Tài liệu Cảm hứng nhân văn trong thơ chữ hán cao bá quát

Ngêi híng dÉn: Th.S Th¹ch Kim H¬ng lêi c¶m ¬n ! T«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n c« gi¸o híng dÉn: Th.s Th¹ch Kim H¬ng ®· gióp ®ì t«i tËn t×nh trong thêi gian t«i thùc hiÖn kho¸ luËn nµy. Xin ch©n thµnh c¶m ¬n Héi §ång Khoa Häc, Ban chñ nhiÖm khoa Ng÷ V¨n, c¸c thÇy c« trong tæ V¨n Häc Trung §¹i, trong khoa ®· t¹o mäi ®iÒu kiÖn gióp ®ì cho chóng t«i ®îc lµm vµ hoµn thµnh kho¸ luËn. Trong thêi gian thùc hiÖn ®Ò tµi kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt, t«i mong ®îc sù gãp ý kiÕn cña quý c¸c thÇy c« híng dÉn, Héi §ång Khoa Häc, Ban chñ nhiÖm khoa Ng÷ V¨n vµ nh÷ng ngêi quan t©m ®Õn ®Ò tµi nµy. Vinh, ngµy 01 th¸ng 05 n¨m 2005 Ngêi thùc hiÖn: Phan ThÞ Hoµi Th¬ng Trang 2 Ngêi híng dÉn: Th.S Th¹ch Kim H¬ng Tran Môc Lôc g phÇn më ®Çu 4 1. LÝ do chän ®Ò tµi. 4 2. Môc ®Ých nghiªn cøu. 5 3. LÞch sö vÊn ®Ò. 5 4. §èi tîng, ph¹m vi, ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 5. CÊu tróc luËn v¨n. 7 PhÇn néi dung 8 Ch¬ng1. Giíi thuyÕt chung 9 1.1 C¶m høng trong t¸c phÈm v¨n häc. 9 1.2 Kh¸i niÖm "chñ nghÜa nh©n v¨n ". 9 1.3 Nh÷ng c¬ së lµm n¶y sinh c¶m høng nh©n v¨n trong v¨n häc giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII - 10 nöa ®Çu thÕ kû XIX. 11 1..13 C¬ së x· héi. 11 1..23 C¬ së v¨n häc. 16 1.4.C¶m høng nh©n v¨n- c¶m høng chñ ®¹o, xuyªn suèt trong v¨n häc ViÖt Nam. 17 1.5.Nh÷ng c¬ së t¹o nªn tÝnh ®Æc thï cña c¶m høng nh©n v¨n trong th¬ ch÷ H¸n Cao B¸ Qu¸t. 19 1.5.1 Cao B¸ Qu¸t lµ ngêi ý thøc vÒ c¸ tÝnh, tµi n¨ng cña m×nh mét c¸ch s©u s¾c. 19 1.5.2 Cao B¸ Qu¸t mang trong m×nh tinh thÇn ph¶n kh¸ng ®èi víi chÕ ®é phong kiÕn suy tho¸i. 21 1.5.3 Cao B¸ Qu¸t cã mét sè phËn "ba ®µo", long ®ong bËc nhÊt, kh«ng t¬ng xøng víi tµi n¨ng cña «ng. 23 1.5.4 Cao B¸ Qu¸t tho¸t ra khái c¸i nh×n h¹n hÑp, b¶o thñ cña nhµ Nho ®¬ng thêi ®Ó ®i ®Õn ®ãn nhËn 26 nh÷ng c¸i míi ë trêi T©y. Ch¬ng 2. Nh÷ng biÓu hiÖn cña c¶m høng nh©n v¨n 28 trong th¬ ch÷ H¸n Cao B¸ Qu¸t. 28 2.1 Sù kh¼ng ®Þnh m¹nh mÏ tµi n¨ng vµ phÈm 31 chÊt c¸ nh©n. 38 2.2. Phª ph¸n x· héi phong kiÕn thèi n¸t. 44 Ngêi thùc hiÖn: Phan ThÞ Hoµi Th¬ng Trang 3 Ngêi híng dÉn: Th.S Th¹ch Kim H¬ng 2.3. T×nh c¶m s©u s¾c tha thiÕt ®èi víi gia ®×nh, quª h¬ng. 2.4. Lßng ®ång c¶m mªnh m«ng víi nh÷ng ngêi d©n cïng khæ. 2.5. NiÒm tr©n träng ®èi víi nh÷ng biÓu hiÖn nh©n v¨n trong lèi sèng ¢u T©y. kÕt luËn Tµi liÖu tham kh¶o phÇn më ®Çu 1. LÝ do chän ®Ò tµi. Cao B¸ Qu¸t lµ mét tµi th¬ tr¸c viÖt ë nöa ®Çu thÕ kû XIX, «ng lµ ngêi cã tµi n¨ng, khÝ ph¸ch lín vµ ngêi ®Ó l¹i cho nÒn v¨n häc mét sù nghiÖp v¨n ch¬ng ®å sé, vµ ®îc ngêi ®¬ng thêi ®¸nh gi¸ cao. ChØ tiÕc r»ng sau khi «ng bÞ th¶m ¸n tru di tam téc, th¬ v¨n «ng bÞ cÊm ®o¸n hoÆc thñ tiªu mét phÇn. Song ®Õn nay di s¶n vÉn cßn kh¸ lín. C¶ v¨n vµ th¬ non 1400 bµi (trong ®ã th¬ ch÷ H¸n chiÕm 1353 bµi). Cã thÓ nãi Cao B¸ Qu¸t lµ mét trong nh÷ng tªn tuæi lín cña v¨n häc ViÖt Nam. Tuy nhiªn, l©u nay, viÖc nghiªn cøu vÒ th¬ v¨n Cao B¸ Qu¸t cha thùc sù t¬ng xøng víi sù nghiÖp v¨n häc mµ «ng ®Ó l¹i. V× thÕ viÖc tiÕp tôc t×m hiÓu vµ nghiªn cøu th¬ v¨n t¸c gia nµy lµ viÖc lµm cã ý nghÜa. XÐt trªn b×nh diÖn v¨n häc Cao B¸ Qu¸t lµ mét tµi n¨ng thùc sù. S¸ng t¸c cña «ng gåm nhiÒu nguån c¶m høng, trong ®ã c¶m høng chñ ®¹o vµ xuyªn suèt toµn bé s¸ng t¸c lµ c¶m høng nh©n v¨n. C¶m høng Êy ®îc biÓu hiÖn tËp trung nhÊt trong m¶ng th¬ ch÷ H¸n vµ chÝnh nã ®· t¹o nªn gi¸ trÞ s©u s¾c còng nh sù trêng tån cho c¸c t¸c phÈm cña «ng. CÇn Ngêi thùc hiÖn: Phan ThÞ Hoµi Th¬ng Trang 4 Ngêi híng dÉn: Th.S Th¹ch Kim H¬ng thÊy r»ng c¶m høng nh©n v¨n lµ c¶m høng c¬ b¶n cña v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII- nöa ®Çu thÕ kû XIX. Tuy nhiªn trong s¸ng t¸c cña Cao B¸ Qu¸t nã cã nh÷ng biÓu hiÖn míi mÎ. Nhng cho ®Õn nay vÊn ®Ò nµy míi chØ ®îc t×m hiÓu mét c¸ch s¬ lîc, c¸c nhµ nghiªn cøu chñ yÕu chØ míi nªu lªn mét vµi nhËn ®Þnh tæng qu¸t mµ cha nghiªn cøu mét c¸ch hÖ thèng. Do ®ã, t×m hiÓu "C¶m høng nh©n v¨n trong th¬ ch÷ H¸n cña Cao B¸ Qu¸t", høa hÑn nhiÒu kh¸m ph¸ míi. L©u nay trong qu¸ tr×nh häc tËp t«i nhËn thÊy r»ng khi tiÕp cËn víi c¸c t¸c phÈm, ®Æc biÖt lµ th¬ ch÷ H¸n cña Cao B¸ Qu¸t chóng ta cã thÓ hiÓu thªm rÊt nhiÒu ®iÒu vÒ lÞch sö x· héi phong kiÕn ViÖt Nam thêi kú ®ã. RÊt tiÕc c¸c t¸c phÈm cña «ng ®îc ®a vµo ch¬ng tr×nh cña c¸c cÊp häc l¹i qu¸ Ýt. V× vËy chän lµm kho¸ luËn nµy lµ c¬ héi gióp t«i hiÓu thªm vÒ con ngêi, th¬ v¨n Cao B¸ Qu¸t, vµ h¬n thÕ lµ x· héi ViÖt Nam díi thêi Cao sèng. Th¬ v¨n ch÷ H¸n cña Cao B¸ Qu¸t ®îc ®a vµo ch¬ng tr×nh SGK ng÷ v¨n THCS vµ THPT. Do ®ã viÖc nghiªn cøu vÒ th¬ ch÷ H¸n cña Cao B¸ Qu¸t lµ mét viÖc lµm hÕt søc ý nghÜa, phôc vô thiÕt thùc cho viÖc d¹y vµ häc c¸c bµi th¬ ch÷ H¸n cña «ng ë ch¬ng tr×nh THCS, THPT sau nµy. 2. Môc ®Ých nghiªn cøu. Môc ®Ých cña ®Ò tµi nµy lµ chØ ra ®îc nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n gãp phÇn lµm n¶y sinh c¶m høng nh©n v¨n trong th¬ ch÷ H¸n cña Cao B¸ Qu¸t. ë mét møc ®é cô thÓ h¬n, ®Ò tµi ®ßi hái chØ ra ®îc nh÷ng biÓu hiÖn, nh÷ng ph¬ng thøc biÓu hiÖn c¶m høng nh©n v¨n cña Cao B¸ Qu¸t trong th¬ ch÷ H¸n. NghÜa lµ ®Ò tµi gãp phÇn kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ néi dung vµ phong c¸ch nghÖ thuËt thÓ hiÖn cña Cao B¸ Qu¸t: §ã tríc Ngêi thùc hiÖn: Phan ThÞ Hoµi Th¬ng Trang 5 Ngêi híng dÉn: Th.S Th¹ch Kim H¬ng hÕt lµ t×nh c¶m s©u nÆng víi b¹n bÌ, gia ®×nh, quª h¬ng vµ lßng ®ång c¶m s©u s¾c víi nh÷ng con ngêi cïng khæ trong x· héi, lªn ¸n x· héi phong kiÕn thèi n¸t ®¬ng thêi. §Ó tõ ®ã thÊy ®îc tÝnh ®Æc thï cña c¶m høng nh©n v¨n trong th¬ ch÷ H¸n cña Cao. Nh vËy, viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng yªu cÇu cña ®Ò tµi gãp phÇn kh¼ng ®Þnh mét lÇn n÷a gi¸ trÞ, vÞ trÝ th¬ v¨n cña Cao B¸ Qu¸t trong tiÕn tr×nh v¨n häc trung ®¹i nãi riªng, v¨n häc d©n téc nãi chung. §ång thêi sÏ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho chóng ta thùc hiÖn tèt c«ng t¸c gi¶ng d¹y nh÷ng bµi th¬ ch÷ H¸n cña Cao B¸ Qu¸t trong ch¬ng tr×nh häc THCS, THPT sau nµy. 3. LÞch sö vÊn ®Ò. Nh chóng ta ®· biÕt, vµo ®Çu thËp kû 50 cña thÕ kû tríc, c¸c sö gia triÒu NguyÔn kÕt ¸n Cao B¸ Qu¸t lµ "tÆc tö, lo¹n thÇn", vµ sau ®ã «ng bÞ kÕt ¸n tru di tam téc nªn th¬ v¨n «ng bÞ thÊt l¹c, hoÆc lµ cÊm ®o¸n thñ tiªu. Song tËp th¬ ch÷ H¸n cña Cao sãt l¹i vÉn to¶ s¸ng gi¸ trÞ cña nã. Cho nªn viÖc ®i s©u vµo t×m hiÓu, nghiªn cøu vÒ cuéc ®êi còng nh sù nghiÖp s¸ng t¸c cña «ng ngµy cµng ®îc cñng cè. Cã ngêi ®i vµo ph©n tÝch mét t¸c phÈm ch÷ n«m nh "Tµi tö ®a cïng phó", hay cã ngêi ®i vµo ph©n tÝch mét ®o¹n, mét bµi th¬ ch÷ H¸n mµ hä thÊy t©m ®¾c, thÝch thó, say mª, cã nhiÒu nhµ nghiªn cøu viÕt díi d¹ng gi¸o tr×nh dïng cho trêng ®¹i häc, cao ®¼ng. Cã ngêi viÕt víi tÝnh chÊt d¹y v¨n. Song nh×n chung viÕt vÒ c¶m høng nh©n v¨n míi chØ lµ bíc ®Çu, viÕt r¶i r¸c, s¬ lîc ë trong mét sè bµi, chø cha thùc sù trë thµnh mét hÖ thèng. MÆc dï vËy, ®Ò tµi nµy chóng t«i kh«ng cã tham väng liÖt kª hÕt tÊt c¶ mäi ý kiÕn, mµ chØ tËp Ngêi thùc hiÖn: Phan ThÞ Hoµi Th¬ng Trang 6 Ngêi híng dÉn: Th.S Th¹ch Kim H¬ng trung nªu lªn nh÷ng ý kiÕn, nh÷ng nghiªn cøu trùc tiÕp, liªn quan ®Õn ®Ò tµi. Tríc hÕt cÇn kÓ ®Õn gi¸o s NguyÔn HuÖ Chi "TiÕp cËn nghÖ thuËt ®èi víi hai chñ ®Ò ®éc ®¸o trong th¬ Cao B¸ Qu¸t".Gi¸o s NguyÔn HuÖ Chi ®Ò cËp ®Õn c¶m høng nh©n v¨n trong th¬ ch÷ H¸n Cao B¸ Qu¸t ë ph¬ng diÖn th«ng c¶m s©u s¾c ®èi víi nh÷ng con ngêi "díi ®¸y". Gi¸o s cho r»ng, ë ®ã th¬ ch÷ H¸n cña Cao B¸ Qu¸t mang tÝnh nh©n v¨n th©m thuý:"nh÷ng bµi th¬ nh×n nhËn ®èi tîng ë khÝa c¹nh con ngêi vµ sè phËn con ngêi cña hä. KhÝa c¹nh nµy mang tÝnh nh©n v¨n th©m thuý, v× ®· nãi ®Õn h¹ng ngêi "díi ®¸y"con m¾t th«ng tôc Ýt ai nh×n thÊy sù ngang tµng gi÷a hä víi m×nh"(1). VÊn ®Ò c¶m høng nh©n v¨n trong th¬ Cao B¸ Qu¸t ®· thu hót sù quan t©m cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu. Nh÷ng kÕt qu¶ Êy ®îc thÓ hiÖn rÊt râ trong nh÷ng gi¸o tr×nh dµnh cho sinh viªn ®¹i häc. Trong gi¸o tr×nh v¨n häc ViÖt Nam nöa cuèi thÕ kû XVIII ®Çu thÕ kû XIX, do gi¸o s §Æng Thanh Lª - Hoµng H÷u Yªn Ph¹m LuËn so¹n: Nh÷ng ph¬ng diÖn trong c¶m høng nh©n v¨n cña Cao B¸ Qu¸t nh t©m hån cao ®Ñp, trong s¸ng, t×nh c¶m chøa chan nång hËu ®èi víi cuéc ®êi vµ con ngêi ®îc ph©n tÝch mét c¸ch kh¸ thuyÕt phôc. 1 Trong gi¸o tr×nh v¨n häc ViÖt Nam do gi¸o s NguyÔn Léc so¹n, khi ph©n tÝch c¶m høng nh©n v¨n trong th¬ Cao B¸ Qu¸t t¸c gi¶ ®· bæ sung thªm luËn ®iÓm ®ã lµ lªn ¸n gay g¾t chÕ ®é phong kiÕn thèi n¸t. T¸c gi¶ cßn ®¸nh gi¸: “Cao 1 (1) NguyÔn HuÖ Chi - TiÕp cËn NT ®èi víi hai chñ ®Ò ®éc ®¸o trong th¬ Cao B¸ Qu¸t. T¹p chÝ VH sè 8 - 2003 Tr. 18 (2) NguyÔn Léc - V¨n häc ViÖt Nam (nöa cuèi thÕ kû XVIII - nöa ®Çu thÕ kû XIX - Nxb, GD, 1990, Tr. 543. (3) Vò Khiªu - Th¬ ch÷ H¸n Cao B¸ Qu¸t, Nxb VH, 1976. Tr. 38. Ngêi thùc hiÖn: Phan ThÞ Hoµi Th¬ng Trang 7 Ngêi híng dÉn: Th.S Th¹ch Kim H¬ng B¸ Qu¸t lµ nhµ th¬ ®· kÕ thõa ®îc truyÒn thèng nh©n ®¹o chñ nghÜa cña NguyÔn Du, Hå Xu©n H¬ng”(2). Vò Khiªu: Trong lêi giíi thiÖu vÒ th¬ ch÷ H¸n Cao B¸ Qu¸t nªu lªn ý kiÕn cã liªn quan trùc tiÕp víi c¶m høng nh©n v¨n “… Hµng ngµy tiÕp xóc víi ®êi sèng ®ãi khæ cña nh©n d©n, suy nghÜ thªm vÒ nh÷ng chÝnh s¸ch hµ kh¾c cña triÒu ®×nh, ®ång t×nh víi nh÷ng cuéc khëi nghÜa ®· tõ l©u kh«ng ngít bïng lªn ë c¸c n¬i. QuyÕt t©m ®¸nh ®æ triÒu ®×nh nhµ NguyÔn ®Ó ®em l¹i cuéc ®êi Êm no cho nh©n d©n ngµy cµng trë thµnh døt kho¸t”(3). 2 §Æc biÖt cÇn ph¶i nh¾c ®Õn gi¸o s NguyÔn HuÖ Chi. Gi¸o s lµ ngêi nghiªn cøu chuyªn s©u vÒ Cao B¸ Qu¸t. GÇn ®©y, «ng l¹i cã suy nghÜ míi mÎ vÒ c¶m høng nh©n v¨n trong th¬ Cao B¸ Qu¸t. Trong “tiÕp cËn nghÖ thuËt ®èi víi hai chñ ®Ò ®éc ®¸o trong th¬ Cao B¸ Qu¸t” nh chóng ta ®· tr×nh bµy ë trªn. Tuy nhiªn, vÊn ®Ò c¶m høng nh©n v¨n cha ®îc nghiªn cøu mét c¸ch cã hÖ thèng, chuyªn biÖt. Nh÷ng biÓu hiÖn cña c¶m høng nh©n v¨n trong th¬ Cao B¸ Qu¸t nh sù kh¼ng ®Þnh m¹nh mÏ tµi n¨ng vµ phÈm chÊt c¸ nh©n, niÒm tr©n träng ®èi víi nh÷ng biÓu hiÖn cña lèi sèng ¢u T©y cha ®îc chó ý ®óng møc. Ngoµi ra nh÷ng c¬ së ®Ó t¹o nªn c¶m høng nh©n v¨n trong th¬ Cao B¸ Qu¸t cha ®îc ®Ò cËp tíi. §iÒu ®ã, thóc ®Èy chóng t«i tiÕn hµnh ®Ò tµi. Song còng ph¶i thõa nhËn r»ng, c¸i khã mµ chóng t«i vÊp ph¶i cña ®Ò tµi lµ sù Ýt ái vÒ tµi liÖu, h¬n n÷a th¬ Cao B¸ Qu¸t l¹i s¸ng t¸c b»ng ch÷ H¸n, trong khi tr×nh ®é H¸n häc cña chóng t«i rÊt h¹n chÕ, v× vËy buéc chóng t«i ph¶i cè 2 Ngêi thùc hiÖn: Phan ThÞ Hoµi Th¬ng Trang 8 Ngêi híng dÉn: Th.S Th¹ch Kim H¬ng gi¾ng ph¸t huy hÕt kh¶ n¨ng, n¨ng lùc s¸ng t¹o cña b¶n th©n ®Ó vun xíi m¶nh ®Êt cßn nhiÒu kho¶ng trèng nµy. Tõ ý nghÜ lµ sÏ tiÕp tôc nghiªn cøu vÒ Cao B¸ Qu¸t qua nh÷ng gîi ý nh÷ng nghiªn cøu cña c¸c gi¸o s: NguyÔn HuÖ Chi, NguyÔn Léc,Vò Khiªu ..., cho nªn ë kho¸ luËn nµy trªn c¬ së tiÕp thu nh÷ng thµnh tùu vµ u ®iÓm cña c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu tríc ®©y, chóng t«i sÏ cè gi¾ng tr×nh bµy mét c¸ch cã hÖ thèng toµn diÖn vµ tËp trung h¬n vµo vÊn ®Ò: "C¶m høng nh©n v¨n trong th¬ ch÷ H¸n Cao B¸ Qu¸t". 4. §èi tîng, ph¹m vi, ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 4.1. §èi tîng nghiªn cøu Trong kho¸ luËn nµy chóng t«i chñ yÕu tËp trung kh¶o s¸t th¬ ch÷ H¸n cña Cao B¸ Qu¸t, cho nªn hÇu hÕt c¸c t¸c phÈm ®Òu ®îc trÝch dÉn tõ cuèn th¬ ch÷ H¸n Cao B¸ Qu¸t do Vò Khiªu giíi thiÖu gåm 156 bµi, Nxb v¨n häc, H, 1976 ®Ó ®i vµo nghiªn cøu vÊn ®Ò: "C¶m høng nh©n v¨n trong th¬ ch÷ H¸n Cao B¸ Qu¸t". 