Tài liệu Bài giảng sinh lý động vật thủy sinh chương 2 - gv. nguyễn bá mùi

3/29/2010 Ch­¬ng 2. thÇn kinh trung ­¬ng Kh¸i niÖm • Hệ thần kinh trung ương cấp thấp do phần sau của não bộ điều khiển (tuỷ sống, hành tuỷ...) • Là hệ thống thần kinh có mối liên hệ trực tiếp với cơ quan nhận cảm và cơ quan đáp ứng • Hệ thần kinh cấp cao không liên hệ trực tiếp với cơ quan nhận cảm và cơ quan đáp ứng mà nó phải thông qua thần kinh cấp thấp. • Gọi là cấp thấp vì nó đảm nhận các phản xạ đơn Nguyễn Bá Mùi giản, PXKĐK ü TKTW ®iÒu khiÓn: 2 lo¹i p/x¹ + PXK§K(b¶n n¨ng) ® h/® TK cÊp thÊp + PXC§K ® vá n·o ®iÒu khiÓn Î h/® TK cÊp cao ü §éng vËt (®.b cã x­¬ng sèng) gÇn nh­ toµn bé hÖ TK cÊu t¹o tõ n¬ron. VÒ c/n 3 lo¹i: nhËn c¶m (truyÒn vµo), v©n ®éng (truyÒn ra), liªn l¹c (trung gian) ü H/® c¬ b¶n TKTW lµ p/x¹ (®/ø cña c¬ thÓ ®èi víi KT tõ bªn ngoµi hoÆc bªn trong th«ng qua TKTW). üCung ph¶n x¹: ®­êng lan truyÒn xung TK tõ c¬ quan nhËn c¶m ®Õn c¬ quan ®/ø. (gåm 6 phÇn) Nguyễn Bá Mùi Cung PXK§K (TKTW=Tuû sèng) C/Q nhËn c¶m TK h­íng t©m TKTW TK li t©m liªn hÖ ng­îc C/Q ®¸p øng C¬ ü So s¸nh - HF: - p/ø cña tæ chøc víi KT - P/X¹: p/­ cña c¬ thÓ, nhê TKTW ü Trung khu TK? tËp trung 1 nhãm th©n n¬ron hÖ TKTW thùc hiÖn 1 c/n p/x¹ nhÊt ®Þnh Mùi VD: trung khu h« hÊp, tuÇn Nguyễn hoµn,BátiÕt n ­íc bät, ®iÒu hoµ nhiÖt … Nguyễn Bá Mùi 1 3/29/2010 I. Sinh lý tuû sèng v Cét sèng, 3 líp mµng: mµng cøng (tr¸nh va ch¹m c¬ häc), mµng xèp (mµng nhÖn), mµng m¸u (dinh d­ìng) TËp trung th©n TB TK c¶m gi¸c ng v 2 C/n l­ ng Sõ èng tuû • H/® p/x¹ t­¬ng ®èi ®éc lËp Sõ ng b Tuû sèng cã mèi quan hÖ trùc tiÕp gi÷a c¬ quan nhËn c¶m vµ c¬ quan ®/ø (trõ vïng mÆt) ôn g ! TËp trung c¸c TB TK giao c¶m Sõng bªn • DÉn truyÒn HF tõ thô quan® n·o ®tuû sèng ®c¬ quan ®/­ TËp trung th©n TB TK V/®éng (rÔ bông) Nguyễn Bá Mùi Nguyễn Bá Mùi 1. Chøc n¨ng rÔ l­ng vµ rÔ bông TN Bell Magendic • Huû toµn bé rÔ l­ng ph¶i® KT nöa th©n ph¶i® mÊt c¶m gi¸c, cßn k/n v/®éng. • Huû toµn bé rÔ bông tr¸i ® KT nöa th©n ph¶i® mÊt k/n v/®, cßn c¶m gi¸c à RÔ l­ng cã c/n c¶m gi¸c, rÔ bông cã c/n vËn ®éng hay rÔ l­ng: sîi c/gi¸c (truyÒn vµo), rÔ bông: sîi v/® (truyÒn ra) Nguyễn Bá Mùi Nguyễn Bá Mùi 2 3/29/2010 2. Chøc n¨ng dÉn truyÒn trong tuû sèng (®­êng truyÒn lªn, truyÒn xuèng vµ ®­êng nèi c¸c ®èt tuû) a, §­êng truyÒn lªn Bã Goll, Burdach, Flechsig, Gowers Vá n·o 3 & ®­êng tuû-®åi §åi thÞ • Bã Goll & bã Burdach: - Burdach truyÒn xung c¶m gi¸c tõ chi tr­íc 2 TiÎu n·o vµ nöa th©n tr­íc hµnh tuû, ®åi thÞ vµ n·o bé - Goll truyÒn xung c¶m gi¸c tõ nöa th©n sau vµ hai chi