Tài liệu Benh ngoai khoa gia suc (huynh van khang)

Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o Tr−êng ®¹i häc N«ng nghiÖp I BÖnh ngo¹i khoa gia sóc Nhµ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp Huúnh V¨n kh¸ng BÖnh ngo¹i khoa gia sóc Nhµ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp Hµ néi - 2003 PhÇn mét Ngo¹i khoa ®¹i c−¬ng Ch−¬ng 1 Viªm I. Kh¸i niÖm vÒ viªm Viªm lµ mét triÖu chøng th−êng thÊy nhÊt ®èi víi bÖnh ngo¹i khoa, hÇu nh− tÊt c¶ c¸c bÖnh ngo¹i khoa ®Òu ph¸t sinh triÖu chøng viªm. Viªm lµ ph¶n øng cña toµn th©n chèng l¹i mäi vËt kÝch thÝch cã h¹i ®èi víi c¬ thÓ, nã thÓ hiÖn t¹i côc bé c¸c m« bµo. B¶n th©n cña viªm lµ mét qu¸ tr×nh bÖnh lý lÊy phßng vÖ lµ chñ yÕu nh»m duy tr× sù c©n b»ng trong c¬ thÓ. Ph¶n øng nµy ®−îc h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña sinh vËt vµ ®−îc thÓ hiÖn ë ph¶n øng tæng hîp toµn th©n bao gåm nh÷ng biÕn ®æi vÒ m¹ch m¸u, m« bµo vµ dÞch thÓ. TriÖu chøng cña viªm xuÊt hiÖn nÆng hay nhÑ, tiªn l−îng tèt hay xÊu ®Òu cã liªn quan chÆt chÏ ®èi víi tÝnh chÊt cña vËt kÝch thÝch, c−êng ®é vµ thêi gian kÝch thÝch dµi hay ng¾n. Nh−ng ®iÒu quan träng nhÊt lµ kh¶ n¨ng ph¶n øng cña c¬ thÓ ®èi víi vËt kÝch thÝch, ®Æc biÖt lµ tr¹ng th¸i thÇn kinh cña con vËt. V× vËy mµ cïng mét nh©n tè kÝch thÝch, víi mét thêi gian vµ c−êng ®é kÝch thÝch nh− nhau vµ ®èi víi c¬ thÓ nµy th× ph¶n øng viªm xuÊt hiÖn rÊt nÆng cßn ®èi víi c¬ thÓ kh¸c th× ph¶n øng viªm xuÊt hiÖn rÊt nhÑ hoÆc kh«ng cã. Nh− vËy cã thÓ nãi tr¹ng th¸i thÇn kinh cña c¬ thÓ ®éng vËt cã ý nghÜa rÊt lín ®èi víi qu¸ tr×nh ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña viªm mµ trong ®ã t×nh tr¹ng dinh d−ìng vµ ®iÒu kiÖn sèng cña con vËt l¹i cã ¶nh h−ëng ®Õn tr¹ng th¸i thÇn kinh cña c¬ thÓ chóng. Toµn bé qu¸ tr×nh viªm mét mÆt lµ sù kÝch thÝch cã h¹i ®èi víi c¬ thÓ, mÆt kh¸c lµ sù ph¶n øng cña c¬ thÓ chèng l¹i nh©n tè cã h¹i do t¸c nh©n kÝch thÝch g©y ra, gióp cho c¬ thÓ chãng håi phôc, nh÷ng t¸c ®éng ®ã chñ yÕu dùa vµo sù ho¹t ®éng cña hÖ thèng thÇn kinh. Do ®ã muèn t×m hiÓu b¶n chÊt cña chøng viªm ph¶i thÊy r»ng nã lµ ph¶n øng thÝch nghi ®Ó tù vÖ cña c¬ thÓ khi bÞ c¸c nh©n tè kÝch thÝch t¸c ®éng ®Õn nã, kh¶ n¨ng nµy sinh vËt thu ®−îc trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña chóng, nhê cã kh¶ n¨ng nµy mµ c¬ thÓ sinh vËt cã thÓ ®èi phã víi nh÷ng kÝch thÝch cã h¹i b»ng nh÷ng ph¶n øng vÒ sinh lý vµ còng nh− bÖnh lý. Khi cã ph¶n øng viªm x¶y ra ®èi víi c¬ thÓ th−êng cã hai mÆt lîi vµ h¹i. Trong c«ng t¸c ®iÒu trÞ bÖnh ngo¹i khoa ng−êi thÇy thuèc ph¶i biÕt nh÷ng ®Æc ®iÓm trªn cña chøng viªm ®Ó cã nh÷ng biÖn ph¸p t¸c ®éng thÝch hîp nh»m ph¸t huy mÆt cã lîi vµ h¹n chÕ mÆt cã h¹i cña nã, lµm cho nã ph¸t triÓn tõ tõ, thuËn lîi t¹o ®iÒu kiÖn cho c¬ thÓ gia sóc nhanh chãng tiªu viªm. II. Nguyªn nh©n Cã nhiÒu nguyªn nh©n g©y viªm: 1. Nguyªn nh©n c¬ giíi Do nh÷ng chÊn th−¬ng vÒ c¬ giíi nh− gia sóc bÞ ®¸nh ®Ëp, tr−ît ng·, gia sóc hóc, c¾n xÐ lÉn nhau g©y tæn th−¬ng bªn ngoµi c¬ thÓ dÉn ®Õn viªm. 2. Nguyªn nh©n vËt lý Gia sóc bÞ c¸c nh©n tè nh− nhiÖt ®é, ®iÖn, phãng x¹ t¸c ®éng lªn c¬ thÓ g©y viªm. Víi nhiÖt ®é cao g©y báng, nhiÖt ®é thÊp ph¸t c−íc, ho¹i th−. C¸c lo¹i tia X quang, tia phãng x¹, tia cùc tÝm còng g©y viªm cho c¬ thÓ gia sóc. 3. Nguyªn nh©n ho¸ häc Do c¸c lo¹i ho¸ chÊt cã t¸c dông ph©n huû tÕ bµo tæ chøc c¬ thÓ gia sóc g©y nªn nh− c¸c lo¹i axit, kiÒm m¹nh, c¸c chÊt photpho, thuû ng©n v.v... 4. Nguyªn nh©n sinh vËt C¸c lo¹i vi khuÈn, virut, ký sinh trïng, c¸c lo¹i c«n trïng ®Òu cã thÓ g©y viªm cho c¬ thÓ gia sóc do ®éc lùc còng nh− sù t¸c ®éng c¬ giíi cña chóng. Vi khuÈn g©y viªm th−êng cã 3 lo¹i: - Lo¹i vi khuÈn ho¸ mñ: Lo¹i nµy th−êng g©y viªm ho¸ mñ ®èi víi tÕ bµo tæ chøc c¬ thÓ gia sóc. Th−êng thÊy nhÊt lµ lo¹i Staphylococcus vµ Streptococcus th−êng kÕt hîp g©y nhiÔm. - Lo¹i vi khuÈn g©y thèi r÷a: Th−êng chóng g©y qu¸ tr×nh thèi r÷a ®èi víi tÕ bµo tæ chøc vµ g©y nhiÔm trïng toµn th©n nh− c¸c trùc khuÈn g©y ho¹i th− sinh h¬i. - Vi khuÈn g©y nhiÔm trïng ®Æc biÖt: Chñ yÕu lµ vi khuÈn g©y hiÖn t−îng truyÒn nhiÔm tõ c¸c vÕt th−¬ng nh− vi khuÈn uèn v¸n, vi khuÈn nhiÖt th¸n, tþ th− (Clostridium tetani, Bacillus anthracis, Malleomyces mallei). Ngoµi ra c¸c lo¹i nÊm g©y bÖnh nh−: Actinomyces, Botriomyces còng g©y viªm cho c¬ thÓ gia sóc. III. triÖu chøng C¨n cø vµo sù biÓu hiÖn bªn ngoµi cña viªm ng−êi ta m« t¶ chøng viªm cã nh÷ng biÓu hiÖn sau: - S−ng: Ban ®Çu t¸c nh©n kÝch thÝch t¸c ®éng lªn c¬ thÓ lµm h−ng phÊn thÇn kinh co m¹ch g©y sung huyÕt chñ ®éng. NÕu t¸c nh©n kÝch thÝch vÉn tiÕp tôc t¸c ®éng th× thÇn kinh co m¹ch bÞ tª liÖt, c¸c yÕu tè g©y d·n m¹ch t¹i æ viªm t¨ng lªn tiÕp tôc t¸c ®éng lªn thµnh m¹ch lµm thµnh m¹ch d·n ra, tÝnh thÈm thÊu thµnh m¹ch t¨ng lªn t¹o ®iÒu kiÖn cho n−íc vµ c¸c thµnh phÇn h÷u h×nh cña m¸u nh− c¸c lo¹i b¹ch cÇu vµ ®«i khi c¶ hång cÇu tõ trong m¹ch m¸u tho¸t ra ngoµi chÌn Ðp tæ chøc g©y hiÖn t−îng s−ng côc bé vïng tæ chøc bÞ viªm. - §á: Mµu s¾c trªn bÒ mÆt cña æ viªm thay ®æi tuú theo sù ph¸t triÓn cña nã. Giai ®o¹n ®Çu vËt g©y viªm kÝch thÝch lµm h−ng phÊn thÇn kinh co m¹ch c¸c m¹ch m¸u co l¹i m¸u ®−îc dån ®Õn trong c¸c huyÕt qu¶n lµm cho vïng viªm cã mµu ®á. Sau ®ã m¹ch m¸u bÞ d·n ra m¸u ø l¹i, l−u l−îng m¸u chËm, tæ chøc thiÕu oxy vïng viªm chuyÓn sang mµu tÝm bÇm. - Nãng: Do cã hiÖn t−îng sung huyÕt côc bé, sù trao ®æi chÊt ë vïng viªm t¨ng lªn nhiÖt l−îng s¶n sinh ra m¹nh lµm cho tæ chøc vïng bÖnh nãng h¬n b×nh th−êng. - §au: Do dÞch rØ viªm (trong dÞch rØ viªm cã nhiÒu chÊt nh− Histamin, H+, K+) kÝch thÝch c¸c ®Çu mót thÇn kinh c¶m gi¸c, chÌn Ðp tÕ bµo tæ chøc côc bé vïng viªm g©y nªn. Møc ®é ®au kh«ng gièng nhau, nã phô thuéc vµo tÝnh chÊt c¸c tÕ bµo tæ chøc, sù ph©n bè cña thÇn kinh c¶m gi¸c ®Õn vïng viªm. Viªm ë da, ë mµng x−¬ng c¶m gi¸c ®au râ h¬n viªm c¸c tæ chøc kh¸c, khi viªm ë côc bé nghiªm träng c¶m gi¸c ®au kÞch liÖt sÏ lµm cho con vËt bÞ rèi lo¹n thÇn kinh, tr¹ng th¸i toµn th©n gia sóc kh«ng æn ®Þnh, con vËt sÏ sèt cao, ¨n uèng kÐm hoÆc bá ¨n, tinh thÇn mÖt mái ñ rò, søc chèng ®ì cña c¬ thÓ gi¶m thÊp. - C¬ n¨ng trë ng¹i: Khi bÞ viªm th−êng lµm cho c¬ n¨ng cña vïng viªm bÞ trë ng¹i nh− viªm khíp, viªm c¬, viªm g©n, viªm mãng lµm cho con vËt bÞ quÌ, ®i ®øng khã kh¨n. Viªm gi¸c m¹c, viªm kÕt m¹c m¾t, con vËt sî ¸nh s¸ng, m¾t nh¾m l¹i. Nh−ng còng cã tr−êng hîp tæ chøc bÞ viªm nh−ng ho¹t ®éng c¬ n¨ng cña nã l¹i t¨ng m¹nh lªn nh− viªm tuyÕn n−íc bät, n−íc bät l¹i tiÕt ra nhiÒu h¬n b×nh th−êng. IV. Ph©n lo¹i viªm Cã nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i