Tài liệu Tư liệu văn học luyện thi đại học

Vaên – tö lieäu vaên hoïc – TTLT Vónh Vieãn TÖ LIEÄU VAÊN HOÏC 205 A. TÖ LIEÄU VAÊN HOÏC §1. NHAÄT KYÙ TRONG TUØ – Hoà Chí Minh * Lôøi bình:  “ÔÛ Baùc, taám loøng yeâu ñôøi cô hoà nhö khoâng coù söùc gì daäp taét noåi. Saùng tinh mô ñaõ phaûi leân ñöôøng theo chaân boïn lính, theá maø Baùc vaãn tìm thaáy moät nguoàn caûm höùng lôùn khieán caûnh bình minh trong moät ngaøy boãng coù caùi khí theá cuûa caûnh bình minh chung cho moät thôøi ñaïi”. (Hoaøi Thanh)  Nhöng truøm leân taát caû, “töï do” ñaõ trôû thaønh yù chí, nghò löïc, öôùc ao vaø hi voïng ñeå Hoà Chí Minh vöôït qua nhöõng thaùng ngaøy ñaèng ñaüng trong nhaø nguïc taêm toái, giaønh laïi quyeàn soáng ñích thöïc cho mình. … Muoán “tinh thaàn ôû ngoaøi lao” thì phaûi vöôït ñöôïc nhöõng boù buoäc raát cuï theå ôû trong tuø, phaûi coù nhöõng cuoäc “vöôït nguïc”, ñeán noãi coù luùc Baùc queân caû nhaø tuø, coi nhaø tuø nhö khoâng, mình laø ngöôøi töï do: Coøn laïi trong tuø khaùch töï do … Haønh ñoäng ngaém traêng laø haønh ñoäng “vöôït nguïc”. Vôùi moät taâm hoàn bieát thöôûng thöùc traêng trong moät hoaøn caûnh nhö theá thì nhaø tuø naøo cuõng baát löïc.(Vuõ Quaàn Phöông)  Caên cöù vaøo caùch vieát, trong baøi Giaûi ñi sôùm coù moät söï hoaø hôïp kì dieäu giöõa buùt phaùp töôïng tröng vôùi buùt phaùp hieän thöïc. Tieáng gaø caàm canh, traêng sao treân raëng nuùi, ngöôøi tuø bò giaûi giöõa luùc ñeâm khuya, gioù reùt taùp vaøo maët Ngöôøi roài ñeán aùnh saùng ban mai, hôi aám traøn lan khaép maët ñaát; ñoù laø söï thöïc. Nhöng cuõng laø nhöõng töôïng tröng raát ñeïp vaø raát haøo huøng. Caû taïo vaät ñang hoaït ñoäng döôùi böôùc chaân vaø trong taâm hoàn cuûa ngöôøi chieán só… ñöôøng khoå aûi cuûa ngöôøi tuø laø ñöôøng ñaáu tranh cuûa ngöôøi chieán só vaø gioù thu cuõng chính laø nhöõng ñôït thöû thaùch gian lao; theá roài caû moät phöông ñoâng saùng röïc, maøu traéng bieán thaønh maøu ñoû, caùch maïng thaéng lôïi ñang queùt saïch nhöõng taøn dö cuûa boùng toái ban ñeâm.Vaø trôøi ñaát laø caû moät hôi aám ñeå ñöa con ngöôøi tôùi muïc ñích thaéng lôïi vaø tôùi coõi thô. (Theo Ñaëng Thai Mai) §2. TAÂY TIEÁN – Quang Duõng * Lôøi bình vaø tö lieäu “Môû ñaàu baøi thô laø moät noãi nhôù da dieát, trang traûi caû moät khoâng gian, thôøi gian meânh mang: Soâng Maõ xa roài… trong ñeâm hôi Roài cöù theá noãi nhôù ñoàng ñoäi aáy lan toaû, thaám ñöôïm noàng naøn treân töøng caâu thô, khoå thô. Coù theå noùi toaøn boä baøi thô ñöôïc xaây döïng treân caûm höùng thöông nhôù trieàn