sau lªn hµnh tuû (tËp trung thµnh nh©n Goll á hµnh thuû), ®åi thÞ vµ n·o Hµnh tuû 1 Tuû sèng Nguyễn Bá Mùi v Bã Gowers vµ Flechsig (bã tuû ® tiÓu n·o) + Gowers: tõ sõng bông t/s, b¾t chÐo tuû sèng lªn tiÓu n·o + Flechsig tõ sõng l­ng ® tiÓu n·o Vá n·o - c¶ 2 bã truyÒn xung c¶m gi¸c lªn tiÓu n·o gi÷ th¨ng b»ng vµ tr­¬ng lùc c¬ - V xung bã tuû–tiÓu n·o > tuû®vá n·o §åi thÞ TiÎu n·o v Bã tuû - ®åi thÞ Tõ h¹ch c¶m gi¸c vµo phÝa l­ng tuû sèng, b¾t chÐo ngay tuû sèng, thay n¬ron thø 2 lªn ®åi thÞ (truyÒn c¶m gi¸c ®au vµ nhiÖt ®é) Nguyễn Bá Mùi Hµnh tuû Tuû sèng Flechsig Gowers Bông L­ng b, §­êng truyÒn xuèng TB th¸p - DÉn xung ®éng tõ TK v/® ë vá ®¹i n·o® nhãm v/® tuû sèng: bã th¸p th¼ng, th¸p chÐo, ®­êng nh©n ®á tuû vµ tiÒn ®×nh tuû • Bã th¸p th¼ng : tõ TB th¸p (vá n·o)® Vá n·o Th¸p chÐo §åi thÞ TiÎu n·o • Bã th¸p chÐo: tõ TB th¸p (vá n·o) b¾t chÐo ë hµnh tuû xuèng rÔ bông cña t/s. à Khi c¸c trung khu v/® ë 1 b¸n cÇu n·o Mùi nµo? bÞ tæn th­¬ng ® g©y b¹i liÖtNguyễn nh­BáthÕ Nguyễn Bá Mùi Hµnh tuû xuèng sõng bông® b¾t chÐo ë t/s tiÕp xóc víi rÔ bông (®iÒu khiÓn v/® cña c¬ thÓ ) Tuû sèng C¬ 3 3/29/2010 3. Chøc n¨ng ph¶n x¹ + Tính hưng phấn của tổ chức tuỷ sống ở cá cũng giống như ở động vật hằng nhiệt. + Trong tuỷ sống có rất nhiều trung khu liên quan đến hoạt động của da và cơ. + Kích thích rễ vận động của thần kinh tuỷ sống sẽ thấy được phản ứng của tế bào sắc tố ở da và sự vận động cuả cơ. Hoặc cắt rời tuỷ sống của cá khỏi não, rồi dùng nến, đèn hoặc điện kích thích ở da thì đuôi cá quẫy ra. + Holst (1937) đã thí nghiệm như sau: cắt hết neuron cảm giác ở tuỷ sống của cá Tinca, cá vẫn bơi lội bình thường, phá hoại hoàn toàn tuỷ sống của cá chình, cá vẫn hoạt động bình thường Nguyễn Bá Mùi • Từ đó ông kết luận rằng: các cơ quan vận động của cá là do do trung khu vận động điều khiển, • Sự bơi lội không cần cơ quan cảm giác tham gia, còn các kích thích với cơ quan cảm giác là làm tăng hay giảm hoạt động của trung khu vận động, làm cho các cơ quan vận động hoạt động thích ứng với sự biến đổi của điều kiện môi trường. • Tuỷ sồng truyền dẫn các xung cảm giác từ bên ngoài đến các trung khu của thần kinh trung ương • Tủy sống truyền các xung động thần kinh (mệnh lệnh) được phát ra từ trung khu thần kinh cao cấp đến các cơ quan đáp ứng. Nguyễn Bá Mùi II. Sinh lý hµnh tuû (HÀNH NÃO, NÃO CÙNG) + Não cùng là bộ phận rất quan trọng của não bộ. + Các dây thần kinh phát ra từ não cùng phân bố đến và chi phối hoạt động của các cơ quan quan trọng nhất của cơ thể như: hô hấp, tim, dạ dày, ruột, mê lộ của tai trong và cơ quan cảm giác của da. 1. Chức năng phản xạ + Não cùng là nơi xuất của 6 đôi dây thần kinh nào, từ dây V –X Nguyễn Bá Mùi Nguyễn Bá Mùi 4 3/29/2010 NÃO BỘ CÁ CHÉP CẮT DỌC Nguyễn Bá Mùi • • • • Não cùng còn là cầu nối giữa hệ thống thần kinh cấp cao với tuỷ sống, về nguyên tắc, cơ chế thì các phản xạ của não cùng cũng giống như tuỷ sông. Những hoạt động phản xạ của não cùng có ý nghĩa quyết định đối với hoạt động sống của cơ thể Não cùng có nhiều trung khu của nhiều phản xạ quan trọng Trung khu hô hấp: nếu phá huỷ một bên cuả não cùng của cá chép, hoặc các loài cá xương khác thì hoạt động hô hấp của nắp mang tương ứng sẽ ngừng Nguyễn Bá Mùi • Trung khu hô hấp của cá nhám có liên hệ mật thiết với nhánh tim của thần kinh phế vị. • Hưng phấn tự động qua đường máu, do các tế bào thần kinh ở hành não nhận cảm được nồng độ oxy và CO2 trong máu. •Trung khu điều tiết tế bào sắc tố: trung khu hoá sáng nằm ở phần trước não cùng. •Dùng dòng điện cảm ứng kích thích não cùng của các Phocinus laevis thì toàn bộ tế bào sắc tố đen, hồng, vàng đều co lại. •Nếu kích thích ở dưới trung khu hoá sáng một chút thì các tế bào sắc tố lại nở ra, làm cho thân cá có màu sẫm. Nguyễn Bá Mùi Nguyễn Bá Mùi 5 3/29/2010 • Trung khu thăng bằng: não cùng có tác dụng điều khiển sự thăng bằng của cơ thể cá. • Nếu phá một bên não cùng thì cá chỉ bơi xoay về phí bên não bị phá, nếu cá ngừng bơi thì đầu cá cũng quay về phía đó. Nguyên nhân do bên não cùng bị phá thì cơ ở phần thân bên đó bị giãn ra trong khi đó cơ quan phía bên kia vẫn co. • Coi hành tuỷ là “nút sống” hay “trung khu sinh mệnh” của cơ thể. Mọi tổn thương ở hành tuỷ có thể gây chết, trước hết vì làm ngừng hoạt động hô hấp. Nguyễn Bá Mùi 2. Chức năng dẫn truyền • Các đường truyền từ tuỷ sống lên não và các đường truyền từ não xuống tuỷ sống đều phải đi qua hành tuỷ • Đường truyền riêng: • đường tiền đình – tuỷ sống • Các đường nối hành tuỷ – cầu não với tiểu não Nguyễn Bá Mùi III. NÃO SAU • Sự phát triển của não sau có quan hệ mật thiết với phương thức sống của động vật. • Những loài động vật chỉ dựa vào cơ phần thân để vận động thì não sau chỉ là những mấu tròn nhỏ, nếu vận động nhờ vây hoặc các chi của cơ thể thì não sau phát triển hơn. • Não sau của cá phát triển to hay nhỏ cũng tuỳ thuộc vào khả năng vận động của cá Nguyễn Bá Mùi Nguyễn Bá Mùi 6 3/29/2010 • Những loài cá vận động kém, như cá mồm tròn, não sau rất nhỏ. Những loài cá vận động nhiều như cá nhám, cá trích... có não sau rất phát triển. • Não sau là trung khu điều tiết sự vận động