viªm: 1. C¨n cø vµo tæ chøc bÞ viªm Nh− viªm c¬, viªm khíp, viªm g©n v.v... C¸ch gäi tªn còng ®¬n gi¶n sau tªn tæ chøc thªm ch÷ viªm. 2. C¨n cø vµo thêi gian tiÕn triÓn cña viªm a) Viªm qu¸ cÊp tÝnh Qu¸ tr×nh viªm x¶y ra rÊt nhanh, cã khi chØ trong vµi giê vïng viªm ®· xuÊt hiÖn nh÷ng triÖu chøng m·nh liÖt: tæ chøc s−ng to, thuû thòng nghiªm träng, ®au ®ín kÞch liÖt, sèt cao, ®«i khi nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng gia sóc. b) ThÓ cÊp tÝnh Qu¸ tr×nh viªm x¶y ra nhanh bÖnh biÕn xuÊt hiÖn kÞch liÖt, ph¶n øng cña m¹ch m¸u râ rÖt, ®Æc biÖt lµ tÝnh thÈm thÊu cña thµnh m¹ch t¨ng rÊt m¹nh. Nh÷ng s¶n vËt trung gian s¶n sinh ra trong qu¸ tr×nh viªm kÕt hîp víi ®éc tè cña vi sinh vËt sÏ lµm cho tÕ bµo tæ chøc bÞ ho¹i tö, men dung gi¶i protein sÏ lµm tan r÷a tæ chøc ho¹i tö. C¸c biÓu hiÖn côc bé nh− s−ng, ®á, nãng, ®au râ. Tæ chøc vïng viªm bÞ phï nÒ nÆng, c¸c thµnh phÇn tÕ bµo x©m nhËp vµo æ viªm nhiÒu, nhÊt lµ b¹ch cÇu ®a nh©n trung tÝnh chiÕm −u thÕ. Qu¸ tr×nh viªm kÐo dµi th−êng 24 giê ®Õn vµi ba tuÇn lÔ. c) ThÓ m∙n tÝnh Th−êng do viªm cÊp tÝnh kÐo dµi g©y nªn. qu¸ tr×nh viªm x¶y ra chËm, thêi gian kÐo dµi tõ 3 tuÇn trë lªn, cã khi hµng th¸ng hoÆc hµng n¨m. Lo¹i viªm nµy kh«ng cã triÖu chøng râ rµng hoÆc kh«ng xuÊt hiÖn ®Çy ®ñ c¸c triÖu chøng cña viªm hoÆc cã lóc râ lóc kh«ng tuú thuéc vµo søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ gia sóc vµ tÝnh chÊt cña nguyªn nh©n g©y bÖnh. §Æc ®iÓm cña lo¹i viªm nµy lµ sù huû ho¹i c¸c m« bµo vµ ph¶n øng cña m¹ch m¸u t−¬ng ®èi yÕu, tÝnh thÈm thÊu thµnh m¹ch m¸u kh«ng cao, dÞch rØ viªm Ýt nªn tæ chøc côc bé Ýt s−ng, kh«ng cã hiÖn t−îng thuû thòng, phï nÒ ë æ viªm. Viªm m·n tÝnh th−êng gÆp trong tr−êng hîp søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ gia sóc c©n b»ng víi nguyªn nh©n g©y viªm. d) Viªm ¸ cÊp tÝnh Cã nh÷ng ®Æc ®iÓm trung gian gi÷a viªm cÊp tÝnh vµ m·n tÝnh. Qu¸ tr×nh viªm kÐo dµi h¬n viªm cÊp tÝnh trung b×nh tõ vµi ngµy ®Õn vµi tuÇn lÔ. §Æc ®iÓm cña lo¹i viªm nµy lµ nh÷ng ph¶n øng cña huyÕt qu¶n (sung huyÕt, phï) gi¶m, thµnh phÇn tÕ bµo ®i vµo æ viªm còng thay ®æi, b¹ch cÇu trung tÝnh vÉn chiÕm −u thÕ nh−ng còng cã c¸c lo¹i tÕ bµo kh¸c nh− limph« bµo, ®¹i thùc bµo... 3. C¨n cø vµo tÝnh chÊt vµ thµnh phÇn cña dÞch rØ viªm C¨n cø vµo tÝnh chÊt vµ thµnh phÇn cña dÞch rØ viªm trong ngo¹i khoa cã thÓ ph©n thµnh mÊy lo¹i sau: a) Viªm thanh dÞch (viªm n−íc) §Æc ®iÓm cña lo¹i viªm nµy lµ cã nhiÒu huyÕt t−¬ng trµn ra ngoµi m¹ch m¸u. ®ã lµ mét lo¹i n−íc trong chøa tõ 3-5% albumin, ngoµi ra cßn cã mét Ýt b¹ch cÇu, liªn bµo long vµ t¬ huyÕt lÉn vµo, khi cã nhiÒu b¹ch cÇu th× dÞch viªm cã mµu tr¾ng ®ôc. DÞch rØ viªm nµy dÔ ®«ng l¹i khi ra ngoµi kh«ng khÝ. ë trong c¬ thÓ nã th−êng thÊm nhiÔm vµo trong tæ chøc liªn kÕt g©y s−ng, phï nh− trong c¸c tr−êng hîp do c«n trïng ®èt, báng do ho¸ chÊt, ngoµi ra viªm thanh dÞch th−êng gÆp ë viªm khíp hoÆc viªm bao khíp. b) Viªm ho¸ mñ Lµ lo¹i viªm trong ®ã dÞch viªm thµnh phÇn chñ yÕu lµ b¹ch cÇu ®a nh©n trung tÝnh sèng hoÆc chÕt kÕt hîp víi tæ chøc ho¹i tö ®· bÞ men ph©n gi¶i protein lµm tan r÷a thµnh n−íc, cïng víi huyÕt thanh, t¬ huyÕt vµ mét sè tÕ bµo kh¸c nh− limph« bµo, ®¹i thùc bµo (viªm ho¸ mñ m·n tÝnh). Men ph©n gi¶i protein phÇn lín lµ do b¹ch cÇu tan r÷a vµ do vi khuÈn sinh ra. Tr¹ng th¸i cña mñ phô thuéc vµo nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn h×nh thµnh ra nã. Mñ láng th−êng do liªn cÇu trïng (Streptococcus), mñ sÒn sÖt do tô cÇu trïng (Staphylococcus), mñ ®Æc do bÞ c¬ thÓ hÊp thu n−íc. MÇu cña mñ cã thÓ cã mµu tr¾ng s÷a, mµu tr¾ng x¸m hoÆc mµu vµng kem lµ do c¸c lo¹i cÇu khuÈn g©y nªn. Mñ cã mµu ®á n©u, ®á thÉm mµu m¸u c¸ lµ cña c¸c lo¹i vi khuÈn yÕm khÝ sinh ra. Viªm ho¸ mñ phÇn lín lµ do vi khuÈn, ngoµi ra c¸c lo¹i ho¸ chÊt cã kÝch thÝch m¹nh ®èi víi tæ chøc nh− dÇu ba ®Ëu, tinh dÇu th«ng, canxi clorua còng g©y viªm ho¸ mñ. c) Viªm t¨ng sinh Lµ qu¸ tr×nh viªm trong ®ã sù t¨ng sinh cña tÕ bµo tæ chøc côc bé chiÕm −u thÕ cßn hiÖn t−îng ho¹i tö, sung huyÕt, dÞch rØ viªm xuÊt hiÖn lµ thø yÕu. HiÖn t−îng t¨ng sinh chñ yÕu ph¸t sinh ë m« kÏ. Trong tæ chøc t¨ng sinh cã nhiÒu ®¹i thùc bµo, limph« bµo vµ tÕ bµo plasma. HËu qu¶ cña viªm t¨ng sinh th−êng lµm cho tÕ bµo tæ chøc bÞ x¬ ho¸, bÞ cøng l¹i. NÕu trong c¸c xoang bÞ viªm t¨ng sinh sÏ lµm cho xoang bÞ hÑp thËm chÝ t¾c l¹i nh− viªm èng dÉn s÷a ë ®Çu vó, viªm t¨ng sinh bao d−¬ng vËt v.v... g©y t¾c tia s÷a vµ hÑp bao d−¬ng vËt. V. Tiªn l−îng cña viªm Viªm cÊp tÝnh th−êng cã tiªn l−îng tèt, trong mét thêi gian ng¾n viªm sÏ tiªu tan vµ bÞ hÊp thu nhanh, tæ chøc bÞ tæn th−¬ng ®−îc t¸i sinh vµ bï ®¾p, c¬ n¨ng chãng håi phôc trë l¹i b×nh th−êng. Trong tr−êng hîp viªm tæ chøc bÞ ø m¸u ë tÜnh m¹ch l©u nguyªn nh©n g©y bÖnh tiÕp tôc kÝch thÝch tÕ bµo tæ chøc th× viªm cÊp tÝnh sÏ chuyÓn thµnh viªm m·n tÝnh. NÕu dÞch rØ viªm kh«ng ®−îc c¬ thÓ hÊp thu hoµn toµn hoÆc kh«ng th¶i hÕt ra ngoµi nã tiÕp tôc kÝch thÝch lµm cho tÕ bµo tæ chøc bÞ ho¹i tö, g©y lë loÐt. Tr−êng hîp viªm nhiÔm trïng nÆng dÉn ®Õn bÖnh lan trµn g©y b¹i huyÕt toµn th©n cã thÓ nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng gia sóc. Vi. §iÒu trÞ 1. Nguyªn t¾c ®iÒu trÞ viªm a) Lo¹i trõ nguyªn nh©n CÇn ph¶i hÕt søc chó ý ®Õn t×nh h×nh ch¨n nu«i, sö dông, ch¨n th¶, qu¶n lý gia sóc. NÕu cã hiÖn t−îng viªm ph¸t sinh ph¶i t×m ra nguyªn nh©n ®Ó lo¹i trõ ngay. VÝ dô gia sóc bÞ viªm mãng do vËt l¹ ®©m vµo (®ãng mãng cho ngùa, bß kÐo xe) ph¶i th¸o ngay mãng s¾t ra. Tr©u bß cµy kÐo bÞ vai cµy cä x¸t lµm vì vai ph¶i cho gia sóc nghØ ngay ®Ó ®iÒu trÞ vµ kiÓm tra l¹i dông cô, söa ch÷a cho phï hîp víi c¬ thÓ gia sóc tr¸nh g©y tæn th−¬ng cho gia sóc. b) §Ó gia sóc ë tr¹ng th¸i yªn tÜnh Khi gia sóc bÞ viªm cÇn ph¶i cho gia sóc nghØ ng¬i hoµn toµn, kh«ng ®−îc sö dông; ch¨n d¾t, gi÷ gia sóc t¹i chuång tr¸nh nh÷ng kÝch thÝch bªn ngoµi ®èi víi vïng bÖnh, t¹o ®iÒu kiÖn cho viªm chãng håi phôc. Gia sóc bÞ viªm ë bèn ch©n ph¶i h¹n chÕ vËn ®éng, gia sóc bÞ viªm ë m¾t ®Ó gia sóc ë trong chuång che kÝn tr¸nh ¸nh s¸ng trùc tiÕp chiÕu vµo m¾t. Ngùa, bß bÞ viªm mãng th× ph¶i th¸o mãng s¾t ra cho gia sóc ®øng trªn nÒn ®Êt mÒm. c) Ph¶i ®Æc biÖt chó ý ®Õn viÖc hé lý ch¨m sãc gia sóc Tuy viªm lµ tr¹ng th¸i bÖnh lý thÓ hiÖn ë côc bé nh−ng trªn thùc tÕ Ýt nhiÒu còng cã ¶nh h−ëng ®Õn toµn th©n. Do ®ã trong ®iÒu trÞ viªm ngoµi viÖc xö lý ë côc bé cÇn ph¶i chó ý ®Õn ®iÒu trÞ toµn th©n nh»m bæ sung dinh d−ìng, n©ng cao søc ®Ò kh¸ng gióp cho c¬ thÓ chèng l¹i mét c¸ch hiÖu qu¶ t¸c nh©n