai quốc gia núi liền núi, sông liền sông, có sự tương đồng cả về mặt văn hóa, tư tưởng lẫn thể chế kinh tế, chính trị... Việt Nam có diện tích đất liền khoảng 330.000 km2, dân số đông thứ 14 trên thế giới với 90 triệu người (2013) thuộc về 54 dân tộc, trong đó dân tộc Kinh chiếm hơn 86% dân số. Trung Quốc, quốc gia láng giềng lâu đời của Việt Nam, là một quốc gia rộng lớn có số dân đông nhất -1- thế giới (~1,3 tỷ người tính đến hết năm 2013), thuộc về 56 dân tộc, trong đó, người Hán chiếm 93% dân số, còn lại là 55 dân tộc thiểu số. Thông qua tra cứu các tư liệu lịch sử và dân tộc học, so sánh các dân tộc ở Việt Nam và ở Trung Quốc, có thể phát hiện ra một số dân tộc hai bên có mối liên hệ chặt chẽ với nhau, như: Dân tộc Kinh Việt Nam và dân tộc Hán Trung Quốc, dân tộc Bố Y Việt Nam và dân tộc Bố Y Trung Quốc, các dân tộc Tày, Thái, Nùng Việt Nam và dân tộc Choang Trung Quốc, v.v... Nhiều dân tộc thiểu số của hai nước có nguồn gốc chung, nhưng lại sinh sống ở hai quốc gia hoặc hai vùng địa lý khác nhau. Bố Y là một trong những dân tộc có lịch sử và nguồn gốc lâu đời nhất trong số 56 dân tộc của Trung Quốc, tổ tiên của họ cũng phải trải qua các hình thái xã hội từ thời kỳ nguyên thủy cho đến tận ngày nay1. Điều đặc biệt hơn nữa là do nguyên nhân lịch sử, người Bố Y đã di cư và định cư tại nhiều nơi, nhiều vùng, trong đó có Việt Nam. Theo thời gian, người Bố Y ở các vùng địa lý khác nhau sẽ mang những đặc trưng khác nhau bên cạnh những đặc trưng cố hữu do tộc người quy định. Nghiên cứu về dân tộc Bố Y có thể giúp chúng ta hiểu sâu hơn ngọn nguồn và bản sắc của cộng đồng các dân tộc thiểu số tại vùng biên giới Việt – Trung. Điều này không chỉ mang giá trị khoa học mà còn mang giá trị thực tiễn lớn, giúp hai Chính phủ - hai Nhà nước có cái nhìn toàn diện và đường lối quy hoạch tổng thể hơn trong việc gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc lưu truyền qua nhiều thế hệ. Hy vọng đề tài “Cộng đồng người Bố Y ở phía Bắc Việt Nam trong cái nhìn so sánh về văn hóa với cộng đồng người Bố Y ở Tây Nam Trung Quốc” giúp người đọc có cái nhìn tổng quát hơn, thực tiễn hơn về cuộc sống của dân tộc Bố Y nói riêng, đồng bào các dân tộc anh em ở Việt Nam và Trung Quốc nói chung. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Ở Trung Quốc, mặc dù đã có một số công trình nghiên cứu về dân tộc Bố 1 Website “Cội nguồn các dân tộc Trung Quốc”: http://minzu.folkw.com -2- Y, như nhóm tác giả biên soạn sách “Lược sử dân tộc Bố Y” xuất bản năm 1984[54]; tác giả Hoàng Nghĩa Nhân và Vi Liêm Châu với sách “Chí dân tục của dân tộc Bố Y” in năm 1985[53]; tác giả Triệu Chí Quân với đề tài “Nghiên cứu văn hóa hát đối của dân tộc Bố Y”[56]; tác giả Dương Tam Sơn với đề tài “Sơ lược khảo sát sự biến đổi về văn hóa kiến trúc truyền thống cư dân của dân tộc Bố Y”[58]; tác giả Công Đức Toàn với “Luận thẩm mỹ nghệ thuật kịch Bố Y”[63] đều được triển khai năm 2010 v.v... Nhìn chung, những tác phẩm này chỉ tập trung nghiên cứu về một mặt nào đó thuộc các lĩnh vực kinh tế, văn hóa, xã hội của dân tộc Bố Y ở Trung Quốc, không