Tài liệu Cách sử dụng thành ngữ trong lời thoại nhân vật qua tiểu thuyết của tô hoài

1 bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Trêng ®¹i häc vinh NguyÔn thÞ bÝch h¹nh C¸ch sö dông thµnh ng÷ Trong lêi tho¹i nh©n vËt Qua tiÓu thuyÕt cña t« hoµi luËn v¨n th¹c sÜ ng÷ v¨n Vinh - 2009 2 Më §ÇU 1. LÝ do chän ®Ò tµi 1.1. Thµnh ng÷ lµ mét ph¬ng tiÖn ®¾c dông cña tiÕng ViÖt, ®îc dïng trong giao tiÕp hµng ngµy lÉn trong t¸c phÈm v¨n ch¬ng, trong v¨n b¶n chÝnh luËn, b¸o chÝ... Së dÜ thµnh ng÷ ®îc a dïng nh vËy lµ v× ba lý do: tríc hÕt, thµnh ng÷ lµ mét ®¬n vÞ tõ vùng nªn sù vËn dông cña nã vµo trong c©u lµ kh¸ dÔ dµng; thø hai, thµnh ng÷ cã cÊu tróc ®Æc biÖt, dÔ nhí, dÔ thuéc vµ g©y Ên tîng m¹nh khi giao tiÕp; thø ba, thµnh ng÷ cã kh¶ n¨ng ng÷ nghÜa vît tréi so víi tõ. Do vËy, thµnh ng÷ lu«n ®îc dïng trong c¸c trêng hîp lêi ¨n tiÕng nãi, trong mét sè thÓ lo¹i v¨n b¶n víi môc ®Ých nhÊn m¹nh, cÇn ghi nhí hoÆc g©y mét Ên tîng ®Æc biÖt nµo ®ã. 1.2. T« Hoµi lµ mét trong nh÷ng nhµ v¨n ®· sö dông thµnh c«ng thµnh ng÷ trong s¸ng t¸c v¨n xu«i cña m×nh, ®Æc biÖt trong lêi tho¹i nh©n vËt vµ t¹o ®îc hiÖu qu¶ biÓu ®¹t cao, g©y ®îc Ên tîng c¶m xóc thÈm mü ë ngêi ®äc. Tuy vËy, vÊn ®Ò nµy l¹i cha ®îc quan t©m nghiªn cøu mét c¸ch ®Çy ®ñ. V× lý do ®ã, chóng t«i ®i vµo t×m hiÓu: C¸ch sö dông thµnh ng÷ trong lêi tho¹i nh©n vËt qua tiÓu thuyÕt cña T« Hoµi. 2. §èi tîng vµ nhiÖm vô 2.1. §èi tîng §èi tîng nghiªn cøu cña chóng t«i lµ thµnh ng÷ xuÊt hiÖn trong lêi tho¹i nh©n vËt qua mét sè tiÓu thuyÕt viÕt vÒ ®Ò tµi Hµ Néi cña T« Hoµi. Cô thÓ lµ c¸c tiÓu thuyÕt: 1. Quª ngêi (1941). 3 2. Mêi n¨m (1957). 3. Nh÷ng ngâ phè (1977). 4. Quª nhµ (1978). 5. Bè m×n mÑ m×n (1990). 6. KÎ cíp bÕn Bái (1996). 2.2. NhiÖm vô NhiÖm vô cña ®Ò tµi nµy lµ: - T×m hiÓu nh÷ng nÐt kh¸i qu¸t, nh÷ng nÐt ®Æc trng cña thµnh ng÷ tiÕng ViÖt lµm c¬ së cho viÖc kh¶o s¸t thµnh ng÷ trong lêi tho¹i nh©n vËt qua tiÓu thuyÕt viÕt vÒ ®Ò tµi Hµ Néi cña T« Hoµi. - Ph©n tÝch vµ m« t¶ cÊu t¹o thµnh ng÷ trong lêi tho¹i nh©n vËt qua tiÓu thuyÕt cña T« Hoµi. - §i s©u ph©n tÝch ng÷ nghÜa cña thµnh ng÷ trong lêi tho¹i nh©n vËt qua tiÓu thuyÕt cña T« Hoµi. 3. LÞch sö nghiªn cøu Thµnh ng÷ ®îc xem nh mét ph©n m«n cña khoa häc ng«n ng÷. M«n thµnh ng÷ häc xuÊt hiÖn ®Çu thÕ kû XX g¾n víi nhµ ng«n ng÷ häc Thôy Sü gèc Ph¸p Charle Bally. Ngay tõ lóc ra ®êi, thµnh ng÷ häc ®· ®îc c¸c nhµ nghiªn cøu ng«n ng÷ quan t©m. Tuy nhiªn, ®Ó cã nh÷ng c«ng tr×nh chuyªn biÖt vÒ thµnh ng÷ häc th× ph¶i ®Õn nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû XX ta míi thÊy xuÊt hiÖn. §ã lµ c¸c c«ng tr×nh Nh÷ng vÊn ®Ò thµnh ng÷ häc, Matxc¬va - Lªningrat, 1964; Thµnh ng÷ häc tiÕng Ph¸p hiÖn ®¹i , Nazarjan, 1976... ë ViÖt Nam, thµnh ng÷ lµ mét m«n khoa häc trÎ, c«ng viÖc nghiªn cøu thµnh ng÷ ®îc manh nha tõ nh÷ng c«ng tr×nh su tËp, biªn so¹n tõ ®iÓn. C¸c ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña thµnh ng÷ 4 tiÕng ViÖt ®îc ®Ò cËp ®Õn trong nhiÒu cuèn tõ ®iÓn vÒ thµnh ng÷ nh: Thµnh ng÷ tiÕng ViÖt cña NguyÔn Lùc - L¬ng V¨n §ang, Nxb KHXH Hµ Néi, 1978 [32]; Tõ ®iÓn thµnh ng÷, tôc ng÷, ca dao cña ngêi ViÖt cña ViÖt Ch¬ng, Nxb §ång Nai, 1995 [7]... Tuy nhiªn, nh÷ng c«ng tr×nh ®ã chØ dõng l¹i ë kh©u su tÇm t liÖu vÒ thµnh ng÷ chø cha ph¶i lµ ®Ò tµi kh¶o cøu s©u vÒ thµnh ng÷, nhÊt lµ thµnh ng÷ trong lêi tho¹i nh©n vËt. Ngoµi ra, trong c¸c gi¸o tr×nh, s¸ch tham kh¶o vÒ tõ vùng vµ c¸c vÊn ®Ò cã liªn quan, mét sè t¸c gi¶ ®· ®Ò cËp ®Õn thµnh ng÷ tiÕng ViÖt, cè g¾ng kh¸i qu¸t thµnh nh÷ng ®Æc tÝnh c¬ b¶n vµ chØ ra nh÷ng gi¸ trÞ cña thµnh ng÷. Trong ®ã ph¶i kÓ ®Õn c¸c t¸c gi¶ nh: NguyÔn V¨n Tu, Tõ vµ vèn tõ tiÕng ViÖt, Nxb §H&THCN, 1976 [40]; §ç H÷u Ch©u víi Tõ vùng ng÷ nghÜa tiÕng ViÖt [3]; §¸i Xu©n Ninh, Ho¹t ®éng cña tõ tiÕng ViÖt, Nxb KHXH, 1978 [34]... Nh÷ng t¸c gi¶ nµy ®· tiÕp cËn thµnh ng÷ theo nh÷ng c¸ch kh¸c nhau, møc ®é vµ quan ®iÓm kh«ng hoµn toµn nh nhau nhng hä ®Òu thèng nhÊt cho r»ng thµnh ng÷ lµ mét ®¬n vÞ ng«n ng÷ t¬ng ®¬ng tõ nhng ®ång thêi l¹i cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng kh¸c víi tõ kÓ c¶ ph¬ng diÖn cÊu tróc còng nh ng÷ nghÜa vµ kh¶ n¨ng víi nã. Thµnh ng÷ tiÕng ViÖt thùc sù trë thµnh mét lÜnh vùc ®éc lËp khi nã ®îc nghiªn cøu bëi t¸c gi¶ Hoµng V¨n Hµnh. ¤ng ®îc coi lµ gi¸o s ®Çu ngµnh vÒ thµnh ng÷ tiÕng ViÖt. B»ng c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña m×nh, «ng ®· x©y dùng ®îc mét hÖ thèng lý thuyÕt c¬ b¶n vÒ thµnh ng÷ tiÕng ViÖt. Theo «ng "Thµnh ng÷ lµ mét tæ hîp tõ cè ®Þnh, bÒn v÷ng vÒ h×nh th¸i 5 cÊu tróc, hoµn chØnh bãng bÈy vÒ ý nghÜa, ®îc sö dông réng r·i trong giao tiÕp hµng ngµy" [19; 25]. ¤ng còng chØ ra c¸c ®Æc trng ng÷ nghÜa vµ c¸c ph¬ng thøc cÊu t¹o nghÜa c¬ b¶n cña thµnh ng÷ tiÕng ViÖt; ph©n biÖt thµnh ng÷ víi tôc ng÷; ph©n lo¹i thµnh ng÷ tiÕng ViÖt thµnh ba lo¹i: thµnh ng÷ ®èi, thµnh ng÷ so s¸nh vµ thµnh ng÷ thêng... ¤ng chÝnh lµ ngêi x¸c lËp mét c¬ së lý thuyÕt vÒ thµnh ng÷ v÷ng ch¾c cho ngêi ®i sau. Cho ®Õn nay, vÊn ®Ò nghiªn cøu sù hµnh chøc cña thµnh ng÷ tuy ®· ®îc quan t©m nghiªn cøu nhng cha nhiÒu. Híng nghiªn cøu nµy chñ yÕu míi chØ dõng l¹i ë c¸c bµi viÕt cã tÝnh chÊt giíi thiÖu nh: NguyÔn Th¸i Hßa, T×m hiÓu c¸ch dïng thµnh ng÷, tôc ng÷ trong c¸c bµi nãi bµi viÕt cña Hå Chñ tÞch [21]; NguyÔn §øc D©n, Ng÷ nghÜa thµnh ng÷ vµ tôc ng÷, sù vËn dông [9]; §Æng Thanh Hßa, Thµnh ng÷ vµ tôc ng÷ trong th¬ n«m Hå Xu©n H¬ng [22]... Mét sè khãa luËn tèt nghiÖp, luËn v¨n th¹c sü còng ®· t×m ®Õn ®Ò tµi nghiªn cøu nµy: Lª ThÞ Tó Anh; C¸ch sö dông thµnh ng÷ trong truyÖn KiÒu cña NguyÔn Du [1]; NguyÔn ViÖt Hïng, §Æc trng cÊu tróc vµ ng÷ nghÜa cña thµnh ng÷ trong ca dao [25]; NguyÔn ThÞ Thóy Hßa, C¸ch sö dông thµnh ng÷ trong c¸c bµi nãi bµi viÕt cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh [23]... Víi vÞ trÝ ®¸ng kÓ trong V¨n häc ViÖt Nam, nhµ v¨n T« Hoµi ®· ®îc giíi nghiªn cøu phª b×nh t×m hiÓu trªn rÊt nhiÒu ph¬ng diÖn. VÒ vÊn ®Ò T« Hoµi rÊt a sö dông thµnh ng÷ trong c¸c s¸ng t¸c ®· ®îc nh¾c ®Õn nhng cha trë thµnh mét vÊn ®Ò nghiªn cøu riªng. §¸ng chó ý nhÊt lµ trªn t¹p chÝ Ng«n ng÷, sè 12 - 2007, t¸c gi¶ Mai ThÞ Nhung ®· cã bµi viÕt NghÖ 6 thuËt sö dông thµnh ng÷ trong c¸c s¸ng t¸c cña T« Hoµi [33]. Bµi viÕt ®· cã nh÷ng ®¸nh gi¸ bíc ®Çu kh¸ s©u s¾c trªn c¬ së kh¶o s¸t mét sè tiÓu thuyÕt cña