4.2. Ph¹m vi nghiªn cøu: Trong th¬ Cao B¸ Qu¸t cã rÊt nhiÒu chñ ®Ò ®îc ®Æt ra. Chñ ®Ò nµo còng mang hµm nghÜa phong phó. Nhng ë ®©y chóng t«i kh«ng cã tham väng gi¶i quyÕt tÊt c¶. Ph¹m vi mµ ®Ò tµi híng tíi chØ ®i s©u vµo nghiªn cøu vÊn ®Ò bao trïm, næi bËt trong th¬ ch÷ H¸n ®ã lµ:"C¶m høng nh©n v¨n trong th¬ ch÷ H¸n cña Cao B¸ Qu¸t" Song ®©y lµ th¬ s¸ng t¸c b»ng ch÷ H¸n, nªn chóng t«i chØ cã thÓ hoµn thµnh vµ gi¶i quyÕt nhiÖm vô b»ng c¸ch kh¶o s¸t vµ ph©n tÝch c¶m høng nh©n v¨n trªn b¶n dÞch hiÖn hµnh do Vò Khiªu giíi thiÖu. Ngêi thùc hiÖn: Phan ThÞ Hoµi Th¬ng Trang 9 Ngêi híng dÉn: Th.S Th¹ch Kim H¬ng 4.3 Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu §Ó thùc hiÖn tèt ®Ò tµi nµychóng t«i sö dông nh÷ng ph¬ng ph¸p chÝnh sau: - Ph¬ng ph¸p thèng kª tæng hîp t liÖu: ViÖc sö dông ph¬ng ph¸p nµy chóng t«i thu nhËn ®îc c¸c th«ng tin, c¸c tµi liÖu nghiªn cøu vÒ th¬ ch÷ H¸n Cao B¸ Qu¸t. - Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch tæng hîp - Ph¬ng ph¸p l« gic: Nh»m kh¸i qu¸t ho¸ c¸c vÊn ®Ò, ch¾t läc nh÷ng g× lµ tiªu biÓu, cèt lâi tõ ®ã ph©n tÝch vµ lý gi¶i vÊn ®Ò. Tõ nh÷ng ph¬ng ph¸p trªn ®îc qu¸n triÖt trong quan ®iÓm lÞch sö bëi nh chóng ta ®· biÕt: mét t¸c phÈm v¨n häc kh«ng nhh÷ng lµ con ®Î cña nhµ v¨n, cña mét truyÒn thèng v¨n ho¸, mµ cßn lµ s¶n phÈm cña lÞch sö kinh tÕ x· héi nhÊt ®Þnh, cho nªn muèn hay kh«ng th× chóng ta kh«ng thÓ kh«ng vËn dông phong ph¸p, quan ®iÓm lÞch sö ®Ó soi chiÕu vÊn ®Ò . Qua ®ã, nh»m thÊy ®îc c¸i riªng, mÆt c¸ch t©n cña t¸c gi¶. Trªn c¬ së x· héi ®ã ®Ó ®¸nh gi¸ nhËn xÐt mét c¸ch ®óng ®¾n h¬n. 5. CÊu tróc luËn v¨n. LuËn v¨n gåm ba phÇn: PhÇn më ®Çu. PhÇn néi dung. Néi dung cña luËn v¨n gåm hai ch¬ng: Ch¬ng 1: Ch¬ng2 : Giíi thuyÕt chung. Nh÷ng biÓu hiÖn cña c¶m høng nh©n v¨n trong Ngêi thùc hiÖn: Phan ThÞ Hoµi Th¬ng Trang 10 Ngêi híng dÉn: Th.S Th¹ch Kim H¬ng th¬ ch÷ H¸n Cao B¸ Qu¸t. KÕt luËn. PhÇn néi dung. Ch¬ng1. Giíi thuyÕt chung. 1.1. C¶m høng trong t¸c phÈm v¨n häc. C¶m høng thêng ®îc xem lµ mét tr¹ng th¸i tinh thÇn ®Æc biÖt cña ngêi nghÖ sÜ trong qu¸ tr×nh s¸ng t¹o. Nã cã ý nghÜa hÕt søc quan träng vµ trong mét chõng mùc nµo ®ã, nÕu kh«ng cã c¶m høng th× kh«ng thÓ cã t¸c phÈm nghÖ thuËt ®îc. Tuy nhiªn c¶m høng cßn ®îc nh×n nhËn ë mét gãc ®é kh¸c, nã lµ mét trong nh÷ng ph¬ng diÖn néi dung cña t¸c phÈm v¨n häc bao gåm c¸c thµnh phÇn: §Ò tµi, chñ ®Ò, sù lý gi¶i chñ ®Ò, c¶m høng t tëng, vµ t×nh ®iÖu thÈm mü. C¶m høng lµ tr¹ng th¸i ph©n høng cao ®é cña nhµ v¨n do viÖc chiÕm lÜnh ®îc b¶n chÊt ®êi sèng mµ hä miªu t¶. Sù chiÕm lÜnh Êy bao giê còng b¾t nguån tõ lý tëng x· héi cña nhµ v¨n nh»m ph¸t triÓn, vµ c¶i t¹o thùc t¹i. Theo ®ã néi dung trong t¸c phÈm v¨n häc chÝnh lµ sù say sa nång nµn nhÊt. Theo Biªlinxky c¶m høng chñ ®¹o chÝnh lµ t tëng nghÖ thuËt, nã cã chøc n¨ng t¹o nªn sù kh¸c biÖt gi÷a t tëng v¨n häc víi t táng trong t¸c phÈm triÕt häc. T tëng trong t¸c phÈm v¨n häc chÝnh lµ nhê c¶m høng, tõ ®ã biÕn thµnh sù say mª, s¸ng t¹o. §Ó råi trong mét phót chèc nµo ®ã nhµ v¨n yªu c¸i t tëng cña m×nh, thai nghÐn vµ c¶i t¹o nã, lµm cho nã sinh trëng vµ trë thµnh mét chØnh thÓ trän vÑn. VËy, néi dung trong t¸c phÈm v¨n häc cßn g¾n bã chÆt chÏ víi t tëng cña nhµ v¨n nh linh hån vµ thÓ x¸c kh«ng thÓ t¸ch rêi ra ®îc. T×m hiÓu c¶m høng chñ ®¹o bao trïm lªn Ngêi thùc hiÖn: Phan ThÞ Hoµi Th¬ng Trang 11 Ngêi híng dÉn: Th.S Th¹ch Kim H¬ng s¸ng t¸c cña nhµ v¨n chÝnh lµ t×m hiÓu c¸i t tëng nghÖ thuËt cña nhµ v¨n ®ã. Do hÖ vÊn ®Ò cña t¸c phÈm ng«n tõ nghÖ thuËt thêng Ýt nhiÒu mang tÝnh chÊt mét mÆt. Nh÷ng ngêi t¹o nªn t¸c phÈm nghÖ thuËt ng«n tõ bao giê còng tËp trung vµo mét mÆt nµo ®Êy cña c¸c tÝnh c¸ch vµ quan hÖ mµ hä miªu t¶, t« ®Ëm vµ ph¸t triÓn c¸c mÆt Êy t¬ng ®èi nhiÒu h¬n c¸c mÆt kh¸c. §«i khi thËm chÝ hoµn toµn tr¸nh h¼n c¸c mÆt kh¸c. Do ®ã mét biÕn thÓ c¶m høng nµo ®ã thêng ngù trÞ trong mét t¸c phÈm vµ biÓu hiÖn trong tÊt c¶ c¸c hiÖn tîng cña nã. T¸c phÈm cã thÓ hoµn toµn lµ anh hïng, bi kÞch, l·ng m¹n... Nhng còng cã nh÷ng trêng hîp kh¸c: mét t¸c phÈm ®«i khi thËm chÝ lµ mét h×nh tîng l¹i biÓu hiÖn nh÷ng ®Æc tÝnh vµ s¾c th¸i kh¸c nhau cña mét c¶m høng, to¸t ra tõ tÝnh ®a d¹ng cña c¸c tÝnh c¸ch vµ quan hÖ ®îc biÓu hiÖn vµ nhËn thøc trong ®ã. Khi ph©n tÝch t¸c phÈm ®Ó hiÓu u thÕ vµ trong sù chuyÓn ®æi cña c¸c biÕn thøc cña c¶m høng nµo ®ã cÇn lµm râ ®Æc ®iÓm biÕn thÓ Êy. Trong s¸ng t¹o nghÖ thuËt c¶m høng ®îc biÓu hiÖn ë mäi biÕn thÓ. Do ®Æc trng cña t¸c phÈm v¨n häc th× mçi t¸c phÈm cã thÓ ngù trÞ mét c¶m høng chñ ®¹o nµo ®ã. MÆt kh¸c c¸i quy ®Þnh néi dung c¶m høng trong t¸c phÈm v¨n häc chÝnh lµ hoµn c¶nh x· héi, ®iÒu kiÖn lÞch sö. Mét mÆt n÷a chóng ta còng nhËn thÊy r»ng, chØ khi nµo c¶m høng cña nhµ v¨n b¾t nguån tõ ®ã, th× t¸c phÈm míi cã gi¸ trÞ ®Ých thùc. Trong s¸ng t¹o v¨n häc, chóng ta cßn thÊy nh÷ng néi dung c¶m høng bao trïm lªn c¶ mét giai ®o¹n, mét khuynh híng v¨n häc. Ngêi thùc hiÖn: Phan ThÞ Hoµi Th¬ng Trang 12 Ngêi híng dÉn: Th.S Th¹ch Kim H¬ng Do ®ã, viÖc t×m hiÓu ph©n lo¹i c¶m høng lµ cÇn thiÕt cho nªn trong s¸ng t¹o v¨n häc ta thêng thÊy cã sù ph©n lo¹i ra c¸c d¹ng c¶m høng sau: C¶m høng anh hïng, c¶m høng bi kÞch, c¶m høng th¬ng c¶m, c¶m høng ch©m biÕm, c¶m høng l·ng m¹n, c¶m høng bi phÉn, c¶m høng nh©n v¨n v.v... Sau ®©y, chóng ta ®i vµo t×m hiÓu c¶m høng nh©n v¨n - c¶m høng trùc tiÕp phôc vô cho ®Ò tµi. 1.2. Kh¸i niÖm "chñ nghÜa nh©n v¨n" Tríc hÕt ®i s©u vµo ®Ò tµi c¶m høng nh©n v¨n trong th¬ ch÷ H¸n Cao B¸ Qu¸t th× chóng ta cÇn ph¶i hiÓu ®óng kh¸i niÖm "chñ nghÜa nh©n v¨n". Nh©n v¨n ( ), cã nguån gèc tõ tiÕng H¸n. Nh©n cã nghÜa lµ ngêi, v¨n cã nghÜa lµ v¨n ho¸. Nh©n v¨n cã nghÜa lµ v¨n ho¸ vÒ con ngêi. Theo V.P.Von-Ghin: "Chñ nghi· nh©n v¨n lµ toµn bé nh÷ng quan niÖm ®¹o ®øc, chÝnh trÞ b¾t nguån kh«ng ph¶i tõ nh÷ng c¸i g× siªu nhiªn kú ¶o, nh÷ng nguyªn lý ngoµi ®êi sèng cña nh©n lo¹i mµ tõ con ngêi tån t¹i thùc tÕ trªn mÆt ®Êt víi nh÷ng nhu cÇu, nh÷ng kh¸t väng, nh÷ng kh¶ n¨ng trÇn thÕ vµ hiÖn thùc cña nã. Vµ nh÷ng nhu cÇu, nh÷ng kh¶ n¨ng Êy ®ßi hái ph¶i ®îc ph¸t triÓn ®Çy ®ñ, ph¶i ®îc tho¶ m·n"(1). (1) Chñ nghÜa nh©n v¨n vµ chñ nghÜa x· héi - Nxb sù thËt Hµ Néi, 1956, tr 5, 6 Vµ nh chóng ta biÕt, chñ nghÜa nh©n v¨n ®· ®îc h×nh thµnh, tr¶i qua qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña ®Êt níc vµ con ngêi Ngêi thùc hiÖn: Phan ThÞ Hoµi Th¬ng Trang 13 Ngêi híng dÉn: Th.S Th¹ch Kim H¬ng ViÖt Nam tõ thêi viÔn cæ cho ®Õn ngµy nay. Vµ chñ nghÜa nh©n v¨n Êy ®îc h×nh thµnh trªn nh÷ng nÒn t¶ng c¬ së cô thÓ sau: - Nh©n ¸i: §ã chÝnh lµ lßng yªu th¬ng con ngêi. - Nh©n b¶n: Tøc lµ lÊy con ngêi lµm gèc. - Nh©n ®¹o: cã nghÜa lµ lÊy ®¹o lý, t×nh th¬ng ngêi lµm øng xö. Cho nªn, khai th¸c chñ nghÜa nh©n v¨n trong v¨n häc cæ ®iÓn kh«ng ph¶i lµ ®ãng tro tµn nguéi l¹nh, mµ lµ kh¬i dËy ngän löa hïng cña cuéc sèng mu«n mµu, cßn cã thÓ lµm ®Ñp cho mäi cuéc ®êi vµ kh¬i dËy nh÷ng íc m¬. Tõ kh¸i niÖm nh©n v¨n cña V.P.Von-Ghin vµ tõ nguån gèc, céi rÔ cña chñ nghÜa nh©n v¨n chóng ta sÏ soi räi vµo th¬ ch÷ H¸n cña Cao B¸ Qu¸t ®Ó lµm næi bËt vÊn ®Ò trung t©m cña ®Ò tµi: "C¶m høng nh©n v¨n trong th¬ ch÷ H¸n Cao B¸ Qu¸t". 1.3. Nh÷ng c¬ së lµm n¶y sinh c¶m høng nh©n v¨n trong v¨n häc giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII - nöa ®Çu thÕ kû XIX. 1.3.1 C¬ së x· héi: 1.3.1.1 Sù suy tho¸i cña chÕ ®é triÒu NguyÔn. V¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII - nöa ®Çu thÕ kû XIX, lµ thêi kú hoµng h«n cña chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam, nã b¾t ®Çu ®i vµo con ®êng khñng ho¶ng trÇm träng vÒ mäi mÆt: kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi. Sù khñng ho¶ng suy vong dÉn ®Õn sôp ®æ. C¬ së x· héi phong kiÕn ViÖt Nam bÕ t¾c, kh«ng cã ®iÒu kiÖn ®Ó chuyÓn sang chÕ ®é míi. Ngêi thùc hiÖn: Phan ThÞ Hoµi Th¬ng Trang 14 Ngêi híng dÉn: Th.S Th¹ch Kim H¬ng o ChÝnh trÞ : C¸c tËp ®oµn phong kiÕn thèng trÞ thèi n¸t ®Õn cùc ®é, bÊt lùc trong qu¶n lý s¶n xuÊt, còng nh trong viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng m©u thuÉn x· héi vµ quay trë lai ph¶n béi