có hoặc là ít có những so sánh giữa dân tộc Bố Y ở Trung Quốc và dân tộc Bố Y ở Việt Nam, cũng như mối quan hệ phức tạp về mặt nguồn gốc trong nội tại dân tộc Bố Y ở cả Việt Nam và Trung Quốc như một số cứ liệu đã dẫn chứng. GS. Fan Hong Gui là một trong những giáo sư đầu ngành về ngành Dân tộc học ở Trung Quốc, những công trình nghiên cứu về Việt Nam của ông như: Dân tộc và vấn đề dân tộc Việt Nam; Công cuộc đổi mới của Việt Nam; Văn hoá các dân tộc Việt Nam... đã được giới thiệu rộng rãi ở Trung Quốc và Việt Nam. Dù không nghiên cứu trực tiếp về người Bố Y, nhưng những công trình nghiên cứu của ông có giá trị rất lớn đối với tác giả luận văn nói riêng và với các học viên, nghiên cứu sinh khác nói chung. Ở Việt Nam, dân tộc Bố Y không chỉ được giới thiệu sơ lược về lịch sử, các hoạt động kinh tế, các sinh hoạt văn hóa, xã hội,… trong các công trình nghiên cứu, giới thiệu chung về các dân tộc ở Việt Nam cùng các vấn đề liên quan như cuốn “Văn hóa các dân tộc Việt Nam” của tác giả Trần Ngọc Bình [6], “Những cuốn từ điển tiếng dân tộc thiểu số vô giá“ của tác giả Trần Thu Dung [10],… mà còn được giới thiệu trong một số công trình nghiên cứu chuyên sâu. Tiêu biểu nhất là các công trình, bài viết của tác giả Trần Quốc Việt về dân tộc Bố Y ở Việt Nam như: “Âm nhạc dân gian của người Bố Y” [46]; “Vai trò của âm nhạc dân gian trong việc tìm người đồng tộc của người Bố Y ở tỉnh Hà -3- Giang” [47]. Các công trình nghiên cứu về âm nhạc dân gian của người Bố Y này không chỉ giới thiệu khái quát về nguồn gốc tộc người, đời sống kinh tế, văn hoá, xã hội của người Bố Y ở huyện Quản Bạ tỉnh Hà Giang mà còn đi sâu nghiên cứu, giới thiệu âm nhạc dân gian của người Bố Y về thể loại, thanh nhạc, khí nhạc, ca từ, thang âm, làn điệu, tiết tấu, giai điệu. Đặc biệt, cuốn sách cũng cho thấy sự đổi thay trong đời sống âm nhạc của người Bố Y thể hiện trong các thành tố của âm nhạc dân gian, trong môi trường và thể thức diễn xướng và đề xuất một số biện pháp bảo tồn và phát huy âm nhạc dân gian Bố Y ở Hà Giang. Ngoài ra cũng có nhiều công trình nghiên cứu khác về dân tộc Bố Y ở Việt Nam như “Phong tục cưới xin của người Bố Y ở xã Quyết Tiến, huyện Quản Bạ, tỉnh Hà Giang” [37, tr.71-76] của tác giả Hoàng Diệu Thuý và bài viết “Tập quán sinh nở và nuôi con của người Bố Y”2 đã giới thiệu những nghi thức có liên quan đến bà mẹ và trẻ nhỏ của người Bố Y, qua đó phản ánh được nếp sống văn hoá tộc người, những quan niệm và triết lý nhân sinh về sinh tử, và chế độ dinh dưỡng cũng như những ý thức tốt nhất bảo vệ thai nhi và bà mẹ khi lâm bồn. Các nghiên cứu này đã cho thấy một phần/ một bộ phận văn hóa của người Bố Y ở Việt Nam. Trong thực tế, đã có không ít nhà nghiên cứu thuộc các lĩnh vực khác nhau cố gắng nghiên cứu, so sánh giữa Việt Nam và Trung Quốc ở nhiều góc độ khác nhau, như mô hình thể chế nhà nước thời phong kiến, cải cách ruộng đất, đổi mới trong nông nghiệp, phân hóa giàu nghèo, chính sách dân tộc... Là một công dân Trung Quốc đang sinh sống và học tập tại Việt Nam, tác giả đã chọn nghiên cứu so sánh văn hóa dân