của cá, nó có tác dụng duy trì sự thăng bằng và tư thế của cá, điều tiết năng lực vận động của cơ và sự vận động nhịp nhàng của cơ thể • Não sau điều khiển sự vận động của khối cơ ở thân và vây. • Đối với cá vận động bằng vây, khi phá một bên não sau sẽ làm cho vây bên đó yếu đi. Nguyễn Bá Mùi • Cá nhám vận động chủ yếu nhờ cơ ở thân, khi não sau bị phá hoại sẽ làm giảm sự co cơ ở thân, do đố bơi lội kém đi. • Các loài cá xương như cá chép, cá diếc khi não sau bị phá không chỉ ảnh hưởng đến vận động mà còn ảnh hưởng đến giữ thăng bằng, làm cho toàn thân cá uốn cong, nằm nghiêng và bơi vòng tròn. Nguyễn Bá Mùi • Đại đa số các loài cá sau khi bị phá não sau thì phạm vi cảm giác thu hẹp, sự nhạy bén với kích thích kém đi, khó hình thành ph ản xạ có điều kiện đối với ánh sáng, thính giác và thị giác bị rối loạn. • Như vậy não sau là cơ quan điều khiển cơ năng của cơ quan thị giác, thính giác và các cơ quan cảm giác khác, đồng thời cũng là trung khu co cơ và giữ thăng bằng của cơ thể. Nguyễn Bá Mùi Nguyễn Bá Mùi 7 3/29/2010 IV. Não giữa • Não giữa của cá gồm có phần đáy tương đối lớn và phần nắp. Phần nắp có một rãnh nhỏ chia não giữa làm hai thuỳ, gọi là thuỳ thị giác. • Phá huỷ phần nắp não giữa sẽ làm cho mắt cá bị mờ, vùng nhìn của mắt thu hẹp lại. • Bề mặt thuỳ thị giác bị tổn thương sẽ làm cho vận động của cá bị rối loạn, không giữ được tư thế bơi lội bình thường. Nếu chỉ một thuỳ thị giác bị tổn thương thì phần cơ thể phía bên kia sẽ vận động lắc lư, phản xạ của đồng tử giảm sút. • Vậy não giữa là nơi có trung khu điều tiết các hoạt động co cơ, vận động cuả thân và giữ thăng nằng cơ thể cá. • Ngoài ra não giữa còn là trung khu cao cấp điều khiển thị giác của cá. Nguyễn Bá Mùi V. N·o trung gian (d ­íi ®åi) Vïng ®åi (kh©u n·o) vµ d­íi ®åi (hypothalamus) + Ở đa số các loài cá não trung gian đều rất nhỏ và bị não gữa che lấp, não trung gian có ảnh hưởng rõ rệt nhất đối với tế bào sắc tố + Kích thích não trung gian sẽ làm màu sắc cá biến đổi, tác dụng này ngược với não cùng. +Tức là não trung gian có trung khu thần kinh làm cá có màu sẫm. + Ở động vật bậc cao, não trung gian là trung khu cao cấp sau vỏ não Nguyễn Bá Mùi VI. HÖ thÇn kinh thùc vËt TKTV TK§V -Chi phèi h/® c¬ tr¬n, tim m¹ch, néi t¹ng, h/® T§C, d 2 - §iÒu khiÓn h/® kh«ng theo ý muèn à hÖ TK d2. - Chi phèi h/® c¬ v©n - §iÒu khiÓn h/® theo ý muèn d­íi chØ huy vá n·o 1. H×nh th¸i vµ chøc n¨ng (so s¸nh víi hÖ TK§V) Ø Trung khu hÖ TKTV n»m ë nh÷ng n¬i nhÊt ®Þnh cña hÖ TK (n·o gi÷a, hµnh n·o & tuû sèng). Cßn hÖ TK§V r¶i r¸c trong toµn bé hÖ TK Nguyễn Bá Mùi Nguyễn Bá Mùi 8 3/29/2010 ØSù ng¾t ®o¹n cña sîi ly t©m: - TK§V: d©y TK ®i th¼ng tíi c¬ (c¬ quan ®/øng) - TKTV: d©y TK ®Õn h¹ch råi míi tíi c¬ quan ®/øng Sîi tr­íc h¹ch (®o¹n ®i ®Õn h¹ch), sîi sau h¹ch (®o¹n tõ h¹ch ®Õn c¬ quan ®/øng) Ø So s¸nh c¸c ®Æc ®iÓm kh¸c V dÉn truyÒn f TK§V 60-120 m/s 2R = 12-14mm Vá bäc Miªlin® truyÒn nhanh, chÝnh x¸c TÝnh HF Nguyễn Bá Mùi TÝnh HF cao TKTV 1-30m/s 5-7mm phÇn lín K0 vá ® chËm, k0 chÝnh x¸c ThÊp h¬n 2. HÖ thÇn kinh giao c¶m vµ phã giao c¶m H/® ng­îc chiÒu nh­ng kh«ng ®èi lËp vÒ c/n mµ hiÖp ®ång d­íi sù ®iÒu khiÓn cña trung khu cÊp cao TKTW ë d­íi ®åi (Xem b¶ng) øng dông Sö dông c¸c chÊt g©y t¨ng c­êng hay øc chÕ hÖ TKTV VÝ dô: Atropin gi¶m ®au bông (­/c HF hÖ phã g/c)…… ./. Nguyễn Bá Mùi ChØ tiªu ThÇn kinh giao c¶m Trung khu Tõ tuû sèng vïng ngùc ®Õn vïng Tõ n·o gi÷a, tõ hµnh tuû vµ đu«i tuû sèng vïng ®u«i H¹ch TK + H¹ch c¹nh sèng nèi víi nhau t¹o thµnh chuçi TK giao c¶m + H¹ch tr­íc t¹ng xa cét sèng h¬n, t¹o thµnh c¸c ®¸m rèi (®¸m rèi mµng treo ruét…) C¸c h¹ch n»m gÇn hoÆc thËm chÝ ngay trong c¬ quan ®/­ (TK chi phèi h/® cña tim n»m trong tim) Sîi TK Sîi tr­íc h¹ch ng¾n- Sîi sau h¹ch dµi, ph©n nh¸nh nªn HF ®­îc khuyÕch t¸n Sîi tr­íc h¹ch dµi Sîi sau h¹ch ng¾n, K0 ph©n nh¸nh®HF kh«ng khuyÕch t¸n ChÊt tiÕt TK Sympatin g©y HF gièng Adrenalin Nguyễn - Ecgotoxin g©y øc chÕ Bá Mùi Axetylcolin ® HF (trõ c¬ tim) - Atropin ® øc chÕ Nguyễn Bá Mùi T/K phã giao c¶m 9 3/29/2010 3. Chức năng sinh lý * Điều hoà hoạt động các cơ quan nội tạng • Các cơ quan nội tạng nói chung đều chịu sự chi phối của TKTV. • Sự chi phối kiểu hai tầng này phù hợp với yêu cầu của cơ thể hoàn chỉnh. • Tác dụng của thần kinh giao cảm chủ yếu là tăng năng lượng cho cơ thể, tăng cường sự hoạt động cuả cơ thể Nguyễn Bá Mùi • Tác dụng của thần kinh phó giao cảm chủ yếu là điều chỉnh, tàng trữ và giảm bớt năng lượng bị tiêu hao, có lợi cho sự duy trì hoạt động lâu dài của cơ thể. * Tác dụng dinh dưỡng • Thần kinh thực vật còn có tác dụng điều hoà trao đổi chất của tổ chức cơ thể. • Theo Pavlov khi thần kinh giao cảm chi phối tim bị kích thích sẽ làm tăng hoạt động co bóp của tim Nguyễn Bá Mùi • Ông cho rằng trong thần kinh chi phối tim này có “sợi tăng cường” có tắc dụng thúc đẩy quá trình trao đổi chát của cơ tim, do đó nâng cao tính hưng phấn và sức co bóp của tim. • Loại TK có tác dụng tăng cường năng lực hoạt động của cơ quan đáp ứng gọi là thần kinh dinh dưỡng. * Quan hệ giữa tác dụng của TKg/c và TK phó giao cảm • TK g/c và phó g/c có tác dụng trái