mieân vôùi bao kyû nieäm choàng chaát, aøo aït xoâ tôùi. Vì yeâu vì nhôù maø nhöõng gì nhoû beù ñôn sô nhaát trong cuoäc soáng ñôøi lính thöôøng ngaøy cuõng hoùa thaønh gaàn guõi, aám loøng. … Con ngöôøi vaø caûnh vaät röøng nuùi mieàn Taây Toå quoác ñöôïc Quang Duõng taùi hieän ôû moät khoaûng caùch xa laï hö aûo vôùi kích thöôùc coù phaàn phoùng ñaïi khaùc thöôøng. Töøng maûng hình khoái, ñöôøng neùt, maøu saéc chuyeån ñoåi raát mau, baát ngôø trong moät khung caûnh nuùi röøng bao la, huøng vó nhö moät böùc tranh hoaønh traùng. Trong Taây Tieán hieän leân khung caûnh thieân nhieân hoang sô, kì vó vôùi ñuû caû nuùi cao, vöïc thaúm doác ñöùng, thaùc gaàm cuøng coàn maây heo huùt, doøng luõ hoa troâi vôùi khoùi leân, söông laáp, möa xa khôi… Hình aûnh nhöõng ngöôøi lính Taây Tieán qua neùt veõ Quang Duõng cuõng thaät khaùc thöôøng… Coù theå noùi Taây Tieán – ñoù chính laø töôïng ñaøi baèng thô baát töû maø nhaø thô vôùi caû taám chaân tình ñaõ döïng neân ñeå töôûng nieäm nhöõng ngöôøi chieán só voâ danh ñaõ hi sinh vì nöôùc, cuõng Vaên – tö lieäu vaên hoïc – TTLT Vónh Vieãn 206 laø ñeå töôûng nieäm caû moät theá heä thanh nieân öu tuù cuûa daân toä c sau Caùch maïng thaùng Taùm ñaõ haêm hôû ra ñi giöõ nöôùc vaø nhieàu ngöôøi ñaõ khoâng trôû veà !(Theo Phong Lan) Lôøi keå cuûa Quang Duõng : Ñaàu naêm 1947, ñaõ thaønh laäp trung ñoaøn Taây Tieán ñaàu tieân, goàm caùc chieán só tình nguyeän cuûa khu III, khu IV vaø töï veä thaønh Haø Noäi tröôùc thuoäc trung ñoaøn Thuû ñoâ… Nhieäm vuï cuûa chuùng toâi laø môû ñöôøng, qua ñaát Taây Baéc… Chuùng toâi xuaát phaùt töø Sôn Taây. Luùc ñaàu raát ñaøng hoaøng. Ñi baèng oâ toâ… Sau chuùng toâi chuyeån sang haønh quaân baèng ñoâi chaân, thöïc söï neám muøi Taây Tieán, môû röøng, aên röøng, nguû röøng. Nhöõng caùi doác thaêm thaúm “`heo huùt coàn maây suùng ngöûi trôøi”, nhöõng chieàu “ oai linh thaùc gaàm theùt”, nhöõng ñeâm “ Möôøng hòch coïp treâu ngöôøi”, roài raûi raùc bieân cöông nhöõng naám “ moà vieãn xöù” … toâi moâ taû trong baøi thô Taây Tieán laø raát thöïc, coù pha aâm höôûng Nhôù röøng cuûa Theá Löõ vaø voâ tình sau naøy toâi môùi nhaän ra. Trong baøi thô Taây Tieán, toâi coøn vieát “ Taây Tieán ñoaøn binh khoâng moïc toùc”. Hoài aáy trong ñoaøn chuùng toâi raát nhieàu ngöôøi soát reùt troïc caû ñaàu… Toâi muoán gôïi theâm moät yù cuûa baøi thô Taây Tieán ñeå noùi leân caùi gian khoå, thieáu thoán cuûa mieàn Taây. Ngay caû khi naèm xuoáng, nhieàu töû só cuõng khoâng ñuû manh chieáu lieäm. Noùi “aùo baøo thay chieáu” laø