tộc người Bố Y ở Việt Nam và ở Trung Quốc làm đề tài „ luận văn Thạc sĩ, điều này đã “đụng trúng vào một khoảng trống tri thức cần được lấp đầy, vì thế sẽ mang lại những giá trị nghiên cứu nhất định. 3. Mục đích nghiên cứu 2 Đăng trên báo Lào Cai ngày 02/06/2009. -4- - Giúp người đọc có cái nhìn tổng quan nhất về cộng đồng người Bố Y ở phía Bắc Việt Nam và phía Tây Nam Trung Quốc, bao gồm cả điều kiện tự nhiên, điều kiện kinh tế, xã hội, các đặc trưng văn hóa... của người Bố Y. - Từ những so sánh cơ bản nhất về những điểm tương đồng và khác biệt về văn hóa, làm rõ mối liên hệ giữa cộng đồng người Bố Y ở Việt Nam và người Bố Y ở Trung Quốc, mang lại giá trị tham khảo cho các nhà nghiên cứu, các học giả và đặc biệt là cho hai nhà nước Việt – Trung trong việc đưa ra các đường lối, chính sách hỗ trợ và phát triển cho cộng đồng dân tộc Bố Y nói riêng và cộng đồng các dân tộc thiểu số nói chung. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu - Cộng đồng người Bố Y ở phía Bắc Việt Nam (chủ yếu ở các tỉnh Lào Cai, Hà Giang). - Cộng đồng người Bố Y ở phía Tây Nam Trung Quốc (chủ yếu ở tỉnh Quý Châu). 4.2. Phạm vi nghiên cứu 4.2.1. Phạm vi thời gian Luận văn tập trung nghiên cứu về cộng đồng người Bố Y ở Việt Nam và Trung Quốc trong thời điểm hiện nay, nhưng chú ý xem xét các vấn đề có liên quan trong tiến trình lịch sử (đặc biệt từ thời điểm người Bố Y di chuyển cư từ Trung Quốc sang Việt Nam) để thấy được sự giống, khác nhau và nguyên nhân của sự giống và khác nhau giữa 2 cộng đồng người cư trú ở hai quốc gia/dân tộc. 4.2.2. Phạm vi không gian Do thời gian và điều kiện cũng như năng lực nghiên cứu của tác giả luận văn còn hạn chế nên chúng tôi chỉ xin giới hạn phạm vi nghiên cứu trong địa bàn các tỉnh miền Bắc Việt Nam (chủ yếu là tỉnh Lào Cai, Hà Giang) và các tỉnh miền Tây Nam Trung Quốc (chủ yếu là tỉnh Qúy Châu), vì đây là hai địa bàn tập trung tương đối nhiều người Bố Y sinh sống, có sự gần gũi cả về mặt địa lý tự -5- nhiên lẫn phong tục tập quán, các chính sách của chính phủ hai nước dành cho cộng đồng các cư dân dân tộc thiểu số (trong đó có dân tộc Bố Y) cũng có rất nhiều giá trị tương đồng đáng nghiên cứu, tìm hiểu. 4.2.3. Phạm vi vấn đề Luận văn đi từ việc giới thiệu tổng quan điều kiện tự nhiên, các đặc trưng văn hóa cơ bản của dân tộc Bố Y ở Việt Nam và Trung Quốc, trên cơ sở đó tiến hành đánh giá sự giống và khác nhau về văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần của người Bố Y như văn hóa ẩm thực, văn hóa mặc, văn hóa ở, tín ngưỡng, tôn giáo và phong tục tập quán. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn được hoàn thành dựa trên cách tiếp cận khu vực học, liên ngành, với các phương pháp nghiên cứu cụ thể sau: 5.1. Phương pháp Lịch sử Thu thập, tổng hợp tài liệu lịch sử liên quan tới dân tộc Bố Y ở cả Việt Nam và Trung Quốc qua các thời kỳ lịch sử: thời kỳ Bắc thuộc; thời tự chủ; thời Pháp thuộc; kháng chiến chống Mỹ và thời hiện đại… 5.2. Phương pháp nghiên cứu, khảo sát thực địa Trên cơ sở những kết quả thu thập và nghiên cứu được qua các công trình nghiên