T« Hoµi trong sù ®èi s¸nh víi mét sè nhµ v¨n kh¸c. Qua ®ã, t¸c gi¶ Mai ThÞ Nhung còng rót ra "tÇn sè sö dông thµnh ng÷ cña T« Hoµi næi tréi h¬n h¼n (so víi c¸c t¸c gi¶ ®îc so s¸nh)… T« Hoµi sö dông thµnh ng÷ lµm mét trong nh÷ng ph¬ng tiÖn thÓ hiÖn bøc tranh hiÖn thùc mu«n mµu mu«n vÎ cña ®êi sèng sinh ho¹t ®êi thêng, t¹o ng÷ c¶nh cho c©u chuyÖn kÓ, vµ tham gia kh¾c häa tÝnh c¸ch nh©n vËt" [35; 12]. Tuy vËy, bµi viÕt trªn míi dõng l¹i ë nghÖ thuËt sö dông thµnh ng÷ trong s¸ng t¸c cña T« Hoµi chø cha kh¶o s¸t chóng trong lêi tho¹i nh©n vËt. V× vËy, ®Ò tµi cña chóng t«i tiÕp tôc c«ng viÖc nghiªn cøu cña nh÷ng ngêi ®i tríc trong viÖc t×m hiÓu c¸ch sö dông thµnh ng÷ qua lêi tho¹i nh©n vËt trong s¸ng cña T« Hoµi. 4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu §Ó thùc hiÖn ®Ò tµi nµy chóng t«i chñ yÕu sö dông c¸c ph¬ng ph¸p: 4.1. Ph¬ng ph¸p thèng kª - ph©n lo¹i Chóng t«i ®· thèng kª c¸c lêi tho¹i nh©n vËt cã sö dông thµnh ng÷ trong ph¸t ng«n trao lêi vµ ®¸p lêi qua c¸c tiÓu thuyÕt ®îc chän lµm vïng t liÖu. Tõ ®ã ph©n lo¹i thµnh c¸c tiÓu lo¹i kh¸c nhau ®Ó ®a ra nh÷ng kÕt luËn phï hîp. 4.2. Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch Tõ nguån t liÖu lµ nh÷ng lêi tho¹i ®· ®îc thèng kª, chóng t«i tiÕn hµnh ph©n tÝch cÊu tróc vµ vµ gi¸ trÞ biÓu ®¹t cña thµnh ng÷ ®îc sö dông trong tõng ng÷ c¶nh kh¸c nhau. 4.3. Ph¬ng ph¸p so s¸nh ®èi chiÕu 7 Ph¬ng ph¸p nµy chóng t«i vËn dông trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi ®Ó thÊy ®îc nÐt t¬ng ®ång, kh¸c biÖt trong viÖc sö dông cïng mét thµnh ng÷ trong nh÷ng ng÷ c¶nh kh¸c nhau trong c¸c lêi tho¹i. §èi chiÕu víi thµnh ng÷ gèc víi c¸c thµnh ng÷ ®îc T« Hoµi sö dông ®Ó chØ ra ho¹t ®éng hµnh chøc cô thÓ cña ®¬n vÞ ng«n ng÷ nµy. 4.4. Ph¬ng ph¸p tæng hîp Ph¬ng ph¸p nµy ®îc tiÕn hµnh cuèi mçi phÇn, mçi ch¬ng vµ phÇn kÕt luËn. 5. §ãng gãp cña ®Ò tµi §©y lµ ®Ò tµi ®Çu tiªn ®i s©u vµo t×m hiÓu sù thµnh ng÷ qua lêi tho¹i nh©n vËt trong mét sè tiÓu thuyÕt cña T« Hoµi mét c¸ch cã hÖ thèng. 6. CÊu tróc cña ®Ò tµi Ngoµi phÇn Më ®Çu vµ KÕt luËn, néi dung chÝnh ®îc triÓn khai thµnh 3 ch¬ng: Ch¬ng 1. Nh÷ng tiÒn ®Ò lý thuyÕt liªn quan ®Õn ®Ò tµi Ch¬ng 2. Thµnh ng÷ trong lêi tho¹i nh©n vËt qua tiÓu thuyÕt cña T« Hoµi xÐt vÒ cÊu t¹o. Ch¬ng 3. Thµnh ng÷ trong lêi tho¹i nh©n vËt qua tiÓu thuyÕt cña T« Hoµi xÐt vÒ ng÷ nghÜa. 8 9 Ch¬ng 1 NH÷NG TIÒN §Ò Lý THUYÕT LI£N QUAN §ÕN §Ò TµI 1.1. Lý thuyÕt héi tho¹i 1.1.1. Kh¸i niÖm héi tho¹i Tõ n¨m 1980 l¹i nay, kh¸i niÖm héi tho¹i ®· b¾t ®Çu ®îc ®a vµo qu¸ tr×nh d¹y ngo¹i ng÷ (d¹y tiÕng), cho thÊy mét bíc tiÕn míi so víi c¸ch d¹y th«ng thêng tríc ®ã chØ d¹y cÊu tróc, m« h×nh. Tõ ®ã, c¸c nhµ ng«n ng÷ b¾t ®Çu quan t©m ®Õn vÊn ®Ò nµy vµ ®· h×nh thµnh nªn lý thuyÕt héi tho¹i. §· cã nh÷ng c¸ch hiÓu, c¸ch ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ kh¸i niÖm héi tho¹i. Cã thÓ kÓ mét sè ®Þnh nghÜa sau: Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt (1995) ®Þnh nghÜa: "Héi tho¹i lµ sö dông mét ng«n ng÷ ®Ó nãi chuyÖn víi nhau" [12, 444]. Khi bµn vÒ vÊn ®Ò héi tho¹i, t¸c gi¶ §ç H÷u Ch©u tuy kh«ng ®a ra ®Þnh nghÜa héi tho¹i nhng «ng ®· kh¼ng ®Þnh: "Héi tho¹i