g©y bÖnh, thóc ®Èy qu¸ tr×nh viªm chãng håi phôc. 2. §iÒu trÞ viªm b»ng ho¸ chÊt a) Dïng thuèc tiªu viªm Th−êng dïng ë giai ®o¹n ®Çu cña viªm cÊp tÝnh ®Ó tiªu ®éc vïng viªm, h¹n chÕ viªm lan trµn, gióp cho c¬ thÓ hÊp thu dÞch rØ viªm t¹o ®iÒu kiÖn cho bÖnh chãng håi phôc. Th−êng ng−êi ta hay dïng dung dÞch axetat ch× (Plumbum aceticum) 5% ®Ó lµm thuèc tiªu viªm trªn bÒ mÆt cña tæ chøc. Ng−êi ta cßn dïng hçn hîp c¸c chÊt sau ®Ó ng©m hoÆc röa vïng viªm còng cã t¸c dông tiªu viªm ë côc bé: 20 Rp1: Ch× axetat KÏm sulfat 30 N−íc 500 D.S pha thµnh dung dÞch röa, ng©m vïng viªm... 15 Rp1: Ch× axetat PhÌn chua 30 N−íc 200 D.S pha thµnh dung dÞch röa, ng©m vïng viªm... HoÆc dïng bét ch×, phÌn chua, cao lanh, long n·o, b¹c hµ (mentol) hçn hîp l¹i thµnh bét tiªu viªm. Khi dïng cho n−íc vµo thµnh hå sÒn sÖt b«i lªn vïng viªm (lo¹i nµy kh«ng ®−îc dïng ®èi víi nh÷ng vÕt th−¬ng hë). Còng cã thÓ dïng 3 phÇn hçn hîp bét nµy víi 7 phÇn vaselin lµm cao tiªu viªm. §Ó ®iÒu trÞ toµn th©n ng−êi ta th−êng dïng c¸c lo¹i kh¸ng sinh hoÆc sulfamid cho gia sóc uèng, tiªm tÜnh m¹ch, tiªm b¾p cã t¸c dông rÊt quan träng trong ®iÒu trÞ viªm cho gia sóc. b) Dïng thuèc kÝch thÝch Cã hai lo¹i thuèc kÝch thÝch: lo¹i thuèc cã kÝch thÝch nhÑ vµ lo¹i thuèc kÝch thÝch m¹nh. Ngoµi viÖc dïng c¸c lo¹i thuèc tiªu viªm ë giai ®o¹n ®Çu ng−êi ta cßn dïng c¸c lo¹i ho¸ chÊt, c¸c lo¹i thuèc cã tÝnh kÝch thÝch c¸c ®Çu mót thÇn kinh c¶m gi¸c g©y sung huyÕt dÉn ®Õn t¨ng c−êng tuÇn hoµn côc bé, thóc ®Èy hÊp thu dÞch rØ viªm, lµm cho viªm chãng håi phôc. Th−êng dïng c¸c lo¹i thuèc nµy ®Ó ®iÒu trÞ viªm ¸ cÊp tÝnh, viªm m·n tÝnh. Thuèc cã t¸c dông kÝch thÝch nhÑ gåm c¸c lo¹i sau: - Cån Iod: cã t¸c dông tiªu ®éc, kÝch thÝch nhÑ, dïng ®Ó b«i vµo vïng viªm. - Hçn hîp: 4:3:1 víi c¸c chÊt sau: Dung dÞch cån - long n·o 10% Dung dÞch amoniac 10% DÇu th«ng 4 phÇn 3 phÇn 1 phÇn C¸ch pha hçn hîp 4:3:1. Tr−íc tiªn pha cån long n·o 10% sau ®ã cho dÇu th«ng vµo ®Ó hoµ tan trong cån long n·o råi míi trén dung dÞch amoniac 10% vµo. Khi dïng xoa bãp m¹nh lªn vïng viªm. Hçn hîp 4:3:1 cã t¸c dông kÝch thÝch nhÑ, lµm cho viªm ¸ cÊp tÝnh, m·n tÝnh chuyÓn thµnh viªm cÊp tÝnh, t¨ng c−êng tuÇn hoµn ë côc bé lµm viªm chãng tiªu tan. - Hîp chÊt gåm: Iod - long n·o - Ethe. C¸ch hçn hîp nh− sau: Iod Cån 95o Ethe Long n·o DÇu thÇu dÇu 20 100 60 20 25 C¸ch dïng: C¾t vµ c¹o s¹ch l«ng vïng bÞ bÖnh, lÊy n−íc vµ xµ phßng röa s¹ch, lau kh« råi dïng bµn ch¶i nhóng vµo dung dÞch cña hîp chÊt trªn x¸t m¹nh lªn vïng viªm ®é 20 phót, mçi ngµy lµm 2 lÇn. Trong ®iÒu trÞ bÖnh ngo¹i khoa, thuèc cã tÝnh kÝch thÝch m¹nh ng−êi ta hay dïng lµ thuû ng©n dii«dua (HgI2) (Hydragyri diiodium) d−íi d¹ng thuèc mì 5-20% ®Ó ®iÒu trÞ viªm c¬, viªm khíp, viªm g©n m·n tÝnh. Chó ý kh«ng ®−îc dïng lo¹i thuèc nµy ®Ó ®iÒu trÞ cho tr©u bß - v× tr©u bß rÊt mÉn c¶m víi Hg vµ dÔ bÞ tróng ®éc. 3. §iÒu trÞ viªm b»ng vËt lý (lý liÖu ph¸p) Lý liÖu ph¸p hay cßn gäi lµ vËt lý trÞ liÖu ngµy nay ®· thµnh m«n häc ®éc lËp. Tõ xa x−a con ng−êi ®· biÕt lîi dông nh÷ng nh©n tè tù nhiªn nh− n−íc, ¸nh s¸ng mÆt trêi v.v... ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh cho ng−êi vµ gia sóc. Ngµy nay ngoµi viÖc lîi dông nh÷ng nh©n tè trªn, ng−êi ta cßn chÕ t¹o ra ®−îc c¸c ph−¬ng tiÖn hiÖn ®¹i ®Ó ®iÒu trÞ. Nh÷ng nh©n tè vËt lý trong thiªn nhiªn hay nh©n t¹o ®Òu bao gåm: n−íc, ¸nh s¸ng, ®iÖn. Sù ph¸t triÓn kh«ng ngõng cña m«n vËt lý trÞ liÖu nãi lªn vai trß quan träng cña nã ®èi víi viÖc ®iÒu trÞ bÖnh cho ng−êi vµ gia sóc. Tuy nhiªn víi c¸c nh©n tè tù nhiªn bÞ h¹n chÕ rÊt lín trong viÖc sö dông chóng, kh«ng ph¶i lóc nµo còng cã thÓ dïng chóng ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh theo ý muèn cña con ng−êi ®−îc. Theo sù ph¸t triÓn cña vËt lý häc, y häc, sinh lý häc, ng−êi ta ®· s¸ng chÕ ra nhiÒu lo¹i m¸y mãc, s¶n xuÊt ra nh÷ng nh©n tè vËt lý nh©n t¹o. §ång thêi ng−êi ta còng ®· hiÓu s©u h¬n vÒ c¬ chÕ t¸c dông cña c¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ ®èi víi c¬ thÓ con bÖnh, c¸ch sö dông c¸c thiÕt bÞ ®iÒu trÞ. Tr−íc kia ng−êi ta cho r»ng lý liÖu ph¸p chØ thÝch hîp trong viÖc ®iÒu trÞ c¸c bÖnh ë thÓ m·n tÝnh, ngµy nay lý liÖu ph¸p cßn cã thÓ ®iÒu trÞ cã kÕt qu¶ nhiÒu lo¹i bÖnh ë thÓ cÊp tÝnh. §ång thêi lý liÖu ph¸p kh«ng ph¶i lµ mét ph−¬ng ph¸p dïng ®Ó ®iÒu trÞ riªng cho mét lo¹i bÖnh nµo mµ nã lµ ph−¬ng tiÖn ®iÒu trÞ cho hÇu hÕt c¸c lo¹i bÖnh cho ng−êi vµ gia sóc. Lý liÖu ph¸p ngoµi t¸c dông ®èi víi côc bé nã cßn th«ng qua hÖ thèng thÇn kinh, thÓ dÞch ¶nh h−ëng ®Õn tr¹ng th¸i toµn th©n. §ång thêi ®èi víi nh÷ng c¬ thÓ kh¸c nhau vµ cã qu¸ tr×nh bÖnh lý kh¸c nhau th× ¶nh h−ëng cña nã ®èi víi c¬ thÓ còng kh«ng gièng nhau. Do ®ã nÕu ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ kh«ng chÝnh x¸c, liÒu l−îng kh«ng ®óng sÏ g©y ra nh÷ng hËu qu¶ nghiªm träng ®èi víi c¬ thÓ con bÖnh. Do vËy khi ®iÒu trÞ b»ng lý liÖu cÇn ph¶i chó ý c¸c vÊn ®Ò sau: - Ph¶i chÈn ®o¸n chÝnh x¸c, t×m hiÓu kü nguyªn nh©n vµ qu¸ tr×nh ph¸t sinh bÖnh. - Trªn c¬ së ®ã lùa chän ph−¬ng ph¸p vµ liÒu l−îng ®óng khi ®iÒu trÞ. - §Ó n©ng cao hiÖu qu¶ vµ rót ng¾n thêi gian ®iÒu trÞ cã thÓ kÕt hîp lý liÖu ph¸p víi c¸c c¸ch ®iÒu trÞ kh¸c. - Trong qu¸ tr×nh ®iÒu trÞ ph¶i chó ý quan s¸t kü c¸c ph¶n øng cña c¬ thÓ, hiÖu qu¶ ®iÒu trÞ, nÕu ph¸t hiÖn thÊy nh÷ng biÕn chøng th× ph¶i ngõng ngay viÖc ®iÒu trÞ. Ngµy nay lý liÖu ph¸p bao gåm c¸c néi dung sau: Thuû liÖu ph¸p, parafin liÖu ph¸p, quang liÖu ph¸p, ®iÖn liÖu ph¸p, vËn ®éng liÖu ph¸p, xoa bãp liÖu ph¸p... a) Thuû liÖu ph¸p Thuû liÖu ph¸p lµ dïng n−íc ë c¸c nhiÖt ®é kh¸c nhau ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh cho gia sóc. C¨n cø vµo c¶m gi¸c cña da bµn tay ta khi tiÕp xóc víi n−íc cã thÓ ph©n nã thµnh c¸c lo¹i sau: n−íc l¹nh d−íi 5oC, n−íc m¸t d−íi 15oC, n−íc Êm tõ 28-30oC, n−íc Êm tõ 33-40oC, n−íc qu¸ nãng trªn 42oC. Trong ®iÒu trÞ c¸c bÖnh ngo¹i khoa ng−êi ta th−êng dïng hai lo¹i: n−íc l¹nh vµ n−íc nãng. N−íc l¹nh ®−îc dïng ®Ó ®iÒu trÞ viªm ë tÊt c¶ c¸c bé phËn trªn c¬ thÓ gia sóc, d−íi t¸c dông cña nã sÏ lµm cho c¸c m¹ch m¸u co l¹i, nªn cã thÓ cÇm m¸u, gi¶m tÝnh thÈm thÊu cña thµnh m¹ch m¸u vµ gi¶m viªm. N−íc l¹nh cßn lµm gi¶m sù dÉn truyÒn kÝch thÝch cña thÇn kinh c¶m gi¸c, lµm gi¶m ®au ®èi víi vïng viªm. §Æc biÖt lµm gi¶m ®au trong c¸c tr−êng hîp viªm cÊp tÝnh nh− viªm mãng, viªm thÊp khíp cÊp tÝnh cña gia sóc. N−íc l¹nh ®−îc ¸p dông ®iÒu trÞ trong c¸c tr−êng hîp viªm cÊp tÝnh ë giai ®o¹n ®Çu. §èi víi viªm m·n tÝnh nÕu ®iÒu trÞ b»ng n−íc l¹nh kÐo dµi thêi gian qu¸ l©u sÏ cã h¹i. V× n−íc l¹nh lµm