ngược nhau. VD g/c hưng phấn làm tim đập nhanh, ngược lại phó giao cảm hưng phấn sẽ làm tim đập chậm lại • Ở cá tác dụng trái ngược của hai loại thần kinh này biểu hiện rất yếu Nguyễn Bá Mùi Nguyễn Bá Mùi 10 3/29/2010 VII.THẦN KINH TRUNG ƯƠNG CẤP CAO 1, Đặc điểm cấu tạo (Sơ đồ cắt ngang não bộ cá vàng) Nguyễn Bá Mùi • N·o lµ phÇn non trÎ nhÊt trong hệ thần kinh • CÊu t¹o cña n·o rÊt phøc t¹p, gåm nhiÒu tû tÕ bµo TK vµ TB dinh d­ìng • Cã hµng tû mèi quan hÖ trªn n·o • TrÝ nhí kh«ng cã vïng cô thÓ, ë toµn bé vá n·o (ë ®éng vËt cã vó) • TN: trÝ nhí ¶nh h­ëng bëi KL n·o bÞ c¾t ®i mµ kh«ng phô thuéc vµo vïng nµo bÞ c¾t Nguyễn Bá Mùi Quan hệ gữa KL cơ thể với KL của não Loµi ®éng vËt KL c¬ thÓ Khèi l­îng n·o C¸ voi 5.500 kg 3,0 kg Voi 1.650 kg 4,3 kg KhØ d¹ng ng­êi 150 kg 600 g Ng­êi 70 kg 1370 g Chã 15 kg 200 g Nguyễn Bá Mùi Nguyễn Bá Mùi 11 3/29/2010 Broca ®· c©n n·o 30 danh nh©n lçi l¹c + Tourgueniev: 2012 g + Byry: 1807 g + Cuvier: 1830 g + Dante: 1420 g + Kant: 1600 g + Mory: 1520 g +Paplop: 1653 g (bé tr­ëng cña Napoleon) + Mendeleep: 1571 g + Broca: 1485 g Tãm l¹i: KL n·o TB lµ 1400 g =2% KL c¬ thÓ • NhËn 1/6 l­u l­îng m¸u tõ tim • Tiªu thô 1/5 tæng l­îng oxy cña c¬ thÓ • Quá trình hoạt động của vỏ não cơ bản là hưng phấn và ức chế + Hưng phấn là TĐC ở đó tăng cường, phát ra các xung động + ức chế là quá trình TĐC giảm Nguyễn Bá Mùi 2. PXC§K vµ qu¸ tr×nh HF trong n·o 2.1 PXK§K • Cã KT lµ ®/­ kh«ng ®ßi hái mét ®iÒu kiÖn nµo: TA ch¹m l ­ìi® tiÕt • 3 lo¹i: P/x ¨n uèng, tù vÖ, s.dôc. • - BÈm sinh, m¸y mãc. 2.2 PXC§K • TËp nhiÔm, h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh sèng • TN Paplop: p/x¹ c¸ næi trªn mÆt n ­íc • ®Ó ®ãi ,vç tay ® cho ¨n ® c¸ næi lªn ¨n. LÆp l¹i nhiÒu lÇn • ® vç tay, kh«ng cho ¨n c¸ vÉn næi à thµnh lËp PXC§K næi trªn mÆt n­íc • Vç tay (KT C§K), TA (KT K§K) • TÝn hiÖu PXC§K ë ®éng vËt Î hÖ thèng tÝn hiÖu thø nhÊt. Riªng ng­êi cã hÖ thèng thø 2 lµ ng«n ng÷. VD: khi nãi chanh ® ? Nguyễn Bá Mùi 2.3. §iÒu kiÖn thµnh lËp PXC§K • KÕt hîp KTC§K, KTK§K nhiÒu lÇn, th­êng xuyªn (cñng cè PXC§K, t¸c nh©n K§K cã t/d cñng cè) • KTC§K tr­íc KTK§K à PXC§K thµnh lËp dÔ, bÒn v÷ng - KTC§K & KTK§K ®ång thêià khã thµnh lËp, kh«ng bÒn - KTC§K sau KTK§K ® kh«ng thµnh lËp ®­îc PXC§K • C­êng ®é: t¹o møc HF do KTK§K g©y ra ph¶i m¹nh h¬n do KTC§K (c¸ ®ãi, TA ngon ® trung khu ¨n HF m¹nh h¬n) • N·o, hÖ TK vµ c¸c gi¸c quan ë tr¹ng th¸i b×nh th­êng • TiÕn hµnh trong ®iÒu kiÖn yªn tÜnh, tr¸nh kÝch thÝch l¹ Nguyễn Bá Mùi Nguyễn Bá Mùi 12 3/29/2010 2.4. C¬ chÕ thµnh lËp PXC§K a. C¬ chÕ kinh ®iÓn Paplop: ®­êng liªn hÖ t¹m thêi Vç tay, KT tai trong® KT TK thÝnh gi¸c à trung khu thÝnh gi¸c ë n·o HF ® sîi ly t©m ® c¬ ® c¸ quay ®Çu (®Þnh h­íng) • Cho ¨n, TA KT n.m l­ìi® trung khu ¨n n·o HF® xuèng hµnh tuû® tiÕt dÞch (PXK§K) • Trung khu ¨n HF m¹nh h¬n trung khu thÝnh gi¸c, trë nªn ®iÓm ­u thÕ thu hót sãng HF vÒ phÝa m×nh. Sau nhiÒu lÇn h×nh thµnh ®­êng liªn hÖ t¹m thêi vµ thµnh lËp nªn PXC§K. • ® Ph¶n x¹ nµo m¹nh th× sÏ x¶y ra: Õch trong mïa giao phèi nÕu cã kÝch thÝch ® kh«ng t/d (p/x giao phèi m¹nh h¬n) Nguyễn Bá Mùi Trung khu thÝnh gi¸c d©y TK Tai trong Vç tay Trung khu ¨n C¬ Hµnh tuû Niªm m¹c l­ìi Quay l¹i TA TuyÕn tiÕt dÞch + Sãng HP lan to¶ vµ giao thoa vµo nhau, c¸c nh¸nh gai liªn hÖ víi nhau h×nh thµnh ®­êng liªn hÖ t¹m thêi + Cã Ýt nhÊt 2 cung pXK§K b. B¶n chÊt liªn hÖ t¹m thêi (quan niÖm hiÖn ®¹i) + Thµnh lËp PXC§K trªn §V ®¬n bµo: ®lhtt lµ mèi liªn hÖ néi bµo vµ tån t¹i ngay trong 1 tÕ bµo Nguyễn Bá Mùi ü * N¨m 1960, Haiden ®· ®­a ra s¬ ®å vÒ PXC§K ü PXK§K: chÊt m«i giíi, bé phËn tiÕp nhËn cã s½n ü PXC§K: sù lÆp l¹i KTC§K, KTK§Kà tæng hîp chÊt m«i giíi & vµ bé phËn tiÕp nhËn míi ü Khi HF à xung TK n¬ron h­íng t©m KT mµng tr­íc synap g/phãng chÊt m«i giíi (adrenalin or axetylcolin) ü Mµng sau cã bé phËn tiÕp nhËn cã b¶n chÊt lµ protein (gen tæng hîp nªn). ARNm duy tr× liªn hÖ gi÷a “protein tiÕp nhËn - chÊt m«i giíi” lµ c¬ së ph©n tö (c¬ chÕ nhí) Nguyễn Bá Mùi Nguyễn Bá Mùi 13 3/29/2010 ThÝ nghiÖm Connell, Thompson (1962) trªn ®Øa phiÕn + Cho vµo bÓ n­íc à bËt ®Ìn à ®iÖn giËt à ®Øa co róm + LÆp l¹i 150 lÇn à chØ bËt ®Ìn, kh«ng KT ®iÖn à ®Øa co róm PXC§K ®­îc thµnh lËp (®Øa ®· nhí vµ ®¸p øng) + NghiÒn ®Øa ®ã cho ®Øa ch ­a thµnh lËp PXC§K ¨n à chØ cÇn 40 lÇn lÆp l¹i ®· thµnh lËp ®­îc. - G/thÝch: do ¨n ARN m à k/n TH protein tiÕp nhËn nhanh h¬n • TN Corning + TN1: ®Üa (®· cã PXC§K) ng©m trong d2 chøa ribonucleaza à muèn thµnh lËp mÊt 150 lÇn nh ­ ban ®Çu à ®Øa quyªn bµi ®· häc + TN2: nghiÒn ®Üa (®· cã PXC§K) chiÕt dÞch ARNm tiªm cho ®Øa kh¸cà chØ mÊt 40 lÇn • KÕt luËn: C¬ chÕ ph©n tö cña ®lhtt, cña trÝ nhí lµ viÖc tæng hîp nªn c¸c protein tiÕp nhËn míi do ARNm ®iÒu khiÓn Nguyễn Bá Mùi 2.5 So s¸nh PXKDK vµ PXCDK PXK§K PXC§K BÈm sinh, ®/tr­ng loµi (c¾n, bó …) TËp nhiÔm, luyÖn tËp, c¸ thÓ æn ®Þnh c¶ khi m«i tr­êng thay ®æi, di truyÒn, t¹o b¶n n¨ng loµi Thay ®æi theo m«i tr­êng t¹o tËp tÝnh (kh«ng cñng cè sÏ mÊt) -Cung ph¶n x¹ cè ®Þnh, cã c¬ së gi¶i phÉu Cung ph¶n x¹ t¹m thêi (®­êng liªn hÖ t¹m thêi) Thùc hiÖn ë TKTW (t/s) Thùc hiÖn ë vá n·o Ph¶i cã kÝch thÝch trùc tiÕp