d©n téc, chóng ®a nhau lao vµo cuéc sèng hëng l¹c c¸ nh©n, xa hoa l·ng phÝ trªn må h«i x¬ng m¸u cña nh©n d©n, nªn kh«ng cßn lµ t c¸ch ®¹i diÖn cho d©n téc n÷a. Chóng chØ lo vun ®¾p cho quyÒn lîi cña giai cÊp m×nh nªn nh©n d©n ph¶n ®èi quyÕt liÖt. Bé m¸y quan liªu cña c¸c tËp ®oµn phong kiÕn Lª- TrÞnh NguyÔn hÕt søc rÖu r·, bª bèi, trë thµnh "s©u mät" cña d©n. Cã thÓ nãi v¨n häc giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII nöa ®Çu thÕ kû XIX chøng tá sù suy tho¸i cña chÕ ®é triÒu NguyÔn ®Õn cùc ®é, triÒu ®¹i phong kiÕn thiÕt lËp chÕ ®é qu©n chñ chuyªn chÕ tËp trung. Nhng do thiÕu sù ñng hé cña quÇn chóng nh©n d©n nªn kh«ng æn ®Þnh ®¬c trËt tù x· héi. Nhµ NguyÔn tõ mét sè nhîng bé ®· ®i tíi ®Çu hµng nhôc nh· bän x©m lîc ph¬ng T©y, b¸n rÎ Tæ quèc cho thùc d©n Ph¸p. Cho nªn lóc nµy ®©y h¬n bao giê hÕt x· héi trë nªn c¨ng th¼ng gay g¾t. §ã lµ m©u thuÉn néi bé giai cÊp phong kiÕn, ®ã lµ m©u thuÉn gi÷a giai cÊp phong kiÕn vµ giai cÊp n«ng d©n. §©y còng lµ m©u thuÉn c¬ b¶n, chñ yÕu trong giai ®o¹n lÞch sö nµy. o Kinh tÕ: Tríc t×nh c¶nh chÝnh trÞ bÞ khñng ho¶ng, kÐo theo sù khñng ho¶ng trong c¸c ph¬ng diÖn kinh tÕ tµi chÝnh. NÒn kinh tÕ cña nhµ níc phong kiÕn TriÒu NguyÔn mong manh mµ l¹i cµng eo hÑp. ChÝnh quyÒn cña nhµ vua kh«ng chÞu ph¸t Ngêi thùc hiÖn: Phan ThÞ Hoµi Th¬ng Trang 15 Ngêi híng dÉn: Th.S Th¹ch Kim H¬ng huy kh¶ n¨ng kinh tÕ, tµi chÝnh cña ®Êt níc, ngîc l¹i cßn bãp nghÑt kh¶ n¨ng Êy, lµm cho c¬ ®å chÝnh trÞ vµ nÒn ®éc lËp xø së ngµy cµng v÷ng bÒn. Níc ViÖt Nam vèn lµ mét níc n«ng nghiÖp nªn nghÒ n«ng lµ c¬ së kinh tÕ gÇn nh duy nhÊt cña níc ta lóc Êy. VËy mµ n«ng nghiÖp kh«ng tiÕn lªn ®îc kÞp nhu cÇu ®êi sèng cña nh©n d©n, l¹i bÞ suy ®èn m·i trªn nhiÒu ph¬ng diÖn: Th¬ng nghiÖp trong vµ ngoµi níc bÞ øc chÕ, trong lóc ®ã nã ®ßi hái ph¸t triÓn. C«ng nghiÖp bÞ ®×nh ®èn v× thÞ trêng eo hÑp qu¸ ®çi. V× vËy tµi chÝnh quèc gia kh« c¹n, tµi lùc nh©n d©n ngµy cµng kÐm sót. Nguyªn nh©n chñ yÕu cña t×nh tr¹ng nµy lµ m©u thuÉn gi÷a nhu cÇu kh¸ch quan vµ sù ph¸t triÓn kinh kÕ hµng ho¸ trong toµn quèc víi chÝnh s¸ch øc th¬ng cña triÒu ®×nh nhµ NguyÔn. ChÝnh s¸ch nµy ch¼ng nh÷ng c¶n trë bíc tiÕn cña c«ng th¬ng mµ cßn c¶n trë bíc tiÕn cña nghÒ n«ng- nghÒ sinh sèng chÝnh cña d©n, vµ còng lµ nguån tµi chÝnh cña nhµ níc lóc bÊy giê. NghÜa lµ trong phÇn nöa ®Çu thÕ kû XIX, s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®· cã kh¸ nhiÒu tÝnh chÊt hµng ho¸ råi, viÖc nhµ vua ®ßi c¸c vÞ tinh thÇn b¸o c¸o thêng xuyªn sù lªn xuèng cña gi¸ g¹o, còng nh sù kiÓm tra, sù ng¨n trë, cÊm t nh©n xuÊt c¶ng g¹o... ®Òu lµ nh÷ng b»ng cí gi¸n tiÕp cña sù tån t¹i vµ tiÕn lªn cña nÒn n«ng nghiÖp hµng ho¸. Cßn trong c«ng th¬ng nghiÖp th× bÞ k×m h·m v× nh÷ng chÝnh s¸ch cña thÕ lùc phong kiÕn vµ t×nh tr¹ng chia c¾t ®Êt níc liªn miªn, chÝnh v× thÕ mµ kinh tÕ cña ®Êt níc ngµy mét gi¶m sót, lµm cho ®êi sèng chung cña nh©n d©n lao ®éng v« cïng cùc khæ. o V¨n ho¸, gi¸o dôc. Ngêi thùc hiÖn: Phan ThÞ Hoµi Th¬ng Trang 16 Ngêi híng dÉn: Th.S Th¹ch Kim H¬ng ChÝnh m©u thuÉn néi bé giai cÊp phong kiÕn, vµ giai cÊp phong kiÕn víi n«ng d©n kh«ng ®îc gi¶i quyÕt nªn trËt tù x· héi bÞ ®¶o lén. HÖ t tëng Nho gi¸o lµ rêng cét cña x· héi phong kiÕn tõng gi÷ vÞ trÝ ®éc t«n trong giai ®o¹n tríc, ®Õn giai ®o¹n nµy còng bÞ ph¸ s¶n nghiªm träng, kh«ng cßn uy lùc nh tríc n÷a, nh÷ng tÝn ®iÒu Nho gi¸o nh tam c¬ng, ngò thêng ®Òu bÞ xóc ph¹m, ®¶o lén. TÇng líp Nho sÜ ®i vµo con ®êng bÕ t¾c, khñng ho¶ng vÒ lý tëng. C¬ së x· héi vµ thùc tÕ lÞch sö ®· lµm ph¸ s¶n mäi riÒng mèi ®¹o ®øc cña Nho gi¸o. Trong lÞch sö cña ®Êt níc nh vËy, mµ c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn vÉn duy tr× sù ®éc t«n H¸n häc: trong gi¸o dôc g©y nªn t×nh tr¹ng gian lËn trong thi cö, ®µo t¹o. V× thÕ vÊn ®Ò ®Æt ra lóc nµy lµ cÇn ph¶i thay ®æi hiÖn tr¹ng, ®a d©n téc ViÖt Nam ra khái sù bÕ t¾c ®Ó t×m ®Õn mét x· héi tiÕn