gi¶m sù trao ®æi chÊt cña tÕ bµo tæ chøc côc bé, lµm tÕ bµo dÔ bÞ ho¹i tö. Cã thÓ ®iÒu trÞ viªm b»ng n−íc l¹nh theo c¸c ph−¬ng ph¸p sau: - Ng©m vïng bÖnh vµo trong n−íc l¹nh: Tr−êng hîp gia sóc bÞ viªm mãng cÊp tÝnh ta cã thÓ cho gia sóc ®øng ng©m ch©n vµo trong n−íc ë ao hå, hoÆc trong thïng chËu ®ùng n−íc l¹nh. - Ch−êm n−íc l¹nh: dïng kh¨n, v¶i nhóng vµo n−íc l¹nh hoÆc tói nil«ng, tói cao su ®ùng n−íc ®¸, ch−êm lªn vïng bÖnh cho gia sóc. §iÒu trÞ b»ng n−íc l¹nh mçi lÇn 30 phót, mçi ngµy 1-3 lÇn. Kh«ng ®−îc dïng n−íc l¹nh ®Ó ®iÒu trÞ trong c¸c tr−êng hîp tæ chøc bÞ viªm ho¸ mñ, ho¹i tö, ho¹i th−, khèi u hoÆc c¬ thÓ bÞ thiÕu m¸u. Dïng n−íc nãng ®Ó ®iÒu trÞ sÏ lµm sung huyÕt, t¨ng c−êng tuÇn hoµn côc bé. Do tuÇn hoµn côc bé ®−îc t¨ng c−êng nªn dÞch rØ viªm sÏ khuÕch t¸n nhanh vµ réng nªn kh«ng tÝch tô t¹i vïng viªm, lµm gi¶m bít sù kÝch thÝch cña nã ®èi víi tæ chøc lµm cho vïng viªm bít ®au. Còng do tuÇn hoµn côc bé ®−îc c¶i thiÖn, lµm t¨ng sè l−îng vµ kh¶ n¨ng thùc bµo cña b¹ch cÇu, søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ t¨ng lªn, viªm sÏ chãng håi phôc. Ng−êi ta dïng n−íc nãng ®Ó ®iÒu trÞ viªm ¸ cÊp tÝnh vµ viªm m·n tÝnh. Kh«ng ®−îc sö dông n−íc qu¸ nãng (trªn 42oC) ®Ó ®iÒu trÞ v× dÔ g©y báng cho gia sóc. Kh«ng dïng n−íc nãng ®Ó ®iÒu trÞ c¸c tr−êng hîp sau: gia sóc bÞ xuÊt huyÕt, khèi u ¸c tÝnh, rèi lo¹n tim m¹ch, hoÆc gia sóc m¾c c¸c bÖnh ngoµi da nh−: exzÐma, lë loÐt, ho¹i tö, ho¹i th−. §iÒu trÞ b»ng n−íc nãng theo c¸c c¸ch sau: - Ch−êm b»ng kh¨n, mÆt, kh¨n t¾m v¶i mµn) nãng ®¾p lªn vïng bÖnh, trong vßng 60 phót. v¶i g¹c: LÊy kh¨n, v¶i (kh¨n gÊp l¹i råi nhóng vµo n−íc cø 3-5 phót thay mét lÇn, lµm - Ch−êm b»ng tói cao ®Ó ch−êm lªn vïng bÖnh phót, mçi ngµy 3-5 lÇn. −u ®iÓm lµ kh«ng lµm −ít su: Tói cao su ®ùng n−íc nãng cho gia sóc mçi lÇn 20-30 Ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ nµy cã l«ng da cña gia sóc (h×nh 1). H×nh 1. Tói ch−êm b»ng cao su - Phun h¬i nãng: Dïng h¬i n−íc ®−îc ch−ng cÊt trong c¸c nåi cao ¸p, qua vßi phun vµo vïng bÖnh sÏ g©y sung huyÕt chñ ®éng, c¶i thiÖn qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt ë côc bé, thóc ®Èy sù håi phôc tæ chøc sau khi bÞ tæn th−¬ng. Th−êng ng−êi ta phun h¬i nãng ®Ó ®iÒu trÞ viªm khíp, viªm c¬, viªm thÇn kinh m·n tÝnh. Khi ®iÒu trÞ viªm b»ng ph−¬ng ph¸p nµy ph¶i cã dông cô chuyªn dïng (nåi ch−ng khÝ, vßi phun) ph¶i chó ý ®Ò phßng báng cho gia sóc. H¬i nãng tõ trong nåi ch−ng khÝ o Do vËy khi ®iÒu trÞ vßi phun ph¸t ra nãng tõ 90-100 C. ph¶i ®Ó c¸ch c¬ thÓ gia sóc kho¶ng 50cm, nh− vËy khi nhiÖt ®é h¬i n−íc t¸c dông lªn vïng bÖnh trªn c¬ H×nh 2. Nåi ch−ng h¬i nãng thÓ gia sóc cßn kho¶ng 40-50oC, mçi lÇn phun tõ 2030 phót. NÕu kh«ng cã dông cô chuyªn dïng ta cã thÓ lÊy nåi hÊp cao ¸p, nåi nÊu r−îu, vßi b¬m thuèc trõ s©u ®Ó lµm vßi phun h¬i nãng (h×nh 2), (h×nh 3). H×nh 3. Ph−¬ng ph¸p phun h¬i n−íc nãng ®Ó ®iÒu trÞ b) §iÒu trÞ b»ng Parafin Parafin cã hai lo¹i: Parafin ë thÓ láng (dÇu parafin) ®−îc dïng ®Ó ®iÒu trÞ c¸c bÖnh néi khoa, s¶n khoa. Parafin thÓ r¾n ®−îc dïng ®Ó ®iÒu trÞ c¸c bÖnh ngo¹i khoa, ®Æc biÖt lµ trong chøng viªm, v× parafin cã nh÷ng −u ®iÓm c¬ b¶n sau: - Nã cã kh¶ n¨ng gi÷ nhiÖt rÊt l©u sau khi ®−îc ®un nãng nh−ng nã l¹i truyÒn nhiÖt rÊt chËm (sù truyÒn nhiÖt lµ sù ph¸t t¸n nhiÖt cña parafin chËm h¬n n−íc 10 lÇn). Do ®ã khi ®un parafin nãng ®Õn 90oC nã vÉn kh«ng g©y báng cho gia sóc. NhiÖt ®é ®−îc gi÷ l©u vµ khuÕch t¸n s©u vµo tæ chøc thóc ®Èy tuÇn hoµn côc bé, gióp c¬ thÓ hÊp thu nhanh dÞch rØ viªm. - Parafin cã t¸c dông chÌn Ðp c¬ giíi ®èi víi tæ chøc côc bé g©y sung huyÕt tæ chøc ë côc bé, h¹n chÕ viªm lan trµn. - Parafin cßn lµm da ë vïng bÖnh ®−îc ªm dÞu vµ tæ chøc vïng bÖnh ®ì c¨ng nªn gi¶m ®au. Trong ®iÒu trÞ ng−êi ta dïng parafin tr¾ng (parafin trung tÝnh kh«ng kÝch thÝch tæ chøc) cã ®é nãng ch¶y t¹i 52-55oC. Dïng nåi, xoong ®Ó ®un nãng ch¶y parafin. NÕu trong nåi xoong cã n−íc ph¶i ®un cho n−íc kh« kiÖt råi míi ®−îc cho parafin vµo, kh«ng ®−îc ®Ó lÉn n−íc l· víi parafin sÏ g©y báng cho gia sóc (n−íc nãng trªn 50oC ®· g©y báng cho gia sóc). Parafin ®−îc ®un nãng ch¶y ®Õn 65oC lµ cã thÓ dïng ®−îc, sau ®ã t¨ng lªn ®Õn 85oC lµ tèi ®a. Tr−íc khi ®iÒu trÞ b»ng parafin ph¶i c¾t vµ c¹o s¹ch l«ng vïng bÖnh, b«i lªn da mét líp vaselin ®Ó sau khi ®iÒu trÞ xong dÔ bãc líp parafin ra khái da. BÖnh sóc ph¶i ®−îc cè ®Þnh trong gi¸ thËt ch¾c ch¾n. * Cã 3 c¸ch ®iÒu trÞ b»ng parafin - PhÕt parafin lªn vïng bÖnh: Ph−¬ng ph¸p nµy th−êng dïng ®Ó ®iÒu trÞ cho tiÓu gia sóc. §un cho parafin nãng ch¶y ë nhiÖt ®é cÇn thiÕt råi dïng chæi quÐt s¬n nhóng vµo parafin quÐt mét líp máng lªn vïng bÖnh (kh«ng ®Ó nhá nh÷ng giät parafin lªn da cña gia sóc, ph¹m vi ®−îc quÐt parafin ph¶i réng h¬n vïng bÖnh mét Ýt). Sau ®ã nhanh chãng phÕt lªn vïng bÖnh nhiÒu líp parafin, sao cho líp parafin ®−îc phñ lªn da, dµy ®é 1-1,5 cm lµ ®−îc. Bªn ngoµi líp parafin dïng v¶i dÇu hoÆc v¶i g¹c phñ lªn råi b¨ng l¹i. - Ng©m vïng bÖnh vµo trong parafin nãng ch¶y: Ph−¬ng ph¸p nµy th−êng dïng ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh ë 4 ch©n. §un parafin nãng ch¶y ë nhiÖt ®é nhÊt ®Þnh råi phÕt mét líp máng lªn vïng bÖnh (dµy kho¶ng 0,5cm) ®Ó ®Ò phßng báng cho gia sóc. Sau ®ã dïng v¶i dÇu quÊn xung quanh vïng bÖnh hai vßng, t¹o thµnh mét kho¶ng trèng gi÷a hai vßng v¶i dÇu tõ 2-3 cm. §un parafin nãng ch¶y ë nhiÖt ®é cao h¬n nhiÖt ®é cÇn ®iÒu trÞ 1oC råi ®æ parafin nãng ch¶y vµo gi÷a 2 vßng v¶i dÇu, ®ång thêi thu hÑp vßng v¶i dÇu l¹i. Bªn ngoµi vßng v¶i dÇu lãt b«ng, sau ®ã dïng b¨ng cuén b¨ng vïng bÖnh l¹i. - Ch−êm vïng bÖnh b»ng v¶i g¹c tÈm parafin: Ph−¬ng ph¸p nµy cã thÓ dïng ®Ó ®iÒu trÞ tÊt c¶ c¸c vïng bÖnh trªn c¬ thÓ gia sóc do ®ã nã ®−îc dïng réng r·i trong l©m sµng. Tr−íc tiªn c¾t vµ c¹o s¹ch l«ng gia sóc trªn vïng bÖnh. Dïng xoong nåi ®un parafin nãng ch¶y ë nhiÖt ®é cÇn thiÕt råi lÊy chæi quÐt s¬n nhóng parafin phÕt lªn da vïng bÖnh mét líp parafin ®é 0,5cm. Sau ®ã dïng 5-8 líp v¶i g¹c tÈm vµo parafin nãng ch¶y råi ®¾p lªn vïng bÖnh, bªn ngoµi bäc mét líp b«ng vµ v¶i g¹c ®Ó gi÷ nhiÖt. §iÒu trÞ viªm b»ng parafin theo ba ph−¬ng ph¸p trªn, mçi ngµy mét lÇn, mçi lÇn tõ 1-4 giê, mçi liÖu tr×nh tõ 10-15 ngµy. Sau mçi lÇn ®iÒu trÞ nªn dïng kh¨n mÒm lau s¹ch må h«i trªn da, råi dïng b«ng b¨ng cuén b¨ng vïng bÖnh l¹i. §Ó cho gia sóc nghØ 15-30 phót míi cho vËn ®éng. §Æc biÖt vÒ mïa ®«ng cÇn chó ý ®Ò phßng c¶m l¹nh cho gia sóc. Th−êng dïng parafin ®Ó ®iÒu trÞ trong nh÷ng tr−êng hîp sau: X−¬ng bÞ chÊn th−¬ng cÊp tÝnh, m·n tÝnh, viªm d©y thÇn kinh, viªm