cứu đã được xuất bản, chúng tôi tiến hành khảo sát thực địa, phỏng vấn, ghi âm, chụp ảnh,… một số cộng đồng cư dân của dân tộc Bố Y ở Việt Nam và Trung Quốc nhằm thu thập tài liệu, đối chiếu, kiểm nghiệm giá trị thực tiễn của những kết quả nghiên cứu qua sách, tạp chí, tạo điều kiện thuận lợi để tiến hành so sánh, đối chiếu và thực hiện đề tài. 5.3. Phương pháp so sánh Luận văn sử dụng phương pháp so sánh để rút ra được những điểm giống và khác nhau về các đặc trưng văn hóa của dân tộc Bố Y ở Việt Nam và Trung Quốc. Sự so sánh được thể hiện cụ thể qua các tài liệu tham khảo, số liệu, bảng điều tra, biểu đồ,... chính xác, cụ thể với dẫn chứng, nguồn gốc xuất xứ rõ ràng. -6- 6. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn được chia thành ba chương chính sau đây: - Chương 1: Tổng quan về người Bố Y - Chương 2: Văn hóa của người Bố Y ở Việt Nam - Chương 3: So sánh văn hóa của người Bố Y ở Việt Nam và ở Trung Quốc - Một số vấn đề đặt ra và khuyến nghị giải pháp -7- CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ NGƢỜI BỐ Y 1.1. Về khu vực cƣ trú và ngƣời Bố Y ở Việt Nam 1.1.1. Về khu vực cư trú 1.1.1.1. Vị trí địa lý Vùng trung du miền núi Bắc Bộ3 có vị trí địa lý khá đặc biệt, phía Bắc giáp với 3 tỉnh Quảng Đông, Quảng Tây và Vân Nam của Trung Quốc, phía Tây giáp Lào, phía Nam giáp đồng bằng sông Hồng và Bắc Trung Bộ, phía Đông giáp Vịnh Bắc Bộ. Vị trí địa lý này tạo điều kiện thuận lợi cho các cộng đồng cư dân các tỉnh trung du miền núi phía Bắc Việt Nam có điều kiện giao lưu, tiếp xúc với cư dân các dân tộc ở Nam Trung Quốc, Đông Bắc Lào; với người Việt/ Kinh ở đồng bằng Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ. Thêm nữa, Chính phủ Việt Nam cũng ngày càng chú trọng phát triển đầu tư, nâng cấp, cải tạo mạng lưới giao thông vận tải, vì vậy ngày càng tạo điều kiện thuận lợi cho việc giao lưu, thông thương của cư dân khu vực này với cư dân các vùng khác trong cả nước, đặc biệt trong việc thúc đẩy, phát triển các khu kinh tế cửa khẩu khu vực biên giới Việt – Trung, nhằm nâng cao đời sống của cộng đồng cư dân khu vực biên giới. 1.1.1.2. Địa hình Vùng trung du và miền núi phía Bắc Việt Nam là vùng lãnh thổ có diện tích lớn nhất Việt Nam với tổng diện tích 100.965 km2, chiếm khoảng 28,6% diện tích cả nước, trong đó địa hình chủ yếu là sơn địa và bán sơn địa. Các tỉnh thuộc vùng trung du, miền núi phía Bắc Việt Nam đều có đặc điểm chung là địa hình cao, phức tạp, bị chia cắt nhiều nhất và hiểm trở nhất Việt Nam. Dãy núi cao và đồ sộ nhất là dãy Hoàng Liên Sơn với nhiều đỉnh cao trên 2500m, đỉnh núi cao nhất là Fansipan (3143m). 1.1.1.3. Khí hậu 3 Phụ lục 1 - Bản đồ địa lý các tỉnh trung du và miền núi phía Bắc Việt Nam. -8- Khí hậu đặc trưng của các tỉnh trung du và miền núi phía Bắc Việt Nam là khí hậu nhiệt đới gió mùa, các tỉnh vùng núi phía Bắc đều có bốn mùa khí hậu rõ rệt và chịu ảnh hưởng nhiều của khí hậu phương Bắc (Trung Quốc). Tuy nhiên, khí hậu gió mùa có sự tương phản rõ rệt: Mùa hè gió Tây Nam nóng khô, mưa nhiều, mùa đông gió mùa Đông Bắc lạnh, khô, ít mưa. Chế độ gió tạo ra thời tiết có phần khắc nghiệt, gây nên khô nóng, hạn hán, sương muối gây trở ngại cho sản xuất và sinh hoạt. Nhiều nơi khí hậu khắc nghiệt còn gây nhiều thiệt hại cho cư dân, điển hình như khí hậu Lào Cai vào mùa đông, một số nơi nhiệt độ xuống thấp dưới 0o, có tuyết rơi, khiến nhiều gia súc, gia cầm chết cóng, đời sống cư dân biên giới càng khó khăn. 1.1.1.4. Tài nguyên khoáng sản Vùng trung du miền núi phía Bắc có tài nguyên thiên nhiên phong phú, đa dạng. Đặc biệt, do phần lớn địa hình là đồi núi, nhiều rừng và cây cối, cộng thêm nguồn trữ lượng khoáng sản dồi dào, nhiều bậc nhất trong cả nước, nên nơi đây có thế mạnh về công nghiệp khai thác và chế biến khoáng sản. 1.1.1.5. Tài nguyên nước Vùng biên giới phía Bắc Việt Nam có nhiều sông lớn, nhỏ chảy theo hướng Tây Bắc - Đông Nam bắt nguồn từ Trung Quốc, như: Sông Hồng, sông Đà, sông Lô, sông Chảy, sông Gâm... Lượng nước của các sông, suối ở khu vực này về cơ bản là phong phú, nhưng cũng dao động theo mùa rõ rệt. Mùa mưa lũ do mưa lớn, địa hình lưu vực có khả năng tốc độ dòng chảy nhanh, mức nước sông dâng cao, dòng sông chảy xiết, lòng sông mở rộng, gây ra nhiều lũ lụt, gây thiệt hại cho sản xuất và đời sống cư dân. Về mùa khô có đặc điểm là mực nước sông hạ thấp, lòng sông thu hẹp lại, đi lại dễ dàng. Nhìn chung, các song, suối của vùng trung du và miền núi phía Bắc có trữ năng thủy điện khá lớn, việc phát triển thủy điện sẽ tạo ra động lực mới cho sự phát triển của vùng, nhất là việc khai thác và chế biến khoáng sản trên cơ sở nguồn điện dồi dào với giá thành thấp. -9- 1.1.1.6. Tài nguyên đất Theo tài liệu địa chất và khoáng sản ở miền Bắc Việt Nam nói chung, vùng biên giới Việt – Trung nói riêng, các loại đất chủ yếu như đất feralit, đất phù sa chiếm diện lớn trong vùng và phân bố hầu hết ở các tỉnh từ Lai Châu đến Quảng Ninh, vì tỉnh nào cũng có nhiều sông, suối tạo nên những thung lũng lớn nhỏ khác nhau ở chân núi, ven sông suối. Hàng năm được đất phù sa bồi đắp nên tạo thuận lợi cho việc canh tác trồng lúa nước, các loại hoa màu và cây ăn quả quanh năm bốn mùa. 1.1.1.7. Tài nguyên rừng (động, thực vật) Các tỉnh vùng biên giới phía Bắc được thiên nhiên ưu đãi nên có nguồn tài nguyên núi rừng khá phong phú và đa dạng. Hàng năm cung cấp cho đồng bào địa phương và nhân dân cả nước các loại lâm thổ sản, các loại động vật có giá trị cao về mặt kinh tế: Các loại gỗ quý (nghiến, lát, đinh, de, táu, sến, lim, gụ...), các loại cây phục vụ công nghiệp nhẹ và dân dụng (tre, nứa, bương, mai, trúc, vầu,…), các loại gỗ tạp, các cây có dầu (trẩu, hồi, sở,...), cây có nhựa (thông, cánh kiến,...), cây có bột (củ mài, củ nâu, sắn dây, sắn rừng...); các loại cây làm thuốc bổ chữa được nhiều loại bệnh theo phương pháp Đông y cổ truyền (nhân sâm, hà thủ ô, ba kích,...). Đáng chú ý là giới thực vật của rừng vùng biên giới phía Bắc Việt Nam có quan hệ nhiều với giới thực vật ở phía Nam và Tây Nam Trung Quốc. Trong rừng, nhất là rừng Tây Bắc có nhiều họ giống các loại thực vật, đặc trưng cho hệ thực vật gió mùa nhiệt đới. Núi rừng biên giới phía Bắc