vµo thô quan (TA ch¹m n.m l­ìi) ChØ cÇn tÝn hiÖu (®Ìn, chu«ng) Mang tÝnh t­¬ng ®èi v× 1 sè tr ­êng hîp PXC§K quan träng ® ­îc di truyÒn: gµ logo kh«ng Êp (PXC§K) ® trë thµnh PXK§K Bá Mùi Sù giao phèi theo mïa, §ÇuNguyễn tiªn lµ PXC§K dÇn dÇn thµnh PXK§K 2.6 PXCĐK ở cá • Cá không có võ não phát triển như động vật có xương sống bậc cao, song nhiều công trình nghiên cứu của nhiều tác giả cho thấy, cá cũng có hoạt động phản xạ có điều kiện. • Cá khó bảo vệ các PXCĐK do con người huấn luyện • Rất khó tạo cho cá PXCĐK về dấu vết, nếu có cũng không duy trì được lâu Nguyễn Bá Mùi Nguyễn Bá Mùi 14 3/29/2010 • Thành lập PXCDDK về thức ăn ở cá cũng nhanh như ở động vật bậc cao. VD: vỗ tay, cho ăn từ 525 lần là hình thành được PXCĐK để cá nổi trên mặt nước. • Cá không những phân biệt được đặc tính chung của tác nhân kích thích (như âm thanh hoặc ánh sáng) mà còn phân biệt được quan hệ của các loại tác nhân kích thích để hình thành PXCĐK. • Ví dụ: dùng vật có hình vuông lớn để kích thích cá + TA lặp lại nhiều lần, sau đưa vật có hình vuông lớn ra, cá sẽ đến gần vật đó. • Nếu đưa vật có hình vuông nhỏ ra, cá lại có PXCĐK âm tính (K quay lại hoặc không đến gần) à Như vậy cá cũng có thể phân biệt được 2 vật có hình dáng khác nhau Nguyễn Bá Mùi • Cá có thể hình thành PXCĐK về thời gian • VD: cách 2-3 phút cho ăn một lần, nhiều lần như vậy sẽ hình thành được PXCĐK vào cuối mỗi thòi gian đó cá vận động đến nơi cho ăn. • Tuy nhiên PXCĐK về thời gian ở cá không được bền vững như ở động vật bậc cao. • Trong điều kiện luyện tập bình thường cá không hình thành được phản xạ bắt chước như ở động vật bậc cao • Cá còn có khả năng hình thành PXCĐK về từ trường... Nguyễn Bá Mùi 2.7. ý nghÜa vµ øng dông PXC§K a. ý nghÜa - Linh ho¹t, thÝch øng cao - TÝnh chÊt tÝn hiÖu ® nh¹y c¶m, linh ho¹t p/ ­ l¹i c¸c thay ®æi hay nguy hiÓm ® tr¸nh nguy hiÓm, ph¸t hiÖn måi nhanh … VD: mïi fermon con ®ùc, mïi hæ, kiÕn khi trêi s¾p m ­a® thay ®æi ®é Èm ® di chuyÓn tr¸nh m ­a b. øng dông (trong CNTY) - HuÊn luyÖn gia sóc ®ùc nh¶y gi¸ lÊy tinh - §Æt tªn bß, chã … - Dïng kÎng lµm hiÖu lÖnh ch¨n th¶ - V¾t s÷a (cè ®Þnh ng ­êi v¾t, ®Þa ®iÓm, dông cô, thêi gian …) - Cè ®Þnh ®Çu vó cho lîn con - Cè ®Þnh giê, kh«ng gian … ®éng vËt ¨n ® t¨ng hiÖu qu¶ tiªu Nguyễn Bá Mùi ho¸… Nguyễn Bá Mùi 15 3/29/2010 • • • • • • • • • Trong an ninh quèc phßng HuÊn luyÖn chã gi÷ nhµ HuÊn luyÖn chã truy t×m thñ ph¹m HuÊn luyÖn chã ph¸t hiÖn ma tuý Chim bå c©u ®­a th­ Trong nghÖ thuËt Thó biÓu diÔn Chim biÕt nãi C¸ næi trªn mÆt n­íc Nguyễn Bá Mùi Nguyễn Bá Mùi 16