g©n, viªm c¬, phong thÊp... Kh«ng ®−îc dïng parafin ®Ó ®iÒu trÞ viªm ho¸ mñ, ho¹i tö, vÕt th−¬ng míi... c) §iÒu trÞ b»ng bïn Dïng bïn ®Ó ®iÒu trÞ viªm b»ng hai ph−¬ng ph¸p ch−êm nãng vµ ch−êm l¹nh vïng viªm. Dïng bïn ®Ó ch−êm nãng cã t¸c dông lµm Êm côc bé vïng viªm, do bïn cã ®é qu¸nh lín nªn khi ch−êm lªn vïng bÖnh cã t¸c dông chÌn Ðp nh− xoa bãp nhÑ trªn da vµ thóc ®Èy tuÇn hoµn. §ång thêi nã cßn t¨ng c−êng c¬ n¨ng ®iÒu tiÕt cña hÖ thèng trung khu thÇn kinh. Ngoµi ra trong bïn cßn cã chÊt kh¸ng sinh nªn nã cã thÓ s¸t trïng. Khi ®iÒu trÞ, tr−íc tiªn ph¶i gi÷ gia sóc trong gi¸ cè ®Þnh. Cho bïn vµo nåi xoong ®un nãng ë nhiÖt ®é cÇn thiÕt ë 40-45oC, sau mçi lÇn ®iÒu trÞ cã thÓ t¨ng nhiÖt ®é cña bïn lªn tõ 1-2oC nh−ng kh«ng ®−îc qu¸ 70oC. Dïng v¶i phÕt bïn ®· ®−îc ®un nãng lªn thµnh mét líp dµy kho¶ng 3-5 cm, phñ lªn mét líp v¶i dÇu råi ®¾p lªn vïng bÖnh, bªn ngoµi lãt b«ng råi dïng b¨ng cuén b¨ng l¹i. Ban ®Çu c¸ch mét ngµy thay ®æi mét lÇn, sau ®ã mçi ngµy ch−êm mét lÇn, mçi lÇn 30 phót, mçi liÖu tr×nh tõ 15-20 lÇn. Sau khi ®iÒu trÞ hÕt liÖu tr×nh ta dïng n−íc Êm röa s¹ch vïng bÖnh. Ng−êi ta th−êng dïng bïn ®Ó ®iÒu trÞ viªm khíp, viªm c¬, viªm g©n thÓ m·n tÝnh. Kh«ng ®−îc dïng bïn ®Ó ®iÒu trÞ c¸c tr−êng hîp gia sóc bÞ suy tim, lao, ung th−, xuÊt huyÕt. Ngoµi ra ng−êi ta cßn dïng bét ®Êt mÞn ë nhiÖt ®é thÊp ®Ó ®iÒu trÞ c¸c tr−êng hîp viªm cÊp tÝnh kh«ng ho¸ mñ cã kÕt qu¶ rÊt tèt, v× nã cã t¸c dông chÌn Ðp c¬ giíi nªn nã lµm gi¶m viªm, gi¶m ®au ë vïng bÖnh. Tr−íc tiªn ®em nghiÒn nhá ®Êt, dïng r©y cã lç thËt nhá r©y lÊy bét ®Êt mÞn råi cho n−íc l¹nh vµo ®Êt trén thµnh mét lo¹i hå qu¸nh (mçi lÝt n−íc cho thªm 50ml dÊm ¨n hoÆc dung dÞch axetat ch× 2%). Dïng lo¹i hå trªn phÕt lªn vïng bÖnh mét líp dµy kho¶ng 3cm råi dïng b¨ng cuén b¨ng l¹i, gi÷ trong 30-60 phót. NÕu muèn gi÷ l©u h¬n, thØnh tho¶ng t−íi thªm n−íc l¹nh vµo ®Êt ®Ó cho ®Êt gi÷ ®−îc ®é dÎo qu¸nh cña nã trong ®iÒu trÞ. d) Quang liÖu ph¸p Quang liÖu ph¸p lµ øng dông sù chiÕu s¸ng cña c¸c tia s¸ng th−êng, tia hång ngo¹i, tia tö ngo¹i ®Ó phßng vµ ®iÒu trÞ bÖnh cho ng−êi vµ gia sóc. Ng−êi ta cã thÓ lîi dông ¸nh s¸ng cña mÆt trêi còng nh− ¸nh s¸ng nh©n t¹o trong y häc. Do cã h¹n chÕ vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn nªn viÖc lîi dông ¸nh s¸ng mÆt trêi trong viÖc ®iÒu trÞ gÆp nhiÒu khã kh¨n. Ng−êi ta ®· chÕ ra ®−îc nhiÒu nguån ¸nh s¸ng ®Ó dïng réng r·i trong ®iÒu trÞ bÖnh b»ng c¸c lo¹i ®Ìn sau: * §Ìn hång ngo¹i: Nguyªn lý cÊu t¹o ®Ìn hång ngo¹i lµ ng−êi ta dïng nhiÖt ®iÖn ®Ó ®èt nãng mét d©y kim lo¹i ®en sÏ ph¸t ra tia hång ngo¹i. Th−êng ®èt nãng d©y kim lo¹i lªn ®Õn 500oC th× cã thÓ s¶n sinh ra tia hång ngo¹i, nÕu ®èt nhiÖt ®é cµng cao th× b−íc sãng cña tia hång ngo¹i cµng ng¾n, b−íc sãng cña tia hång ngo¹i cµng ng¾n th× kh¶ n¨ng xuyªn vµo tæ chøc cµng s©u, cã thÓ ®Õn 3cm. §Ìn hång ngo¹i lo¹i nhá cã c«ng suÊt kho¶ng 300W, lo¹i lín cã c«ng suÊt tõ 600-1000W. C¸ch sö dông ®Ìn hång ngo¹i ®Ó ®iÒu trÞ rÊt ®¬n gi¶n gièng nh− sö dông ®Ìn ®iÖn, bÕp ®iÖn, sau khi c¾m ®iÖn 5-10 phót lµ cã thÓ tiÕn hµnh ®iÒu trÞ ®−îc. D−íi t¸c dông cña tia hång nªn vïng bÖnh nh− ®−îc ch−êm ngo¹i tæ chøc ®−îc s−ëi Êm bëi h¬i nãng kh« (h×nh 4). Khi ®iÒu trÞ ph¶i ®Ó ®Ìn c¸ch ®iÒu trÞ 25-60 phót, mçi ngµy ®iÒu ngµy. BÖnh ë thÓ cÊp tÝnh th× dïng tÝnh th× dïng l−îng lín. Cã thÓ ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh ë thÓ cÊp tÝnh. ngo¹i víi l−îng lín kÕt hîp víi tia c¬ thÓ tõ 50-70 cm, mçi lÇn trÞ 1-3 lÇn, liÖu tr×nh tõ 15-18 l−îng nhá, bÖnh ë thÓ m·n dïng kÕt hîp víi tia tö ngo¹i Kh«ng ®−îc dïng tia hång tö ngo¹i ®Ó ®iÒu trÞ. Th−êng dïng tia hång ngo¹i ®Ó viªm g©n cÊp tÝnh vµ m·n tÝnh ®iÒu trÞ viªm khíp, viªm c¬, (h×nh 5). H×nh 4. §Ìn hång ngo¹i H×nh 5. ChiÕu ®Ìn hång ngo¹i ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh viªm khíp * §Ìn solux: §Ìn solux kh¸c víi ®Ìn hång ngo¹i ë chç ®Ìn solux ngoµi viÖc s¶n sinh tia hång ngo¹i nã cßn s¶n sinh ra tia s¸ng th−êng vµ mét Ýt tia tö ngo¹i. Do ®ã ng−êi ta coi ®Ìn solux lµ mét (mÆt trêi" nh©n t¹o (h×nh 6). §Ìn solux lo¹i nhá cã c«ng suÊt lµ 200W, lo¹i lín tõ 500-1000W. Ng−êi ta dïng ®Ìn solux ®Ó ®iÒu trÞ c¸c tr−êng hîp viªm ¸ cÊp tÝnh vµ viªm m·n tÝnh nã cã t¸c dông lµm tiªu viªm vµ gi¶m ®au. Qua kinh nghiÖm thùc tÕ cho thÊy dïng ®Ìn solux ®Ó ®iÒu trÞ rÊt thÝch hîp víi nh÷ng vÕt th−¬ng lµnh ë thêi kú I, nã cã thÓ lµm tiªu tan nh÷ng tÕ bµo bÞ ho¹i tö, lµm gi¶m sù ph©n tiÕt mñ, thóc ®Èy sù t¨ng sinh vµ qu¸ tr×nh håi phôc cña tÕ bµo. Khi ®iÒu trÞ mçi ngµy liÖu tr×nh 15 ngµy. chiÕu mét lÇn tõ 15-60 phót, * §Ìn tö ngo¹i: Lµ lo¹i ¸p. CÊu t¹o chñ yÕu cña nã tinh th¹ch anh cã h×nh ch÷ U thuû ng©n. Thuû ng©n trong s¶n sinh ra tia cùc tÝm. B−íc 400nm ®Õn vµi µm. Trong y b−íc sãng cña tia tö ngo¹i tõ ®Ìn thuû ng©n th¹ch anh cao gåm mét èng lµm b»ng thuû hoÆc h×nh èng trong cã chøa èng bÞ nhiÖt ®iÖn kÝch thÝch sÏ sãng cña tia cùc tÝm th−êng lµ häc ng−êi ta th−êng dïng 400nm ®Õn 18nm. §èi víi sinh vËt tia tö c¸c mÆt sau: H×nh 6. §Ìn solux ngo¹i cã nh÷ng t¸c ®éng ®Õn - Tia tö ngo¹i ¶nh h−ëng ®Õn vi sinh vËt: PhÇn lín c¸c lo¹i vi khuÈn ®Òu bÞ tia tö ngo¹i tiªu diÖt. D−íi t¸c dông trùc tiÕp cña tia tö ngo¹i sÏ lµm cho albumin trong tÕ bµo vi khuÈn bÞ ®«ng vãn l¹i. Tuy nhiªn c¸c lo¹i vi khuÈn cã ®é mÉn c¶m kh¸c nhau víi tia tö ngo¹i. Trong ®ã liªn cÇu trïng cã ®é mÉn c¶m cao nhÊt, vi khuÈn lao cã søc ®Ò kh¸ng m¹nh víi tia tö ngo¹i. Ngoµi ra tia tö ngo¹i cßn cã kh¶ n¨ng lµm t¨ng sù thùc bµo cña b¹ch cÇu. - ¶nh h−ëng cña tia tö ngo¹i ®èi víi da cña c¬ thÓ gia sóc: Khi chiÕu tia tö ngo¹i lªn c¬ thÓ gia sóc th× da chÞu ¶nh h−ëng ®Çu tiªn, ¶nh h−ëng cña nã ®èi víi da rÊt phøc t¹p. - Sau khi ®−îc chiÕu tia tö ngo¹i mét thêi gian tõ 2-10 giê, da vïng ®−îc chiÕu næi ban ®á. Tia tö ngo¹i lµ mét lo¹i tia s¸ng l¹nh. Do ®ã hiÖn t−îng næi ban ®á trªn da kh«ng ph¶i lµ da bÞ báng do søc nãng nhiÖt ®é cao g©y nªn. §ång thêi víi hiÖn t−îng næi ban ®á, còng xuÊt hiÖn mét lo¹t biÕn ®æi ë da. Tr−íc tiªn lµ trªn da h×nh thµnh m¹ng l−íi m¹ch m¸u nhá vµ sù gi·n në cña c¸c viti huyÕt qu¶n. HiÖn t−îng nµy lµm t¨ng c¶i thiÖn dinh d−ìng cña da. Ngoµi ra cßn cã hiÖn t−îng viªm, s−ng ë côc bé, b¹ch cÇu tho¸t ra khái m¹ch m¸u. C¬ chÕ h×nh thµnh ban ®á rÊt phøc t¹p. Tia tö ngo¹i sau khi t¸c dông trùc tiÕp ®èi víi tÕ bµo th−îng b× sÏ lµm s¶n sinh ra mét chÊt ho¸ häc cã t¸c dông gièng nh− histamin, ¶nh h−ëng ®Õn hÖ thÇn kinh phã giao c¶m lµm cho m¹ch m¸u gi·n në g©y viªm ë côc bé. - ¶nh h−ëng cña tia tö ngo¹i ®èi víi hÖ thÇn kinh: Tia tö ngo¹i ¶nh h−ëng ®Õn hÖ thèng thÇn kinh theo hai ®−êng: mét lµ t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn thÇn kinh da, hai lµ th«ng qua nh÷ng s¶n phÈm ph©n gi¶i cña tæ chøc kÝch thÝch ®èi víi hÖ thèng thÇn kinh. - ¶nh h−ëng cña tia tö ngo¹i ®èi víi sù h×nh thµnh vitamin D3: d−íi t¸c dông cña tia tö ngo¹i lªn c¬ thÓ ®éng vËt lµm cho 7-dehydrocholesterol vì m¹ch nèi 9-10 biÕn thµnh vitamin D3. Do ®ã ng−êi ta th−êng dïng tia tö ngo¹i chiÕu trªn toµn th©n ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh cßi x−¬ng, mÒm x−¬ng cho gia sóc (h×nh 7). H×nh 7. ChiÕu tia tö ngo¹i ®Ó ®iÒu trÞ toµn th©n cho bª - T¸c dông chèng dÞ øng cña tia tö ngo¹i: Kh¶ n¨ng chèng dÞ øng cña tia tö ngo¹i cã liªn quan ®Õn sù ph©n gi¶i protein h×nh thµnh trong da. Do ®ã trong l©m sµng ng−êi ta øng dông ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh phong thÊp, viªm do dÞ øng. Khi sö dông tia tö ngo¹i ®Ó ®iÒu trÞ ng−êi ta ph¶i x¸c ®Þnh liÒu sinh vËt. LiÒu sinh vËt ®−îc tÝnh bëi kho¶ng c¸ch cña ®Ìn tö ngo¹i ®Æt ®Ó ®iÒu trÞ víi c¬ thÓ gia sóc vµ thêi gian ®ñ ®Ó cho tia tö ngo¹i b¾t ®Çu cã t¸c dông trªn c¬ thÓ gia sóc (xuÊt hiÖn nh÷ng ban ®á trªn da). Ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh liÒu l−îng nh− sau: Trªn c¬ thÓ gia sóc ng−êi ta chän chç da nµo kh«ng cã s¾c tè - C¾t vµ c¹o s¹ch l«ng gia sóc víi mét diÖn tÝch 16×5 cm, dïng cån 70o s¸t trïng da. Sau ®ã ta dïng mét tÊm b×a ®en cã c¾t 6 « h×nh ch÷ nhËt b»ng nhau (tæng céng diÖn tÝch 6 « h×nh ch÷ nhËt trªn tÊm b×a b»ng diÖn tÝch da trªn c¬ thÓ con vËt ®· ®−îc c¾t l«ng). Bªn ngoµi 6 « trèng ta phñ b»ng mét tÊm v¶i ®en. Sau khi më ®Ìn tia tö ngo¹i ph¸t s¸ng ®−îc 5 phót, ta kÐo tÊm b×a ®en ®Ó cho tia tö ngo¹i chiÕu lªn « sè mét ®−îc 3 phót, kÐo sang « thø hai ®−îc 3 phót ta l¹i kÐo lïi tÊm b×a ®Ó tia tö ngo¹i chiÕu lªn « thø ba ®óng 3 phót. Cø lÇn l−ît nh− vËy ta cho tia tö ngo¹i chiÕu c¶ 6 « trªn da con vËt, céng tÊt c¶ thêi gian chiÕu 6 « lµ 18 phót, trong ®ã « thø s¸u ®−îc chiÕu 3 phót, « thø nhÊt 18 phót råi t¾t ®Ìn. Sau 18-24 giê ta kiÓm tra ph¶n øng trªn da nÕu thÊy trªn da øng víi « nµo da bÞ ph¶n øng viªm xuÊt hiÖn nhÑ nhÊt th× lÊy thêi gian ®−îc chiÕu ë « ®ã lµm ®¬n vÞ tÝnh liÒu sinh vËt. VÝ dô ta thÊy trªn da ë « thø 5 cã ph¶n øng viªm nhÑ, da ë « thø 6 hoµn toµn b×nh th−êng, ta lÊy thêi gian chiÕu ë « thø 5 ®Ó tÝnh liÒu sinh vËt. Nh− vËy liÒu sinh vËt cña tia tö ngo¹i ®−îc tÝnh nh− sau: Kho¶ng c¸ch ®Æt ®Ìn tö ngo¹i c¸ch c¬ thÓ con vËt ®Ó ®iÒu trÞ côc bé lµ 0,5m, thêi gian chiÕu s¸ng lµ tõ 5-6 phót mét lÇn. §èi víi ®iÒu trÞ toµn th©n kho¶ng c¸ch ®Æt ®Ìn lµ 1m, thêi gian chiÕu s¸ng tõ 3-5 phót. Khi ®iÒu trÞ kh«ng cÇn ph¶i c¾t l«ng cho gia sóc v× l«ng gia sóc kh«ng cã trë ng¹i g× ®Õn t¸c dông cña tia tö ngo¹i lªn c¬ thÓ gia sóc. §èi víi toµn th©n, tia tö ngo¹i kÝch thÝch c¬ n¨ng phßng vÖ cña c¬ thÓ, c¶i thiÖn trao ®æi chÊt ®Æc biÖt lµ trao ®æi kho¸ng, ®iÒu trÞ c¸c chøng thiÕu m¸u, suy dinh d−ìng. §èi víi côc bé, dïng tia tö ngo¹i ®Ó ®iÒu trÞ tæn th−¬ng ë da, môn nhät, exzema, viªm da, viªm c¬, loÐt, viªm khíp, viªm x−¬ng, vÕt th−¬ng l©u lµnh v.v... Ng−êi ta cßn dïng tia tö ngo¹i ®Ó xö lý m¸u tr−íc khi tiÕp cho gia sóc. M¸u chuÈn bÞ tiÕp cho bÖnh sóc sau khi ®· cho 5% Natri Citrat ®Ó chèng ®«ng, dïng ®Ìn tö ngo¹i ®Æt c¸ch b×nh ®ùng m¸u 0,5m chiÕu trong thêi gian 10-15 phót, khi chiÕu b×nh ®ùng m¸u ®Ó yªn kh«ng ®−îc l¾c. Sau khi xö lý xong, tiÕp vµo tÜnh m¹ch cho gia sóc víi liÒu 1,5ml cho 1kg träng l−îng gia sóc ®Ó ®iÒu trÞ c¸c tr−êng hîp: viªm cÊp tÝnh ho¸ mñ, c¸c vÕt th−¬ng nhiÔm trïng, loÐt, lç dß, viªm tuû x−¬ng, g·y x−¬ng l©u lµnh. Còng cã thÓ tiÕp m¸u nµy tr−íc khi mæ ®Ó ®Ò phßng nhiÔm trïng vÕt mæ. Kh«ng ®−îc dïng m¸u trªn ®Ó tiÕp cho gia sóc m¾c c¸c bÖnh khèi u ¸c tÝnh, lao ë thêi kú tiÕn triÓn, suy tim, xuÊt huyÕt. e) §iÖn liÖu ph¸p Ng−êi ta cã thÓ dïng ®iÖn mét chiÒu vµ ®iÖn xoay chiÒu ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh cho gia sóc. Khi dïng ®iÖn mét chiÒu chØ ®−îc dïng dßng ®iÖn víi ®iÖn thÕ kh«ng qu¸ 80V vµ c−êng ®é dßng ®iÖn kh«ng qu¸ 100mA. §iÖn xoay chiÒu trong d©n dông th−êng cã ®iÖn thÕ tõ 110-220V. Lo¹i ®iÖn nµy kh«ng thÓ dïng trùc tiÕp ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh ®−îc v× dßng ®iÖn khi ®i vµo c¬ thÓ nã sÏ lµm cho m¹ch m¸u co th¾t mét c¸ch ®ét ngét (kÓ c¶ m¹ch m¸u ë tim) sÏ dÉn ®Õn c¬ thÓ bÞ cho¸ng, g©y nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng cña gia sóc, thËm chÝ ®iÖn ¸p h¹ ®Õn 50V còng cßn nguy hiÓm. V× vËy ng−êi ta ph¶i chuyÓn ®iÖn xoay chiÒu d−íi h×nh thøc ®iÖn c¶m øng míi dïng trong ®iÒu trÞ ®−îc. - T¸c dông sinh vËt cña ®iÖn mét chiÒu: C¬ thÓ ®éng vËt cã kh¶ n¨ng dÉn ®iÖn nh−ng tÝnh dÉn ®iÖn cña c¸c bé phËn trong c¬ thÓ kh«ng gièng nhau. Nãi chung nh÷ng tæ chøc cã chøa nhiÒu n−íc th× kh¶ n¨ng dÉn ®iÖn m¹nh nh− m¹ch m¸u, m¹ch l©m ba, tuyÕn må h«i, c¬, cßn da vµ x−¬ng Ýt dÉn ®iÖn h¬n. Khi mét dßng ®iÖn vµo c¬ thÓ nã ph¶i qua lùc c¶n cña da sau ®ã míi theo m¹ch m¸u, tuyÕn må h«i ®Ó truyÒn sang bªn kia. Do t¸c dông cña dßng ®iÖn gi÷a hai cùc cña tæ chøc h×nh thµnh mét ®iÖn tr−êng cè ®Þnh nªn nh÷ng ion tho¸t ra gi÷a hai ®iÖn tr−êng d−íi t¸c dông cña ®iÖn cùc cã thÓ di ®éng trong ®ã. Nh− vËy ë cùc ©m nh÷ng ion (-) tõ ®iÖn cùc ch¹y ®Õn da vµ ion (+) tõ da ch¹y sang cùc ©m. Do trong tæ chøc cã chøa nhiÒu lo¹i ion kh¸c nhau vµ tèc ®é di chuyÓn cña chóng còng kh«ng gièng nhau, cho nªn trong tæ chøc s¶n sinh ra hµng lo¹t sù biÕn ®æi vÒ sinh häc cùc kú quan träng. VÝ dô K+ vµ Na+ cã thÓ kÝch thÝch tÕ bµo lµm thay ®æi tr¹ng th¸i keo cña tÇng ngoµi tÕ bµo (mµng tÕ bµo), t¨ng ®é toan cña nã tõ ®ã lµm t¨ng tÝnh thÈm thÊu cña tÕ bµo, tøc lµ lµm t¨ng kh¶ n¨ng thÈm thÊu cña mét chÊt nµo ®ã qua mµng vµo bªn trong tÕ bµo. Ng−îc l¹i Ca++ vµ Mg++ cã thÓ lµm co chÊt keo cña mµng tÕ bµo, lµm gi¶m tÝnh thÈm thÊu cña mµng tÕ bµo, gi¶m tÝnh h−ng phÊn cña tÕ bµo. Trong ®iÒu trÞ b»ng ®iÖn mét chiÒu do tèc ®é di chuyÓn c¸c ion K+, Na+, Ca++, Mg++ kh«ng gièng nhau, sau mét thêi gian ë cùc ©m cã thÓ thÊy l−îng K+ t¨ng lªn, ng−îc l¹i ë cùc d−¬ng l−îng Ca++ t¨ng lªn. Do ®ã ë cùc ©m cã t¸c dông t¨ng sù h−ng phÊn vµ tÝnh thÈm thÊu cña tÕ bµo, ng−îc l¹i ë cùc d−¬ng th× gi¶m sù h−ng phÊn vµ tÝnh thÈm thÊu cña tÕ bµo. Nh− vËy ë cùc ©m cã t¸c dông h−ng phÊn vµ thóc ®Èy sù hÊp thu, ë cùc d−¬ng th× cã t¸c dông tiªu viªm vµ gi¶m ®au. T¸c dông cña dßng ®iÖn mét chiÒu ®èi víi thÇn kinh: T¹i cùc d−¬ng lµm gi¶m sù kÝch øng cña thÇn kinh do ®ã cã t¸c dông gi¶m ®au, t¹i cùc ©m lµm t¨ng tÝnh kÝch øng cña thÇn kinh, cã thÓ kÝch thÝch sù t¸i sinh cña thÇn kinh. Ngoµi