Việt Nam kể từ thời cổ đại cho đến ngày nay, đã tạo nhiều điều kiện thuận lợi cho cộng đồng cư dân các dân tộc nơi đây được thừa hưởng những sản vật tự nhiên ban tặng để phục vụ đời sống hàng ngày, đồng thời phát triển kinh tế rừng, đem các sản vật miền núi trao đổi, mua bán với miền xuôi, đô thị. Nhưng những năm gần đây rừng bị phá nhiều do nhiều nguyên nhân khác nhau, nên chỉ còn ở những vùng hẻo lánh, còn tồn tại nhiều động thực - 10 - vật, nhưng ngày càng ít đi không được như trước đây, gây ra nhiều hậu quả về môi trường cũng như ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống lao động, sản xuất của cư dân vùng biên. Về mặt hành chính, vùng này bao gồm 14 tỉnh: Hà Giang, Cao Bằng, Lào Cai, Bắc Kạn, Lạng Sơn, Tuyên Quang, Yên Bái, Thái Nguyên, Phú Thọ, Bắc Giang, Lai Châu, Điện Biên, Sơn La, Hòa Bình. Trong phạm vi nghiên cứu của luận văn, dưới đây tác giả xin giới thiệu cụ thể vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên của hai tỉnh Hà Giang và Lào Cai, nơi tập trung chủ yếu người Bố Y ở Việt Nam. 4 Tỉnh Lào Cai5: Về vị trí địa lý: Lào Cai là một tỉnh miền núi nằm ở phía Bắc Việt Nam, diện tích tự nhiên 6.383,89km2 (chiếm 2,44% diện tích cả nước, là tỉnh có diện tích lớn thứ 19/64 tỉnh, thành phố cả nước); phía Nam giáp tỉnh Yên Bái; phía Đông giáp tỉnh Hà Giang; phía Tây giáp tỉnh Lai Châu; phía Bắc giáp tỉnh Vân Nam - Trung Quốc. Lào Cai có 203,5 km đường biên giới với tỉnh Vân Nam Trung Quốc. Về địa hình, khí hậu: Địa hình Lào Cai rất phức tạp, phân tầng độ cao lớn, mức độ chia cắt mạnh. Hai dãy núi chính là dãy Hoàng Liên Sơn và dãy Con Voi cùng có hướng Tây Bắc - Đông Nam nằm về phía Đông và phía Tây tạo ra các vùng đất thấp, trung bình giữa hai dãy núi này và một vùng về phía tây dãy Hoàng Liên Sơn. Ngoài ra còn rất nhiều núi nhỏ hơn phân bố đa dạng, chia cắt tạo ra những tiểu vùng khí hậu khác nhau, trong đó khí hậu điển hình là nhiệt đới gió mùa, song do nằm sâu trong lục địa, bị chi phối bởi yếu tố địa hình phức tạp nên diễn biến thời tiết có phần thay đổi, khác biệt theo thời gian và không gian. Đột biến về nhiệt độ thường xuất hiện ở dạng nhiệt độ trong ngày lên cao hoặc 4 Phụ lục 2 và Phụ lục 3: Bản đồ tỉnh Lào Cai và Bản đồ tỉnh Hà Giang, Việt Nam. 5 http://laocai.gov.vn/gioithieuchung/dieukientunhien/Trang/default.aspx - 11 - xuống thấp quá (vùng Sa Pa có nhiều ngày nhiệt độ xuống dưới 00 C và có tuyết rơi). Về tài nguyên thiên nhiên: Đặc điểm khí hậu Lào Cai rất thích hợp với các loại cây ôn đới, vì vậy Lào Cai có lợi thế phát triển các đặc sản xứ lạnh mà các vùng khác không có được như: Hoa, quả, thảo dược và cá nước lạnh. Thổ nhưỡng: Đất có độ phì cao, màu mỡ, đa dạng bao gồm 10 nhóm, 30 loại đất, phù hợp với nhiều loại cây trồng khác nhau. Tỉnh Hà Giang6: Hà Giang là một tỉnh thuộc vùng Đông Bắc Việt Nam. Phía Đông giáp tỉnh Cao Bằng, phía Tây giáp tỉnh Yên Bái và Lào Cai, phía Nam giáp tỉnh Tuyên Quang và phía Bắc giáp Trung Quốc. Hà Giang có diện tích tự nhiên là 7.884,37 km2. Tính đến nay Hà Giang có 1 thành phố, 10 huyện, 5 phường, 13 thị trấn và 177 xã. Về dân số, theo điều tra dân số ngày 01/04/2009, dân số toàn tỉnh là 724.537 người. Trong đó, dân số thành thị là 84.338 người. Về địa hình, nằm trong khu vực địa bàn vùng núi cao phía bắc lãnh thổ Việt Nam, Hà Giang là một quần thể núi non hùng vĩ, địa hình hiểm trở, có độ cao trung bình từ 800m đến 1.200m so với mực nước biển. Đây là vùng tập trung nhiều ngọn núi cao. Theo thống kê mới đây, trên dải đất Hà Giang rộng chưa tới 8.000 km2 nhưng lại có tới 49 ngọn núi cao từ 500 - 2.500 m. Về khí hậu, nằm trong vùng nhiệt đới gió mùa và là miền núi cao, khí hậu Hà Giang về cơ bản mang những đặc điểm của vùng núi Việt Bắc – Hoàng Liên Sơn, song cũng có những đặc điểm riêng, mát và lạnh hơn các tỉnh miền Đông Bắc, nhưng ấm hơn các tỉnh miền Tây Bắc. Nhiệt độ trung bình cả năm khoảng 21,60C - 23,90C. Nét nổi bật của khí hậu Hà Giang là độ ẩm trong năm cao, mưa nhiều và kéo dài, nhiệt độ mát và lạnh, đều có ảnh hưởng đến sản xuất và đời sống. 6 http://www.hagiang.gov.vn/province/pages/information.aspx?ItemID=25 - 12 - Về tài nguyên thiên nhiên, các sông lớn ở Hà Giang thuộc hệ thống sông Hồng, nơi đây có mật độ sông - suối tương đối dày đặc. Hầu hết các sông có độ nông sâu không đều với độ dốc lớn, nhiều ghềnh thác, gây trở ngại cho việc phát triển giao thông đường thuỷ. Trong đó sông Lô là một sông lớn ở Hà Giang, bắt nguồn từ Lưu Lung (Trung Quốc), chảy qua biên giới Việt - Trung (khu vực Thanh Thuỷ), qua thị xã Hà Giang, Bắc Quang về Tuyên Quang. Đây là nguồn cung cấp nước chính cho vùng trung tâm tỉnh. Sông Gâm bắt nguồn từ Nghiêm Sơn, Tây Trù (Trung Quốc) chảy qua Lũng Cú, Mèo Vạc về gần thị xã Tuyên Quang nhập vào sông Lô. Đây là nguồn cung cấp nước chính cho phần đông của tỉnh. Không chỉ có trữ lượng thủy năng lớn, tài nguyên đất, tài nguyên rừng của Hà Giang cũng vô cùng phong phú. Trong 778.473 ha diện tích đất tự nhiên, đất nông nghiệp có 134.184 ha, chiếm 17% diện tích tự nhiên, đất lâm nghiệp có 334.100 ha, chiếm 42,4%, đất chưa sử dụng có 310.064 ha, chiếm 39,3%, còn lại là đất chuyên dùng và đất ở. Theo kết quả điều tra thổ nhưỡng, toàn tỉnh có 9 nhóm đất chính, trong đó chủ yếu là nhóm đất xám rất thích hợp để trồng các loại cây công nghiệp, cây dược liệu và cây ăn quả. Bên cạnh đó, diện tích rừng Hà Giang tương đối lớn, trong đó diện tích rừng tự nhiên là 345.860 ha, với nhiều sản vật quý hiếm, không những giữ vai trò bảo vệ môi trường sinh thái đầu nguồn cho vùng đồng bằng Bắc Bộ mà còn cung cấp những nguyên vật liệu phục vụ cho sản xuất công nghiệp, xây dựng, y tế và sẽ là những điểm du lịch sinh thái lý tưởng của tỉnh. Nguồn trữ lượng khoáng sản lớn và chưa được khai thác triệt để cũng là tiềm năng để phát triển kinh tế, thu hút đầu tư của Hà Giang trong tương lai. Qua khảo sát, thăm dò, bước đầu tỉnh Hà Giang đã phát hiện được 28 loại khoáng sản khác nhau. Đáng chú ý có những mỏ có trữ lượng lớn trên một triệu tấn với hàm lượng khoáng chất cao như Ăngtimon ở các mỏ Mậu Duệ, Bó Mới (Yên minh); sắt ở Tùng Bá, Bắc Mê; chì - kẽm ở Na Sơn, Tả Pan, Bằng Lang, Cao Mã Pờ. Ngoài ra, - 13 -