bé h¬n. 1.3.1.2. B·o t¸p cña phong trµo khëi nghÜa n«ng d©n. "Tøc níc th× vì bê". Nã ®îc vËn dông linh ho¹t vµo trong mäi mÆt cña ®êi sèng, ®Æc biÖt lµ ®Êu tranh giai cÊp. Tríc cuéc sèng khæ cùc, bÞ chÌn Ðp th× nh÷ng ®¹i diÖn cho quyÒn lîi cña nh©n d©n lóc nµy lµ nh÷ng anh hïng d¸m ®øng lªn l·nh ®¹o n«ng d©n khëi nghÜa. Hä tæ chøc ra hµng tr¨m cuéc khëi nghÜa lín nhá næ ra suèt giai ®o¹n tõ B¾c chÝ Nam. Cã thÓ nãi ®©y lµ thêi ®¹i quËt khëi cña n«ng d©n Viªt Nam. §ã lµ cuéc khëi nghÜa cña: NguyÔn H÷u CÇu (17411751), cuéc khëi nghÜa nµy nh»m cíp thuyÒn bu«n lÊy thãc g¹o chia cho d©n. LÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö phong trµo n«ng d©n ViÖt Nam, yªu cÇu c¬m ¸o ®îc nªu lªn b»ng khÈu hiÖu râ rµng. Cïng víi cuéc khëi nghÜa cña NguyÔn H÷u CÇu lµ cuéc khëi nghÜa cña Hoµng C«ng ChÊt, l¹i cã mµu s¾c riªng ë chç: cuéc khëi nghÜa nµy cã sù kÕt hîp tõ ®ång b»ng lªn miÒn nói, Ngêi thùc hiÖn: Phan ThÞ Hoµi Th¬ng Trang 17 Ngêi híng dÉn: Th.S Th¹ch Kim H¬ng ngêi Kinh kÕt hîp víi d©n téc Ýt ngêi... vµ víi ®Ønh cao lµ cuéc khëi nghÜa T©y S¬n (1771-1802) cña NguyÔn HuÖ. §©y lµ cuéc khëi nghÜa n«ng d©n víi chiÕn c«ng chãi läi cña ngêi anh hïng ¸o v¶i NguyÔn HuÖ, lµ cuéc khëi nghÜa ®· ®Ëp tan ba tËp ®oµn phong kiÕn: Lª- TrÞnh- NguyÔn, quÐt s¹ch bän x©m lîc vµo n¨m 1789, víi nh÷ng c¶i c¸ch chÝnh trÞ, v¨n ho¸ x· héi tiÕn bé, khëi nghÜa T©y S¬n lµm lung lay tËn gèc lÔ gi¸o phong kiÕn, lµm bõng dËy kh¸t väng ®ßi tù do c«ng lý, t¨ng thªm søc m¹nh ®Êu tranh, cæ vò tinh thÇn quËt khëi chèng x©m l¨ng cña nh©n d©n ta. Sang triÒu Minh MÖnh (1820-1840), triÒu ®¹i ®îc xem lµ "cêng thÞnh" nhÊt cña nhµ NguyÔn, l¹i cã tíi 200 cuéc khëi nghÜa, quan träng lµ cuéc khëi nghÜa cña Phan B¸ Vµnh (1821-1827) ë S¬n Nam. Díi triÒu Tù §øc(1847-1888) rèi ren, kh«ng kÓ phong trµo tù ®éng kh¸ng chiÕn cña n«ng d©n còng ®· cã tíi trªn díi 40 cuéc khëi nghÜa. Trong ®ã næi tiÕng nhÊt lµ cuéc khëi nghÜa cña nhµ th¬ Cao B¸ Qu¸t(18541855). TÊt nhiªn phong trµo n«ng d©n khëi nghÜa nöa ®Çu thÕ kû XIX diÔn ra trong bèi c¶nh giai cÊp phong kiÕn ®· lËp l¹i ®îc chÝnh quyÒn qu©n chñ chuyªn chÕ, sÏ kh«ng cßn c¸i quy m« vµ thanh thÕ cña thÕ kû XVIII, nhng dï sao phong trµo ®ã vÉn lµ c¬ së x· héi, lµ hËu thuÉn tù nhiªn cho trµo lu t tëng chèng ®èi cña quÇn chóng ®· dÊy lªn. 1.3.1.3. NÒn kinh tÕ hµng ho¸ vµ tÇng líp thÞ d©n. Cïng víi sù khñng ho¶ng cña chÕ ®é phong kiÕn, sù lín m¹nh cña phong trµo n«ng d©n khëi nghÜa, thêi kú nµy nÒn kinh tÕ hoµng ho¸ ph¸t triÓn bªn c¹nh nÒn kinh tÕ tiÓu n«ng vµ tÇng líp thÞ d©n ra ®êi. Ngêi thùc hiÖn: Phan ThÞ Hoµi Th¬ng Trang 18 Ngêi híng dÉn: Th.S Th¹ch Kim H¬ng Sù ph¸t triÓn nÒn kinh kÕ hµng ho¸ (manh nha tõ thÕ kû XV), ®Õn thÕ kû XVII, do sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ hµng ho¸ gi¶n ®¬n vµ më réng viÖc mua b¸n víi c¸c th¬ng nh©n ph¬ng T©y: Trung Quèc, NhËt B¶n, mµ sù lu th«ng, trao ®æi hµng ho¸ ®· ®îc t¨ng cêng vµ tiÒn tÖ ®· ®ãng mét vai trß quan träng trong ®êi sèng c¸c ®« thÞ nh : Kinh kú, phè HiÓn ë ®µng ngoµi, Héi An ë ®µng trong, ®· hng thÞnh lªn mét c¸ch râ rÖt, vµ trë thµnh trung t©m bu«n b¸n cña tÇng ®Þa ph¬ng réng lín. Do ®ã ®· ¶nh hëng kh«ng nhá tíi ®êi sèng cña tÇng líp thÞ d©n. §©y lµ tÇng líp sèng b»ng nghÒ bu«n b¸n, ®Æc ®iÓm cña hä lµ rÊt tù do t h÷u, kh«ng bÞ gß bã trong quan hÖ dßng téc, gia téc nh trong céng ®ång lµng x· phong kiÕn lµm n¶y sinh t tëng míi. §ã lµ t tëng mong ®îc sèng tù do, c«ng b»ng, víi nhu cÇu, kh¸t väng ®îc ph¸t triÓn t©m lý c¸ nh©n vÒ c¸c mÆt t×nh c¶m b¶n n¨ng vµ riªng t. 1.3.1.4. Sù trçi dËy nh÷ng luång t tëng tiÕn bé cña thêi ®¹i. ChÝnh nhê thùc hiÖn th¾ng lîi nh÷ng yªu cÇu tha thiÕt vµ thiªng liªng ®ã cña n«ng d©n vµ d©n téc, mµ phong trµo ®Êu tranh nöa cuèi thÕ kû XVIII - nöa ®Çu thÕ kû XIX, ®· trë thµnh mét phong trµo ®Êu tranh quÇn chóng cã kh¶ n¨ng tËp hîp réng r·i, cã søc ®éng viªn m¹nh mÏ vµ cã ¶nh hëng tíi sù trçi dËy cña ý thøc quÇn chóng. Cã thÓ nãi r»ng ë giai ®o¹n nµy vÒ phÝa giai cÊp thèng trÞ lµ mét phen sÈy ®µn tai nghÐ, mét sù ®æ vì toµn diÖn kh«ng g× cøu v·n nçi cña mäi thø kû c¬ng lÔ gi¸o phong kiÕn cña bé m¸y quan liªu thèng trÞ. Nhng nh×n vÒ phÝa nh©n d©n, phÝa quÇn chóng th× l¹i lµ mét thêi ®¹i th¸o còi sæ lång gi¶i phãng t tëng, mét bíc v¬n lªn m¹nh mÏ vÒ trÝ tuÖ, mét c¬ héi ph¸t triÓn tµi n¨ng, ph¸t Ngêi thùc hiÖn: Phan ThÞ Hoµi Th¬ng Trang 19 Ngêi híng dÉn: Th.S Th¹ch Kim H¬ng triÓn kh¶ n¨ng s¸ng t¹o. ChÝnh sù ph¸ s¶n cña ý thøc hÖ Nho gi¸o ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho sù gi¶i phãng ®ã vµ chóng ta còng biÕt r»ng Nho gi¸o- rêng cét cña x· héi phong kiÕn ®· tÇng gi÷ ®Þa vÞ ®éc t«n trong giai ®o¹n tríc, ®Õn giai ®o¹n nµy còng bÞ ph¸ s¶n nghiªm träng, sù ph¸ s¶n nµy chñ yÕu n¶y sinh tõ søc m¹nh cña trµo lu nh©n v¨n chñ nghÜa xuÊt hiÖn trong phong trµo ®Êu tranh cña quÇn chóng, vµ tõ th¸i ®é muèn t×m sù an ñi trong t tëng "nh©n ¸i cøu ®é chóng sinh" cña PhËt gi¸o, ®Æc biÖt sù ph¸ s¶n cña Nho gi¸o l¹i n¶y sinh chÝnh ngay trong hµng ngò cña giai cÊp ®· n¶y sinh, t«n sïng, nu«i dìng nã - giai cÊp phong kiÕn. Lóc bÊy giê bao tÝn ®iÒu gi¸o lÝ cña chÕ ®é phong kiÕn ®Òu bÞ vi ph¹m m¹nh mÏ tõ cung vua ®Õn phñ chóa c¸i gäi lµ "tam c¬ng, ngò thêng" cña chÕ ®é phong kiÕn cßn ®©u. LÝ tëng trung qu©n - nguyªn t¾c hµng ®Çu cña chÕ ®é phong kiÕn còng kh«ng cßn, th× nãi g× ®Õn trung, hiÕu, tiÕt, nghÜa. Hay nãi m«t c¸ch kh¸c, chÝnh phong trµo quÇn chóng ®· khiÕn cho t tëng nh©n d©n ¶nh hëng ®Õn ph¹m trï ®¹o ®øc l©u ®êi trong x· héi phong kiÕn níc ta, nh÷ng xu híng t tëng trªn ®· t¸c ®éng vµo nh÷ng thµnh luü cung cÊm t«n nghiªm cña lÔ gi¸o phong kiÕn, lµm dÊy lªn mét luång sinh khÝ míi, lµnh m¹nh, trÎ trung, lµm n¶y në mét trµo lu t tëng ®èi lËp víi tam c¬ng ngò thêng lµ ®¹o nghÜa phong kiÕn. §ã lµ sù tè c¸o nh÷ng téi ¸c xÊu xa, nh÷ng t c¸ch ®åi b¹i cña bän thèng trÞ, lµ sù chÕ diÔu ®¶ kÝch kh«ng nÓ nang nh÷ng ®¹i biÓu ®ñ lo¹i cña trËt tù phong kiÕn: vua chóa, quan v¨n, quan vâ, «ng tr¹ng, «ng nghÌ, thÇy ®å, thÇy ®Þa, thÇy lang, s v·i... Ngêi thùc hiÖn: Phan ThÞ Hoµi Th¬ng Trang 20 Ngêi híng dÉn: Th.S Th¹ch Kim H¬ng Tãm l¹i, mét lò bãc lét bÞp bîm tõ bÐ tíi lín, ®Òu tµn ¸c ®ª tiÖn dèt n¸t vµ ®¹o ®øc gi¶! MÆt kh¸c ®ã lµ khuynh híng khao kh¸t h¹nh phóc c¸ nh©n, khao kh¸t yªu ®¬ng vµ ¸i ©n nhôc c¶m, lµ mét yªu cÇu b¹o d¹n ®ßi ph¸t triÓn c¸ tÝnh, gi¶i phãng ®êi sèng b¶n n¨ng mµ lÔ gi¸o phong kiÕn ra søc cÊm ®o¸n, ®ång thêi lµ th¸i ®é xãt th¬ng vµ th«ng c¶m víi nh÷ng sè phËn nh÷ng con ngêi bÞ ®µy ®o¹, bÞ h¾t hñi, ®Æc biÖt lµ th¸i ®é bªnh vùc phô n÷, nh÷ng ngêi chÞu nhiÒu ¸p bøc vµ thµnh kiÕn bÊt c«ng cña chÕ ®é phong kiÕn. Vµ nÕu nh giai ®o¹n tríc, khi gÆp c¶nh "®¹o bÊt hµnh" th× tÇng líp Nho sÜ sÏ ®i vµo con ®êng "®éc thiÖn kú th©n"(chØ gi÷ cho m×nh trong s¹ch), th× ë giai ®o¹n nµy khi c¸c Nho sÜ kh«ng tin vµo minh chóa n÷a th× hä ®· tiÕp thu luång t tëng míi cña thêi ®¹i, nªn tÇng líp tri thøc v¨n nghÖ sÜ ®· biÕt nhËp th©n vµo m¶nh ®Êt gÇn gòi víi t©m t, t×nh c¶m, víi cuéc sèng cña quÇn chóng nh©n d©n ®i vµo tiÕp thu luång t tëng nh©n v¨n cao ®Ñp cña quÇn chóng nh©n d©n lao ®éng. 1.3.2. C¬ së v¨n häc. ThÕ kû XVIII vµ nöa ®Çu thÕ kû XIX lµ giai ®o¹n khñng ho¶ng s©u s¾c vµ bïng næ gi÷ déi cña nh÷ng m©u thuÉn chÊt chøa tõ l©u trong lßng x· héi phong kiÕn ViÖt Nam, v× thÕ mµ nÒn v¨n häc d©n téc ta còng sÏ bíc vµo mét kû nguyªn phån thÞnh mµ tríc ®ã cha tõng thÊy. Nh÷ng biÕn ®éng lín cña lÞch sö, hiÖn thùc phøc t¹p cña x· héi, nhÊt lµ phong trµo ®Êu tranh m¹nh mÏ cña nh©n d©n v× cuéc sèng, v× d©n téc v× nh©n phÈm ®· ¶nh hëng vµo v¨n häc. V¨n häc d©n gian ph¶n ¸nh cuéc ®Êu tranh cña nh©n d©n chèng chÕ ®é phong kiÕn môc n¸t, chèng ngo¹i x©m, b¶o vÖ quyÒn sèng cña nh©n d©n. Cã thÓ nãi thÕ kû Ngêi thùc hiÖn: Phan ThÞ Hoµi Th¬ng Trang 21