nh÷ng t¸c dông trùc tiÕp kÓ trªn, ®iÖn mét chiÒu cßn kÝch thÝch sù c¶m thô cña thÇn kinh dÉn ®Õn ph¶n øng hµng lo¹t cña hÖ thèng thÇn kinh bao gåm c¶ thÇn kinh thùc vËt nh− g©y d·n m¹ch m¸u, sung huyÕt biÕn ®æi c¬ n¨ng hÖ thèng ph©n tiÕt trong c¬ thÓ. Dïng ®iÖn mét chiÒu ®Ó ®iÒu trÞ c¸c tr−êng hîp sau: Xóc tiÕn sù t¸i sinh cña tæ chøc, håi phôc kh¶ n¨ng dÉn truyÒn cña thÇn kinh trong bÖnh liÖt bé phËn hoÆc liÖt hoµn toµn. Ngoµi ra nã cßn thóc ®Èy sù hÊp thu dÞch viªm, gi¶m ®au, ®iÒu trÞ c¸c bÖnh viªm ¸ cÊp tÝnh, viªm m·n tÝnh, bÖnh phong thÊp, viªm g©n, viªm bao khíp, viªm c¬... Kh«ng ®−îc dïng ®iÖn mét chiÒu ®Ó ®iÒu trÞ viªm cÊp tÝnh, exzema, loÐt, ho¸ mñ v.v... Ng−êi ta dïng dßng ®iÖn mét chiÒu ®Ó ®iÖn ph©n mét sè ho¸ chÊt, d−îc phÈm ®−a nh÷ng ion ®−îc ph©n ly cã t¸c dông ch÷a bÖnh vµo c¬ thÓ ®éng vËt ®Ó ®iÒu trÞ mét sè bÖnh nh− ®iÖn ph©n c¸c chÊt NaCl, CaCl2, MgSO4, AgNO3, Strychnin Nitrat, Cocain, Novocain, Natri Salicilat v.v... c¸c ion Cl − , Ca++, K+, Mg++, Ag+... sÏ vµo c¬ thÓ gia sóc ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh. Ngoµi ra ng−êi ta cßn dïng ®iÖn c¶m øng ®Ó ®iÒu trÞ c¸c bÖnh teo c¬, b¹i liÖt kh«ng hoµn toµn v.v... Kh«ng dïng ®iÖn c¶m øng ®Ó ®iÒu trÞ viªm cÊp tÝnh, co giËt... g) §iÒu trÞ b»ng ph−¬ng ph¸p xoa bãp Xoa bãp lµ dïng tay kÕt hîp víi c¸c dông cô chuyªn dïng ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh cho gia sóc mang tÝnh chÊt c¬ giíi. Xoa bãp cã t¸c dông lµm t¨ng c−êng tuÇn hoµn vµ qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt ë côc bé, do ®ã lµm tiªu viªm vµ gi¶m ®au. Xoa bãp cßn lµm cho c¸c khíp x−¬ng ho¹t ®éng dÔ dµng, t¨ng tr−¬ng lùc c¬, gióp tæ chøc t¸i sinh nhanh. - Kü thuËt xoa bãp: Khi xoa bãp ph¶i dïng tay s¹ch vµ kh« ®Ó tiÕn hµnh. Trªn vïng bÖnh cña gia sóc ph¶i ®−îc röa s¹ch sÏ H×nh 8. C¸c ph−¬ng ph¸p xoa bãp ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh cho gia sóc ®Ó cho l«ng da kh« r¸o míi tiÕn hµnh ®iÒu trÞ. ®éng t¸c xoa bãp b¾t ®Çu tõ vïng b×nh th−êng ®Õn vïng bÖnh, råi tõ vïng bÖnh xoa bãp ®Õn vïng b×nh th−êng. Xoa bãp tõ tõ, lµm nhÞp nhµng ban ®Çu dïng lùc nhÑ, sau t¨ng lªn dÇn, nh−ng kh«ng ®−îc lµm qu¸ m¹nh, lµm cho gia sóc ®au ®ín hoÆc lµm x©y x¸t da (h×nh 8). Dïng ph−¬ng ph¸p xoa bãp ®Ó ®iÒu trÞ c¸c tr−êng hîp sau: Viªm c¬, teo c¬, thÊp c¬, viªm bao khíp, viªm bao ho¹t dÞch v.v... Kh«ng dïng ph−¬ng ph¸p xoa bãp ®Ó ®iÒu trÞ c¸c chøng viªm nhiÔm trïng ho¸ mñ, viªm m¹ch l©m ba, viªm tÜnh m¹ch cã huyÕt khèi, u ¸c tÝnh. h) §iÒu trÞ b»ng ph−¬ng ph¸p vËn ®éng Cã thÓ dïng ph−¬ng ph¸p vËn ®éng ®Ó ®iÒu trÞ c¸c bÖnh liÖt hoµn toµn vµ liÖt kh«ng hoµn toµn, viªm khíp kh«ng ho¸ mñ. Dïng ph−¬ng ph¸p vËn ®éng ®Ó ®iÒu trÞ cã 2 c¸ch: VËn ®éng bÞ ®éng vµ vËn ®éng chñ ®éng. VËn ®éng bÞ ®éng lµ ng−êi ®iÒu trÞ b¾t gia sóc ph¶i vËn ®éng theo sù ®iÒu khiÓn cña m×nh. Nh− cÇm ch©n con vËt l¾c theo c¸c chiÒu (co vµo, duçi ra, l¾c qua tr¸i, qua ph¶i). VËn ®éng chñ ®éng lµ ng−êi ta d¾t con vËt ®i l¹i. Qua vËn ®éng cã thÓ t¨ng c−êng sù ho¹t ®éng cña c¬ b¾p, khíp x−¬ng, thÇn kinh, t¨ng c−êng sù trao ®æi chÊt cña c¬ thÓ cã ¶nh h−ëng tèt ®Õn sù ®iÒu trÞ bÖnh. Ch−¬ng 2 NhiÔm trïng ngo¹i khoa I. Kh¸i niÖm vÒ nhiÔm trïng ngo¹i khoa Vi sinh vËt g©y bÖnh chñ ®éng hoÆc bÞ ®éng x©m nhËp vµo tæ chøc c¬ thÓ gia sóc, trong qu¸ tr×nh sinh sèng vµ ph¸t triÓn chóng s¶n sinh ra ®éc tè g©y nh÷ng biÕn ®æi vÒ bÖnh lý cho tæ chøc ë côc bé vµ toµn th©n gäi lµ nhiÔm trïng ngo¹i khoa. Chóng ta ®Òu biÕt r»ng nhiÔm trïng ngo¹i khoa kh«ng ph¶i chØ cã tõ bªn ngoµi mµ cßn do tõ bªn trong (vÝ dô khi gia sóc m¾c bÖnh sÈy thai truyÒn nhiÔm, vi khuÈn Brucella cã thÓ theo hÖ thèng m¹ch m¸u, l©m ba ®Õn g©y nhiÔm trïng vÕt th−¬ng. Khi gia sóc bÞ nhiÔm trïng ngo¹i khoa th× gi÷a vi khuÈn vµ tÕ bµo tæ chøc cña c¬ thÓ cã sù tiÕp xóc rÊt chÆt chÏ dÉn ®Õn nh÷ng ph¶n øng côc bé còng nh− toµn th©n. NhiÔm trïng ngo¹i khoa tuy ®éc tè vi trïng cã t¸c dông nh−ng kh«ng ph¶i lµ chñ yÕu mµ do tÝnh chÊt vÕt th−¬ng vµ tr¹ng th¸i cña c¬ thÓ gia sóc. NÕu nh− kh¶ n¨ng phßng vÖ cña c¬ thÓ (søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ gia sóc) th¾ng ®−îc søc c«ng ph¸ cña vi khuÈn g©y bÖnh th× vi khuÈn bÞ tiªu diÖt; vÕt th−¬ng dËp n¸t, ho¹i tö qu¸ nhiÒu, trong vÕt th−¬ng cã nhiÒu côc m¸u ®«ng, ø m¸u th× vÕt th−¬ng dÔ bÞ nhiÔm trïng. Nh÷ng vÕt th−¬ng mµ tæ chøc bÞ dËp n¸t cµng réng, vÕt th−¬ng cµng s©u th× kh¶ n¨ng bÞ nhiÔm trïng ho¸ mñ, nhiÔm trïng yÕm khÝ cµng lín. NÕu sau khi bÞ th−¬ng mÊt nhiÒu m¸u, bÞ nhiÔm l¹nh, suy kiÖt sÏ lµm gi¶m søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ th× vÕt th−¬ng dÔ bÞ nhiÔm trïng. Ta cÇn ph¶i ph©n biÖt c¸c kh¸i niÖm vÒ "nhiÔm trïng", "nhiÔm bÈn" vµ "gi÷ trïng". Khi gia sóc bÞ th−¬ng, trong vÕt th−¬ng cã vi khuÈn g©y bÖnh, l«ng gia sóc, bôi ®Êt r¬i vµo tr−êng hîp nµy gäi lµ vÕt th−¬ng "nhiÔm bÈn". VÕt th−¬ng bÞ nhiÔm bÈn kh«ng nhÊt ®Þnh lµ bÞ nhiÔm trïng. Bëi v× tuy vÕt th−¬ng bÞ nhiÔm bÈn rÊt cã nhiÒu kh¶ n¨ng dÉn ®Õn bÞ nhiÔm trïng nh−ng nÕu khi bÞ th−¬ng m¸u ch¶y, dÞch l©m ba cã thÓ lµm röa tr«i vi khuÈn g©y bÖnh trong vÕt th−¬ng ra ngoµi hoÆc do c¬ thÓ gia sóc cã kh¶ n¨ng miÔn dÞch víi vi khuÈn g©y bÖnh, søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ gia sóc ®ñ m¹nh ®Ó tiªu diÖt sè vi khuÈn cßn l¹i trong vÕt th−¬ng th× vÕt th−¬ng sÏ kh«ng bÞ nhiÔm trïng. Nh−ng nÕu khi bÞ th−¬ng vµ trong vÕt th−¬ng cã qu¸ nhiÒu vËt l¹, sè l−îng vi sinh vËt nhiÒu Èn n¸u trong côc m¸u ®«ng, ®éc lùc cña vi khuÈn m¹nh, søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ gi¶m sót th× vÕt th−¬ng nhiÔm bÈn sÏ chuyÓn sang nhiÔm trïng. Trªn bÒ mÆt tæ chøc thÞt non vµ trong tæ chøc sÑo cña vÕt th−¬ng gÇn lµnh th−êng cã mét sè vi khuÈn tån t¹i. Sè vi khuÈn nµy ®éc lùc ®· bÞ suy gi¶m, chóng kh«ng thÓ ph¸ ho¹i c¸c tæ chøc lµnh. Tr−êng hîp nµy gäi lµ vÕt th−¬ng "gi÷ trïng". Nh−ng nÕu tæ chøc thÞt non, tæ chøc sÑo trong vÕt th−¬ng bÞ tæn h¹i, søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ bÞ gi¶m thÊp vµ nh÷ng vi khuÈn ®ã sÏ ph¸t triÓn, ®éc lùc t¨ng c−êng th× nã sÏ chuyÓn thµnh vÕt th−¬ng nhiÔm trïng (vÕt th−¬ng t¸i ph¸t hay vÕt th−¬ng t¸i nhiÔm trïng). Qu¸ tr×nh ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña nhiÔm trïng ngo¹i khoa vÒ nguyªn lý kh«ng kh¸c g× so víi c¸c lo¹i nhiÔm trïng kh¸c (bÖnh truyÒn nhiÔm, bÖnh néi khoa, bÖnh s¶n khoa). Tuy nhiªn trong nhiÔm trïng ngo¹i khoa phÇn lín lµ thÓ hiÖn d−íi d¹ng nhiÔm trïng ë côc bé. Trong tr−êng hîp vÕt th−¬ng qu¸ nÆng vµ phøc t¹p, vi khuÈn x©m nhËp vµo vÕt th−¬ng víi sè l−îng nhiÒu vµ ®éc lùc cao, cã søc g©y