lµ ho¹t ®éng giao tiÕp c¨n b¶n, thêng xuyªn, phæ biÕn cña hµnh chøc ng«n ng÷. C¸c h×nh thøc hµnh chøc kh¸c cña ng«n ng÷ ®Òu ®îc gi¶i thÝch dùa vµo h×nh thøc ho¹t ®éng c¬ b¶n nµy " [3, 276]. T¸c gi¶ NguyÔn §øc D©n th× cho r»ng: “Trong giao tiÕp hai chiÒu, bªn nµy nãi, bªn kia nghe vµ ph¶n håi trë l¹i. Lóc ®ã, vai trß cña hai bªn thay ®æi: bªn nghe l¹i trë thµnh bªn nãi vµ bªn nãi l¹i trë thµnh bªn nghe. §ã lµ héi tho¹i. Ho¹t ®éng giao tiÕp phæ biÕn nhÊt, c¨n b¶n nhÊt cña con ngêi lµ héi tho¹i” [8, 76]. ë ®©y, chóng t«i chän quan niÖm vÒ héi tho¹i nh sau: 10 Héi tho¹i lµ mét trong nh÷ng ho¹t ®éng ng«n ng÷ thµnh lêi gi÷a hai hoÆc nhiÒu nh©n vËt trùc tiÕp, trong mét ng÷ c¶nh nhÊt ®Þnh mµ gi÷a hä cã sù t¬ng t¸c qua l¹i vÒ hµnh vi ng«n ng÷ hay hµnh vi nhËn thøc nh»m ®i ®Õn mét ®Ých nhÊt ®Þnh [27, 18]. 1.1.2. VËn ®éng héi tho¹i VËn ®éng giao tiÕp cña ng«n ng÷ th«ng thêng gåm ba vËn ®éng: Sù trao lêi, sù ®¸p lêi vµ t¬ng t¸c. Theo c¸c t¸c gi¶ §ç H÷u Ch©u vµ Bïi Minh To¸n: “Ba vËn ®éng trao lêi, ®¸p lêi vµ t¬ng t¸c lµ ba vËn ®éng ®Æc trng cho mét cuéc tho¹i. Nh÷ng quy t¾c, cÊu tróc, chøc n¨ng trong héi tho¹i ®Òu b¾t nguån tõ ba vËn ®éng trªn, chñ yÕu lµ vËn ®éng t¬ng t¸c”. 1.1.2.1. Sù trao lêi Trao lêi lµ "vËn ®éng cña ngêi nãi A nãi ra vµ híng lêi nãi cña m×nh vÒ phÝa ngêi nhËn B". T×nh thÕ giao tiÕp trao lêi ngÇm Èn r»ng ngêi nhËn B tÊt yÕu ph¶i cã mÆt, "®i vµo" trong lêi cña A. V× thÕ "ngay tríc khi B ®¸p lêi th× B ®· ®îc vµo trong lêi trao cña A vµ thêng xuyªn kiÓm tra, ®iÒu hµnh lêi nãi cña A. Còng chÝnh v× thÕ, ë phÝa ngêi nãi - ngêi trao lêi, nãi n¨ng cã nghÜa lµ "lÊn tríc" vµo ngêi nghe B, ph¶i dù kiÕn tríc ph¶n øng cña ngêi nghe ®Ó chän lêi thÝch hîp, ®Ó lµm sao cã thÓ "¸p ®Æt" ®iÒu m×nh muèn nãi vµo B” [4; 41]. Khi trao lêi, cã c¸c yÕu tè phi ng«n ng÷ ®i kÌm (®iÖu bé, cö chØ, nÐt mÆt,...) híng tíi ngêi nhËn hoÆc híng vÒ phÝa m×nh bæ sung cho lêi trao. (1) Bµ l·o lÈm bÈm: - Cha con ®Î mÑ mµy, gi÷ gi¸ gi÷ ném võa võa chø. Bµ võa nãi thÕ võa cêi (Quª ngêi, tr.20) 11 ë vÝ dô trªn, c©u trao cña bµ l·o híng tíi ngêi nhËn lµ ®øa ch¸u b»ng tõ "con ®Î mÑ mµy". Trong c©u trao ®· cã sù hiÖn h÷u cña ngêi nhËn. Th¸i ®é cña bµ l·o ®îc t¸c gi¶ miªu t¶ b»ng hai c©u dÉn tríc "Bµ l·o lÈm bÈm" vµ lêi dÉn sau "Bµ võa nãi thÕ võa cêi", cho thÊy t×nh th¬ng, sù lo l¾ng cña bµ giµnh cho ch¸u qua lêi m¾ng yªu. 1.1.2.2. Sù trao ®¸p Héi tho¹i chÝnh thøc h×nh thµnh khi ngêi nghe B ®¸p l¹i lît lêi cña ngêi nãi A. (2) ¤ng giµ lê ®ê xua tay: - Êy chÕt, ch «ng tha cho, ®õng nãi thÕ mµ buéc ngêi giµ ph¹m vµo quèc sù. Chóng em ë n¬i rõng thiªng níc ®éc, chØ biÕt xa nay yªn phËn thñ thêng. - Nµy bè ¹, ë nh÷ng n¬i rõng xanh nói ®á Êy b©y giê míi ghª gím ®Êy. (Quª nhµ, tr.23) Khi xuÊt hiÖn lêi ®¸p cña ngêi nhËn B th× sù vËn ®éng trao lêi - ®¸p lêi cña héi tho¹i sÏ diÔn ra liªn tôc, lóc nhÞp nhµng, lóc khóc m¾c, lóc nhanh, lóc chËm, cã sù thay ®æi cña vai nãi - vai nghe. Sù thay ®æi vai tho¹i diÔn ra thêng xuyªn trong héi tho¹i vµ lµ yÕu tè cho sù ph¸t triÓn héi tho¹i ®¹t ®Õn ®Ých mong muèn. 1.1.2.3. Sù t¬ng t¸c Trong héi tho¹i, c¸c nh©n vËt giao tiÕp ¶nh hëng lÉn nhau, t¸c ®éng qua l¹i lµm biÕn ®æi lÉn nhau. Tríc cuéc héi tho¹i, nh©n vËt cã thÓ cã sù kh¸c biÖt, ®èi lËp vÒ tÝnh c¸ch, t©m lý, hiÓu biÕt, t×nh c¶m... Trong qu¸ tr×nh tham gia vµo héi 12 tho¹i, nh©n vËt sÏ tù ®iÒu phèi nh÷ng kh¸c biÖt nµy ®Ó cïng céng t¸c ®i ®Õn tháa hiÖp, hoÆc cã thÓ ph¸t triÓn cao h¬n, më réng nh÷ng kh¸c biÖt nµy lµm cho cuéc tho¹i ®Õn xung ®ét. §ã chÝnh lµ sù t¬ng t¸c trong héi tho¹i. Theo §ç H÷u Ch©u, sù t¬ng t¸c ®îc hiÓu lµ: “C¸c nh©n vËt giao tiÕp ¶nh hëng lÉn nhau; t¸c ®éng lÉn nhau ®Õn c¸ch øng xö cña tõng ngêi trong qu¸ tr×nh héi tho¹i” [4; 42]. Ba vËn ®éng trao lêi, ®¸p lêi, t¬ng t¸c lµ ba vËn ®éng ®Æc trng cho héi tho¹i, trong ®ã, hai vËn ®éng ®Çu do ®èi t¸c thùc hiÖn nh»m phèi hîp víi nhau thµnh vËn ®éng thø ba. B»ng vËn ®éng trao lêi vµ trao ®¸p, c¸c nh©n vËt héi tho¹i sÏ tù hßa phèi ®Ó thùc hiÖn c¸c t¬ng t¸c trong héi tho¹i. 1.1.3. C¸c d¹ng thøc héi tho¹i 1.1.3.1. §¬n tho¹i Lµ lêi tho¹i cña mét nh©n vËt ph¸t ra híng ®Õn ngêi nghe nhng kh«ng cã lêi ®¸p trùc tiÕp. ViÖc tiÕp nhËn néi dung lêi tho¹i ®îc ph¶n håi b»ng hµnh ®éng thùc hiÖn hay cö chØ kh«ng ®îc t¸c gi¶ trùc tiÕp m« t¶. D¹ng ®¬n tho¹i nµy biÓu hiÖn râ nhÊt ë kiÓu lêi trÇn thuËt cña nh©n vËt, cã nghÜa lµ lêi nãi cña nh©n vËt cã xen yÕu tè kÓ cña m×nh, cña ngêi. (3) §Õn lóc cÇm c¸i n¹ng míi lª bµn ch©n ®øng dËy, «ng L·o rÇu rÜ thë dµi: - BiÕt ®©u ®Õn ph¶i níc nµy. Bè chÕt kh«ng nh¾m ®îc m¾t con ¹ (KÎ cíp bÕn Bái, tr.189). Kh«ng lêi ®¸p l¹i, lêi nãi cña «ng Câi nh nãi víi con nhng nh nãi víi chÝnh m×nh. Nh÷ng cuéc tho¹i nh thÕ thiªn vÒ cuéc 13 ®èi tho¹i néi t©m. D¹ng tho¹i nµy Ýt xuÊt hiÖn trong s¸ng t¸c cña T« Hoµi. 1.1.3.2. Song tho¹i D¹ng c¬ b¶n cña héi tho¹i lµ song tho¹i (dialogue) tøc lµ d¹ng diÔn ra gi÷a hai nh©n vËt ®èi ®¸p. Theo NguyÔn §øc D©n: "NÕu kh«ng cã chó thÝch g× ®Æc biÖt th× thuËt ng÷ héi tho¹i ®îc hiÓu lµ song tho¹i" [9, 87]. ë d¹ng héi tho¹i nµy, nh©n vËt trùc tiÕp ®a lêi cña m×nh vµo lêi héi tho¹i, ®¶m b¶o yÕu tè trao lêi vµ ®¸p lêi cña nh©n vËt, ®¶m b¶o nguyªn t¾c lu©n phiªn lît lêi héi tho¹i. VÒ mÆt h×nh thøc, chóng ta dÔ nhËn ra chñ thÓ cña lêi nãi qua hÖ thèng tªn riªng (hoÆc ký hiÖu) cña nh©n vËt hoÆc "dÊu g¹ch ngang ®Çu dßng". (4) Câi nh×n theo nãi: - Cã lÏ con mÑ nµy vÉn n»m nghe chuyÖn. Nã cø ®ßi gi÷ c¸i hÇu bao tiÒn b¸n tr©u cña chó. Nã mµ cÇm tiÒn th× b»ng giã vµo nhµ trèng. Mai ph¶i ®uæi nã ®i ®©u, nã lµ ®øa trèng måm l¹i hay gµn qu¶i. NÖn cho lu«n mµ kh«ng chõa. Cña nî!. Tr¾t v¬n vai, ng¸p: - Em cha cã c¶nh vî con, ch¼ng biÕt thÕ nµo. Nhng thÕ nµo th× còng ph¶i bít thîng c¼ng ch©n h¹ c¼ng tay «ng anh ¹ (KÎ cíp bÕn Bái, tr.90). ë ®o¹n héi tho¹i trªn, qua lêi dÉn xuÊt hiÖn hai nh©n vËt tham gia vµo héi tho¹i lµ Câi vµ Tr¾t. C¶ lêi trao vµ ®¸p ®Òu híng vÒ mét néi dung lµ c¸ch xö sù víi mô vî cña Câi "trèng måm l¹i hay gµn qu¶i" tríc sù viÖc träng ®¹i mµ hai ngêi s¾p thùc hiÖn. 14 Song tho¹i lµ d¹ng thøc héi tho¹i c¬ b¶n cña lý thuyÕt héi tho¹i vµ còng lµ d¹ng thøc chñ yÕu cña héi tho¹i trong s¸ng t¸c cña T« Hoµi. 1.1.3.3. Tam tho¹i Héi tho¹i cã tho¹i cã thÓ cã d¹ng tam tho¹i (trilogue) tøc cã ba nh©n vËt giao tiÕp víi nhau. (5) Bµ Ba mÝm