bÖnh lín, trong khi ®ã søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ gia sóc gi¶m, c¸c biÖn ph¸p xö lý vÕt th−¬ng kh«ng ®óng, hiÖu qu¶ ®iÒu trÞ kÐm sÏ xuÊt hiÖn hiÖn t−îng nhiÔm trïng ngo¹i khoa toµn th©n hay cßn gäi lµ nhiÔm trïng m¸u. NhiÔm trïng ngo¹i khoa còng nh− c¸c lo¹i nhiÔm trïng kh¸c, qu¸ tr×nh ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn ®Òu chÞu t¸c ®éng cña ba yÕu tè c¬ b¶n: mÇm bÖnh, c¬ thÓ vµ m«i tr−êng bªn ngoµi. Ba yÕu tè nµy t¸c ®éng lÉn nhau, liªn quan chÆt chÏ víi nhau vµ quyÕt ®Þnh tiªn l−îng kÕt côc cña mäi qu¸ tr×nh nhiÔm trïng. II. c¸c lo¹i nhiÔm trïng Ng−êi ta chia nhiÔm trïng ngo¹i khoa thµnh ba lo¹i chÝnh: NhiÔm trïng ho¸ mñ, nhiÔm trïng thèi r÷a, nhiÔm trïng kþ khÝ (yÕm khÝ). Ngoµi ra ®èi víi c¸c nhiÔm trïng do nÊm Actinomyces, Botriomyces vµ vi khuÈn Clostridium tetani, ng−êi ta xÕp vµo lo¹i nhiÔm trïng ngo¹i khoa ®Æc biÖt. 1. NhiÔm trïng ho¸ mñ Th−êng do nhãm c¸c vi khuÈn ho¸ mñ, tô cÇu trïng (Staphylococcus), liªn cÇu trïng (Streptococcus), song cÇu trïng (Diplococcus), vi khuÈn sèng trong ®−êng ruét gia sóc (E.coli, Salmonella...) g©y nªn. Cã 2 thÓ nhiÔm trïng ho¸ mñ: - NhiÔm trïng mñ côc bé: NhiÔm trïng xuÊt hiÖn trong ba ngµy ®Çu sau khi gia sóc bÞ th−¬ng, tr−íc khi vÕt th−¬ng h×nh thµnh c¸c m« h¹t. Qu¸ tr×nh lµm mñ b¾t ®Çu ë xung quanh v¸ch vÕt th−¬ng, nã kh«ng lan réng mµ chØ giíi h¹n ë phÇn tæ chøc bÞ tæn th−¬ng, bÞ ho¹i tö. Da xung quanh vÕt th−¬ng h¬i öng ®á, cã hiÖn t−îng thÊm nhiÔm vµ ®au, khi Ên tay vµo mÐp vÕt th−¬ng th× cã mñ ch¶y ra. Mñ cã mµu tr¾ng s÷a hoÆc vµng chanh, mïi tanh. - NhiÔm trïng mñ toµn th©n (nhiÔm trïng huyÕt): NhiÔm trïng mñ toµn th©n lµ do sù t¸c ®éng qua l¹i rÊt phøc t¹p gi÷a vi sinh vËt g©y bÖnh vµ c¬ thÓ gia sóc. Nã th−êng x¶y ra ®èi víi nh÷ng vÕt th−¬ng cã diÖn tÝch réng, nhiÒu tæ chøc bÞ dËp n¸t, c¸c vÕt th−¬ng xuyªn thñng mµng ngùc, mµng bông, xuyªn khíp, g·y x−¬ng hë v.v... §èi víi nh÷ng vÕt th−¬ng thuéc lo¹i nµy nÕu xö lý kh«ng kÞp thêi vµ ®óng ph−¬ng ph¸p th× dÔ dÉn ®Õn nhiÔm trïng toµn th©n. Gia sóc bÞ nhiÔm trïng toµn th©n th−êng cã tr¹ng th¸i mÖt mái, kiÖt søc. Con vËt sèt thÊt th−êng, khi nhiÖt ®é c¬ thÓ gi¶m th−êng to¸t må h«i. Da nhît nh¹t, mµu ®Êt, trªn c¸c niªm m¹c (m¾t, ©m ®¹o...) xuÊt hiÖn nh÷ng chÊm xuÊt huyÕt. Gia sóc ¨n uèng kÐm hoÆc bá ¨n hoµn toµn, n«n möa nhiÒu lÇn, l−ìi kh« vµ bÈn. Tim ®Ëp nhanh. Gia sóc bÞ thiÕu m¸u, sè l−îng b¹ch cÇu t¨ng, c«ng thøc b¹ch cÇu chuyÓn sang tr¸i, tèc ®é huyÕt trÇm nhanh, gia sóc bÞ Øa ch¶y dai d¼ng. T¹i vÕt th−¬ng hiÖn t−îng ho¹i tö chiÕm −u thÕ, mñ ch¶y ra nhiÒu, qu¸ tr×nh håi phôc cña tæ chøc chËm, c¸c m« h¹t nhît nh¹t, phï nÒ, dÔ ch¶y m¸u. NÕu kh«ng can thiÖp kÞp thêi gia sóc sÏ chÕt do kiÖt søc v× tróng ®éc. 2. NhiÔm trïng thèi r÷a Lo¹i nhiÔm trïng nµy do nhãm c¸c lo¹i vi khuÈn g©y thèi r÷a nh−: Clostridium spogenes, Clostridium putrificum, Bacillus pyocianous, Bacillus coli vµ nhiÒu lo¹i kh¸c g©y nªn. NÕu trong vÕt th−¬ng hiÖn t−îng viªm ho¸ mñ ë møc võa ph¶i, tæ chøc ho¹i tö kh«ng nhiÒu l¾m vµ søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ gia sóc kh«ng bÞ suy gi¶m nghiªm träng th× nh÷ng vi khuÈn thuéc lo¹i nµy cã kh¶ n¨ng ®ãng vai trß lµm s¹ch vÕt th−¬ng. V× nh÷ng lo¹i vi khuÈn nµy s¶n sinh ra men dung gi¶i protein cña nh÷ng tÕ bµo tæ chøc bÞ chÕt, lµm cho nh÷ng tÕ bµo ho¹i tö tan r÷a biÕn thµnh n−íc tr«i ra khái vÕt th−¬ng, vÕt th−¬ng ®−îc dän s¹ch nh÷ng tÕ bµo tæ chøc bÞ ho¹i tö, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho tÕ bµo tæ chøc t¸i sinh. Nh−ng trong thùc tÕ vi khuÈn g©y thèi r÷a th−êng ph¸t sinh ë nh÷ng vÕt th−¬ng nhiÒu tæ chøc ho¹i tö cã diÖn tÝch réng, Ýt khi vi khuÈn g©y thèi r÷a t¸c ®éng mét c¸ch ®éc lËp mµ th−êng phèi hîp víi nh÷ng lo¹i vi khuÈn ho¸ mñ vµ vi khuÈn yÕm khÝ. Do vËy t×nh tr¹ng cña bÖnh sóc cµng xÊu ®i. Con vËt cã triÖu chøng toµn th©n (sèt cao, c¸c hiÖn t−îng nhiÔm ®éc t¨ng lªn, c¬ thÓ bÞ mÊt n−íc, rèi lo¹n dinh d−ìng, run c¬) vÕt th−¬ng cã mïi h«i thèi rÊt khã chÞu. C¸c chÊt tiÕt ra tõ vÕt th−¬ng Ýt ®i, c¸c m« bÞ bao phñ bëi mét dÞch x¸m bÈn, qu¸ tr×nh håi phôc bÞ ngõng l¹i. Trong vÕt th−¬ng cã nh÷ng æ ho¹i tö míi vµ chóng bÞ ph©n huû. C¸c h¹ch l©m ba c¹nh vÕt th−¬ng bÞ s−ng to. Da vïng gÇn vÕt th−¬ng cã vÕt th©m tÝm nh− bÞ nhiÔm trïng yÕm khÝ. 3. NhiÔm trïng yÕm khÝ NhiÔm trïng yÕm khÝ lµ lo¹i nhiÔm trïng cùc kú nguy hiÓm, rÊt dÔ dÉn ®Õn nhiÔm trïng huyÕt g©y tö vong cho gia sóc. Vi khuÈn g©y bÖnh th−êng do bèn lo¹i sau: - Trùc khuÈn g©y thuû thòng ¸c tÝnh (Bacillus oedematis maligni). Khi x©m nhËp vµo vÕt th−¬ng nã sÏ lµm cho da vµ tæ chøc d−íi da cã hiÖn t−îng thuû thòng d¹ng keo nhÇy. - Trùc khuÈn cã gi¸p m« sinh h¬i (Bacillus perfrigens): Lo¹i vi khuÈn nµy ph©n bè rÊt réng trong thiªn nhiªn, cã nhiÒu trong ph©n ng−êi vµ gia sóc. Sau khi x©m nhËp vµo vÕt th−¬ng vi khuÈn cã thÓ theo hÖ thèng m¹ch m¸u vµ l©m ba lan truyÒn ®i c¸c n¬i kh¸c trong c¬ thÓ gia sóc, chóng sinh h¬i, s¶n sinh ra ®éc tè g©y dung huyÕt, ®Çu ®éc thÇn kinh vµ c¸c b¾p thÞt. - Trùc khuÈn lµm tan r÷a tæ chøc (Bacillus histolyticus): lo¹i vi khuÈn nµy ph©n bè Ýt trong thiªn nhiªn, khi x©m nhËp vµo vÕt th−¬ng nã lµm cho tÕ bµo tæ chøc bÞ ho¹i tö vµ tan r÷a. - Trùc khuÈn g©y thuû thòng (Bacillus oedematiens): Lo¹i vi khuÈn nµy sau khi x©m nhËp vµo vÕt th−¬ng sÏ g©y dung huyÕt vµ g©y thuû thòng. §èi víi gia sóc khi bÞ th−¬ng rÊt dÔ bÞ nhiÔm trïng yÕm khÝ, nhÊt lµ nh÷ng vÕt th−¬ng nhiÒu tæ chøc dËp n¸t, tæn th−¬ng ®Õn x−¬ng, ®Õn m¹ch m¸u chÝnh chÌn Ðp tuÇn hoµn côc bé lµm cho tæ chøc bÞ th−¬ng kh«ng ®−îc m¸u nu«i d−ìng sÏ ph¸t triÓn thµnh nhiÔm trïng yÕm khÝ. Ngoµi ra nh÷ng vÕt th−¬ng th«ng khÝ kÐm (vÕt th−¬ng s©u, miÖng hÑp, bÞ c¸c côc m¸u ®«ng bÞt kÝn miÖng) còng dÔ dÉn ®Õn nhiÔm trïng yÕm khÝ. Trong sè c¸c yÕu tè chung ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn nhiÔm trïng yÕm khÝ, yÕu tè quan träng nhÊt lµ sù mÊt m¸u, suy kiÖt cña c¬ thÓ vµ nhiÔm l¹nh. NhiÔm trïng yÕm khÝ cã thÓ ph¸t sinh do vÕt th−¬ng ë bÊt kú chç nµo cña c¬ thÓ nh−ng th−êng hay gÆp nhÊt lµ vÕt th−¬ng vïng bèn ch©n. Tuú theo sù tiÕn triÓn cña chøng bÖnh mµ ng−êi ta chia nhiÔm trïng yÕm khÝ ra lµm nhiÒu thÓ kh¸c nhau: - ThÓ chíp nho¸ng. - ThÓ tuÇn tiÕn nhanh. - ThÓ tuÇn tiÕn chËm. Tuú theo tÝnh chÊt cña sù biÕn ®æi cña tæ chøc côc bé ng−êi ta chia ra: - ThÓ sinh h¬i. - ThÓ thuû thòng ¸c tÝnh. - ThÓ hçn hîp. Thêi kú nung bÖnh cña nhiÔm trïng yÕm khÝ kh«ng l©u, th−êng xuÊt hiÖn sau khi bÞ th−¬ng tõ 3-7 ngµy. Thêi gian nung bÖnh cµng ng¾n bao nhiªu th× bÖnh cµng nÆng bÊy nhiªu. ThÓ chíp