m«i, ph¸t mét c©u chöi rÝt trong hai hµm r¨ng: - §øa nµo ¨n d¸y ngøa miÖng! Nã l¹i muèn bµ bíi cha ®µo «ng nhµ nã lªn ®Êy. ¤ng Ba CÊn bµn: - Ta ®em giÊy nµy lªn têng phñ. Nªn lµm cho ra nhÏ. ¤ng Nhiªu m¬ mµng xua tay: - Th«i «ng ¹ (Quª ngêi, tr.38). Cuéc tho¹i nµy gåm ba nh©n vËt giao tiÕp: bµ Ba, «ng Ba CÊn vµ «ng Nhiªu Thôc cïng bµn b¹c xung quanh viÖc nªn lµm thÕ nµo tríc tê c¸o b¹ch dùng chuyÖn b«i xÊu «ng vµ con g¸i. 1.1.3.4. §a tho¹i §a tho¹i (polylogue) lµ lêi cña nhiÒu nh©n vËt ®an xen nhau trong mét ng÷ c¶nh héi tho¹i cô thÓ. Chóng t«i gäi ®©y lµ lêi cña ®¸m ®«ng (nh©n vËt). (6) C©u tr¶ lêi hÓ h¶: - XuÊt NghÜa ®Êy! XuÊt NghÜa võa ®i ra ®Êy, ph¶i kh«ng anh §Ò? Ai ngê ®îc c¸i anh chµng mÆt bóng ra s÷a Êy mµ tµi thÕ! - Nhng tr«ng kü, mÆt ®Ñp mµ nghiªm. Ngêi Êy cã tíng cÇm qu©n. 15 C¸i b¸c cã d¸ng nhµ s võa tñm tØm cêi nãi trªu §Ò Côt lóc n·y b©y giê ®ñng ®Ønh hái: - ¤ng anh XuÊt NghÜa nµo? - C¸i ngêi ®Ñp giai, tr¾ng nh con g¸i ®i cïng víi bµ XuÊt vµo ®©y võa ra. Ngêi nä trîn m¾t, ®øng dËy nãi to: - BÐ c¸i nhÇm! BÐ c¸i nhÇm! Råi cêi kh¬ khí tëng ®Õn vì nhµ. - Ch «ng ch¼ng biÕt g× r¸o! §Êy lµ con g¸i «ng T Ba Tr¹i mÆc gi¶ trai vÒ lµm d©u bµ XuÊt VÊn. Råi kÓ: - T«i cßn biÕt tªn nã lµ c¸i Tr¹i (Quª nhµ, tr.335). Cuéc tho¹i trªn cã nhiÒu nh©n vËt tham gia. C©u chuyÖn xoay quanh viÖc t×m hiÓu vÒ ngêi cã tªn lµ XuÊt NghÜa. D¹ng thøc ®a tho¹i lµ vÊn ®Ò mµ lý thuyÕt héi tho¹i ®ang b¾t ®Çu nghiªn cøu. Tªn gäi cña nã ®· x¸c ®Þnh sè lîng nh©n vËt tham gia vµo héi tho¹i: ®¸m ®«ng nh©n vËt mµ ë ®ã nh©n vËt kh«ng ®îc miªu t¶ râ nÐt nã n»m trong quan hÖ nµo, chØ biÕt r»ng nã xuÊt hiÖn cïng víi lît lêi ®Ó cã thÓ nhËn ra cã nh©n vËt Êy trong ®¸m ®«ng Êy. ë ®Ò tµi nµy, chóng t«i chän ®èi tîng kh¶o s¸t chñ yÕu lµ song tho¹i. 1.1.4. Nh©n vËt héi tho¹i Tham gia vµo qu¸ tr×nh héi tho¹i, nh©n vËt héi tho¹i ®ãng mét vai trß quan träng kh«ng thÓ thiÕu ® îc. Bëi v× nh©n vËt héi tho¹i tham gia víi hai t c¸ch: - Chñ thÓ ®¸nh gi¸ chñ quan nh÷ng hµnh vi giao tiÕp cô thÓ, tõ ®ã chän lùa nh÷ng ph¬ng tiÖn ng«n ng÷ t¬ng øng. 16 - Chñ thÓ chñ ®éng g©y nªn hoÆc tiÕp nhËn hµnh vi giao tiÕp víi nh÷ng th¸i ®é kh¸c nhau. Nh©n vËt chÝnh trong c¸c t¸c phÈm viÕt vÒ Hµ Néi cña T« Hoµi lµ nh÷ng ngêi n«ng d©n b×nh dÞ gÇn gòi trong cuéc sèng hµnh ngµy ë vïng quª. Hä quay t¬, dÖt cöi, ch¹y chî... ®Ó kiÕm sèng. Nhng hä xuÊt hiÖn víi nh÷ng t thÕ kh¸c nhau: lµ nh÷ng ngêi bÐ nhá, cuéc sèng nghÌo khæ ®· ®Èy hä ®Õn ®êng cïng, kiÖt søc ®Ó råi lang thang biÕn chÊt hoÆc tan t¸c chia l×a (Quª ngêi); trong ®ãi nghÌo nhng hä vÉn ý thøc vÒ søc m¹nh cña m×nh, vÒ nghÜa vô ®èi víi ®Êt níc lóc nguy nan, lÆng lÏ vµ kiªn tr× gãp phÇn vµo cuéc vËn ®éng chèng Ph¸p håi ®Çu thÕ kû (Quª nhµ); lµ líp thanh niªn nhiÖt t×nh ®Õn víi lý tëng míi, chiÕn ®Êu trong phong trµo c¸ch m¹ng v« s¶n (Mêi n¨m)... Víi nh©n vËt chÝnh nh vËy nªn trong c¸c tiÓu thuyÕt viÕt vÒ ®Ò tµi Hµ Néi, T« Hoµi chñ yÕu ®a vµo lêi tho¹i nh©n vËt cña m×nh c¸c thµnh ng÷ quen thuéc cã nguån gèc thuÇn ViÖt. 1.1.5. Ng÷ c¶nh giao tiÕp Nãi ®Õn giao tiÕp kh«ng thÓ kh«ng ®Ò cËp ®Õn kh¸i niÖm ng÷ c¶nh. Kh¸i niÖm nµy ®îc hiÓu kh«ng thèng nhÊt ë nh÷ng t¸c gi¶ kh¸c nhau. Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt (1995) ®Þnh nghÜa ng÷ c¶nh lµ: "Tæng thÓ nãi chung nh÷ng ®¬n vÞ ®øng tríc vµ ®øng sau mét ng«n ng÷ ®ang xÐt, quy ®Þnh ý nghÜa vµ gi¸ trÞ cô thÓ cña ®¬n vÞ ®ã trong chuçi lêi nãi. C¨n cø vµo ng÷ c¶nh gi¶i thÝch nghÜa cña tõ" [11, 673 ]. 17 C¸ch ®Þnh nghÜa trªn ®©y lµ c¸ch quan niÖm "Ng÷ c¶nh trong ph¹m vi hÑp. Ng÷ c¶nh ®ång nghÜa víi chu c¶nh ng«n ng÷". Theo TrÇn ThÞ Th×n (Nh÷ng ph¬ng diÖn tån t¹i hiÖu lùc lêi gi¸n tiÕp trong c©u nghi vÊn tiÕng ViÖt, T¹p chÝ Ng«n ng÷, 1993, sè 2, tr.43): Ng÷ c¶nh (context) hiÓu theo nghÜa réng, gåm: - Bèi c¶nh kh«ng gian, thêi gian. - Quan hÖ gi÷a c¸c chñ thÓ ®èi tho¹i, tr¹ng th¸i t©m lý cña hä, nh÷ng tri thøc b¸ch khoa cña c¸c chñ thÓ ®èi tho¹i. - Lêi nãi tríc vµ sau lêi ®ang xÐt. C¸ch hiÓu vÒ ng÷ c¶nh nµy võa bao gåm ng÷ c¶nh hiÓu theo nghÜa hÑp lµ chu c¶nh nh c¸ch ®Þnh nghÜa cña Tõ ®iÓn TiÕng ViÖt võa bao gåm c¸ch hiÓu ng÷ c¶nh theo nghÜa réng (bèi c¶nh kh«ng gian, thêi gian, t×nh huèng cô thÓ). Tõ ®iÓn gi¶i thÝch thuËt ng÷ ng«n ng÷ häc (1996) cho: “Ng÷ c¶nh lµ bèi c¶nh ng«n ng÷ häc gåm mét ®o¹n trÝch cña v¨n b¶n trong ®ã cã mÆt ®¬n vÞ ® îc lùa chän ®Ó ph©n tÝch, cÇn vµ ®ñ ®Ó x¸c ®Þnh ý nghÜa cña ®¬n vÞ nµy, cßn gäi lµ v¨n c¶nh. Nãi c¸ch kh¸c, ng÷ c¶nh lµ mét trÝch ®o¹n v¨n b¶n cã chøa ®¬n vÞ ®îc x¸c ®Þnh ®Ó ph©n tÝch; lµ ®iÒu kiÖn, ®Æc ®iÓm sö dông cña mét ®¬n vÞ ng«n ng÷ trong lêi nãi” [tr.178]. Tãm l¹i, kh¸i niÖm ng÷ c¶nh kh«ng ®ång nhÊt ë c¸c t¸c gi¶ kh¸c nhau. Theo chóng t«i, ng÷ c¶nh gåm cã hai phÇn: - Ng÷ c¶nh chÝnh lµ thêi gian, kh«ng gian, c¶nh huèng bªn ngoµi cho phÐp mét c©u nãi trë thµnh hiÖn thùc. 18 - Ng÷ c¶nh g¾n chÆt víi qu¸ tr×nh héi tho¹i. §©y lµ ng÷ c¶nh hiÓu theo nghÜa hÑp, cßn ®îc gäi lµ ng«n c¶nh. Ng«n c¶nh chÝnh lµ ®iÒu kiÖn tríc vµ sau ph¸t ng«n ®Ó cho phÐp hiÓu ®óng nghÜa cña tõ hay ph¸t ng«n cô thÓ. Do ®ã, viÖc xÐt ng÷ nghÜa lêi héi tho¹i kh«ng thÓ bá qua yÕu tè ng÷ c¶nh. Kh«ng Ýt nhµ v¨n cã tÇm cì viÕt vÒ Hµ Néi, nhng T« Hoµi vÉn cã lèi viÕt riªng. NguyÔn Huy Tëng viÕt rÊt gîi c¶m vÒ rõng bµng Yªn Th¸i, bÕn tróc Nghi Tµm. NguyÔn Tu©n l¹i cã nh÷ng trang ®Æc s¾c t¶ khu trung t©m thµnh phè. Víi T« Hoµi, nãi lµ viÕt vÒ Hµ Néi nhng kh«ng gian nghÖ thuËt trong t¸c phÈm cña T« Hoµi chØ thu hÑp trong vïng "kÎ Bëi" - lµng NghÜa §« - quª h¬ng «ng. C¸c t¸c phÈm ®ã ®øng c¹nh nhau, t¹o thµnh mét bé tranh liªn hoµn, kh¾c häa nh÷ng chÆng ®êng biÕn ®æi cña Hµ Néi. C¸c s¸ng t¸c cña T« Hoµi vÒ ®Ò tµi Hµ Néi ®Òu ®îc dùng trªn c¬ së vïng quª ngo¹i thµnh - lµng NghÜa §« - quª h¬ng cña nhµ v¨n qua nh÷ng sù kiÖn tiªu biÓu tõ khi Ph¸p x©m lîc vµ sù chèng tr¶ anh dòng cña qu©n d©n Hµ Néi cho ®Õn khi C¸ch m¹ng th¸ng T¸m thµnh c«ng. Ngîc dßng lÞch sö, t¸i hiÖn qua nh÷ng trang v¨n lµ mét miÒn quª s¸t gÇn thµnh thÞ ®· kh«ng cßn mÊy sù yªn b×nh th¬ méng. Mét miÒn quª ®ang ngÊm dÇn vµ më réng sù bÇn hµn vµ tóng ®ãi, thÊt nghiÖp vµ ly t¸n, ®Ó cuèi cïng lµ sù v« väng vµ cã c¶ c¸i chÕt... Cuéc sèng cña nh÷ng ngêi n«ng d©n quÈn quanh bªn khung cöi, c¶nh nghÌo ®ãi ïa vµo tõng nhµ, gâ lªn tõng sè phËn, loang ra c¶ vïng, c¶ lµng, kh«ng trõ ai. Cuéc sèng còng cã lóc nhén nhÞp vµ s«i næi h¼n víi phong trµo ¸i h÷u, víi c¸c ho¹t ®éng 19 häc tËp, tuyªn truyÒn, ®äc b¸o chÝ, r¶i truyÒn ®¬n, häp mÝt tinh... råi còng xuéi ®i vµ t¾t lÆng trong trËn ®ãi lín. Mét vïng quª ®ãi. Nh÷ng phiªn chî ®ãi. Nh÷ng th©n ngêi mÆt ngêi ®ãi... Lµng quª tiªu ®iÒu råi tµn t¹. Kh«ng gian trong c¸c t¸c phÈm g¾n chÆt víi cuéc sèng sinh ho¹t ®êi thêng cña ngêi n«ng d©n víi nh÷ng mèi quan hÖ th©n thuéc trong gia ®×nh, lµng xãm, hä téc, víi nh÷ng phong tôc, lÒ thãi... ë mét lµng quª chuyªn nghÒ canh cöi. T¸c gi¶ dÉn ngêi ®äc vµo nh÷ng khung c¶nh: lµng vµo héi xu©n, nh÷ng ®ªm h¸t chÌo, ®¸m cíi vµ ®¸m ma, nh÷ng cuéc lªn ®ång, d¨m cuéc tá t×nh cña cña trai g¸i, sù n¸o ®éng cña xãm lµng bëi nh÷ng tiÕng chöi "truyÒn kiÕp" cña mÊy bµ giµ, tiÕng khãc hê cña rÊt thª th¶m trong ®¸m tang mµ lêi lÏ th× ®¸m nµo còng chØ bÊy nhiªu c©u y hÖt... ThÕ nhng sau c¸i bÒ mÆt phong tôc gÇn nh kh«ng ®æi Êy lµ mét dßng s«ng tu«n ch¶y ë phÝa s©u - ®ã lµ sù ph«i pha, sù tµn lôi cña nh÷ng sè phËn, nh÷ng kiÕp ngêi. Lêi ¨n tiÕng nãi ë vïng NghÜa §« ®îc nhµ v¨n vËn dông rÊt khÐo lÐo, trong ®ã viÖc vËn dông thµnh ng÷ linh ho¹t, ®óng ng÷ c¶nh t¹o nªn gi¸ trÞ biÓu ®¹t cao cña lêi nãi. V× thÕ, thµnh ng÷ ®îc T« Hoµi ®a vµo lêi c¸c nh©n vËt chñ yÕu lµ c¸c thµnh ng÷ cã nguån gèc thuÇn ViÖt. Trong ®ã, nhiÒu thµnh ng÷ cã trong tiÕng phæ th«ng nhng còng cã nhiÒu thµnh ng÷ chØ dïng trong tiÕng nãi hµng ngµy ë vïng nhá lµ NghÜa §« - quª h¬ng cña t¸c gi¶ nh: gi÷ gi¸ gi÷ ném; b¸n tµo b¸n huyÖt; ¨n nh trèng ®¸nh... Nh©n vËt thêng sö dông thµnh ng÷ thÓ hiÖn hä lµ nh÷ng con ngêi ë vïng ®Êt B¾c: ®iÒu ¨n nhÏ ë; giêi th¬ng phËt ®é; nãi gi· bät mÐp; giêi cã 20 m¾t; giêi tru ®Êt diÖt; giêi ®¸nh th¸nh vËt; giêi cao ®Êt dµy... Mçi tiÓu thuyÕt cã c©u chuyÖn, hoµn c¶nh, thÕ giíi nh©n vËt ®Òu kh¸c nhau nhng tÊt c¶ ®îc nèi tiÕp cã hÖ thèng vÒ c¸c sù kiÖn lÞch sö vµ x· héi cña mét vïng quª nhÊt ®Þnh vïng NghÜa §« - n¬i T« Hoµi ®· sinh ra vµ lín lªn. 1.2. Hµnh ®éng ng«n ng÷ Ng«n ng÷ tån t¹i ®Ó thùc hiÖn chøc n¨ng híng ngo¹i, chøc n¨ng phôc vô x· héi, tríc hÕt lµ lµm c«ng cô giao tiÕp mµ x· héi quy ®Þnh cho nã. Khi ng«n ng÷ ®îc vËn dông trong giao tiÕp th× ta nãi ng«n ng÷ ®ang hµnh chøc, hay ng«n ng÷ hµnh chøc khi con ngêi nãi n¨ng b»ng mét ng«n ng÷ nhÊt ®Þnh. VËy, "nãi n¨ng lµ mét d¹ng hµnh ®éng ®Æc biÖt cña con ngêi - hµnh ®éng b»ng ng«n ng÷. Nãi c¸ch kh¸c, ng«n ng÷, vÒ b¶n chÊt, lµ mét d¹ng hµnh ®éng cña con ngêi" [29, 68]. Hµnh ®éng ng«n ng÷ ®îc hiÓu: vai nãi cã thÓ dïng ng«n ng÷ ®Ó miªu t¶ mét hiÖn thùc nµo ®ã, ®Ó kÓ l¹i mét hiÖn thùc nµo ®ã, ®Ó kh¼ng ®Þnh mét nhËn xÐt nµo ®ã, ®Ó hái, yªu cÇu, khuyªn nhñ... §ã "lµ nh÷ng hµnh ®éng bé phËn n»m trong ho¹t ®éng giao tiÕp nãi chung. Khi miªu t¶, kÓ, nhËn xÐt, khuyªn... lµ chóng ta ®ang hµnh ®éng - hµnh ®éng b»ng ng«n ng÷. Ta cã thÓ sö dông thuËt ng÷ hµnh ®éng ng«n ng÷ (hay hµnh vi ng«n ng÷) ®Ó chØ nh÷ng hµnh ®éng bé phËn b»ng ng«n ng÷ cña con ngêi" [29, 69]. J. L. Austin lµ ngêi ®Çu tiªn x©y dùng lý thuyÕt vÒ hµnh ®éng ng«n ng÷. ¤ng chia hµnh ®éng ng«n ng÷ thµnh ba nhãm: Hµnh ®éng t¹o lêi, hµnh ®éng mîn lêi, hµnh ®éng ë lêi.