caùch noùi cuûa ngöôøi lính chuùng toâi möôïn caùch noùi öôùc leä cuûa thô tröôùc ñaây ñeå an uûi nhöõng ñoàng chí cuûa mình ñaõ ngaõ xuoáng. Baøi thô Taây Tieán toâi laøm khi veà döï Ñaïi hoäi toaøn quaân ôû lieân khu III, laøng Phuø Löu Chanh (teân moät toång cuûa Haø Nam thôøi Phaùp). Toâi laøm baøi thô raát nhanh. Laøm xong ñoïc tröôùc ñaïi ñoäi, ñöôïc moïi ngöôøi hoan ngheânh nhieät lieät… Hoài ñoù, taám loøng vaø caûm xuùc cuûa mình ra sao thì vieát vaäy. Toâi chaû coù chuùt lyù luaän gì veà thô caû. Daãu sao baøi thô Taây Tieán coù caùi haøo khí moät thôøi laõng maïn gaén vôùi lòch söû khaùng chieán anh duõng cuûa daân toäc. ( Vuõ Vaên Só ghi – Vaên ngheä Quaân ñoäi ) §3. BEÂN KIA SOÂNG ÑUOÁNG – Hoaøng caàm * Lôøi töï baïch “Toâi vieát Beân kia soâng Ñuoáng” :Ñeâm nay, treân caùi ñaát Thaùi Nguyeân coøn xa laï naøy, toâi boàn choàn nhôù vôï con… Toâi ñang lan man nhôù nhaø, nhôù caùi laøng Laïc Thoå coå kính cuûa toâi, caû caùi xoùm Ñoâng Hoà vôùi nhöõng coâ gaùi queát töøng lôùp ñieäp traéng ngaø leân giaáy laøng Böôûi ñeå in tranh gaø lôïn; nhôù nhieàu nöõa, loaùng thoaùng maø ngaäm nguøi… Thì ñöôïc môøi sang nghe baùo caùo veà chieán söï vuøng queâ… ÔÛ ñaâu, nôi naøo ñòch baét ñi bao nhieâu phuï nöõ, thanh nieân. Nôi naøo, daân bò taøn saùt nhieàu ít, ngoâi chuøa naøo bò ñaïi baùc phaù saäp, ngoâi ñình naøo chuùng laäp sôû chæ huy… Toâi caøng nghe, buïng daï caøng coàn caøo xao ñoäng. Coù luùc hình nhö toâi baät khoùc, coù luùc ngoài nghe maø cöù run run leân vì caêm giaän vaø thöông caûm. Luùc toâi veà ñeán nhaø, trôøi ñaõ khuya laém… Toâi cuoáng quít haáp taáp döôùi aùnh saùng chaäp chôøn lung lay cuûa ngoïn ñeøn daàu sôû. Hình nhö bao nhieâu noãi nieàm ngoån ngang, xoùt xa, thoån thöùc, bao nhieâu tieáng haùt buoàn lôøi ru con naõo ruoät, nhöõng tieác haän, thöông nhôù cöù cuoàn cuoän tuoân traøo ra…..Trong khoaûnh khaéc daøo daït aáy toâi khoâng boá cuïc gì, khoâng ñònh yù, khoâng caáu töù gì caû, ñeán töø ngöõ cuõng töï nhieân baät ra theo doøng chaûy cuûa caûm xuùc. Baøi thô, ñuùng laø moät baøi thô töï nhieân, khoâng vaøo moät “thi phaùp” naøo nhö toâi ñaõ keå ôû treân, neân cuõng thaät söï laø coù veû loøng thoøng, töï söï daây caø ra daây muoáng. (Hoaøng Caàm – Baùo vaên ngheä) §4. ÑAÁT NÖÔÙC – Nguyeãn Ñình Thi * Lôøi bình: Vaên – tö lieäu vaên hoïc – TTLT Vónh Vieãn 207  ÔÛ baøi Ñaát nöôùc, chuùng ta neân ñi saâu hôn vaøo nhöõng maûng taâm traïng cuûa taùc giaû. Maûng ñaàu tieân laø nhöõng gôïi nhôù veà Haø Noäi, gôïi nhôù baét ñaàu töø thôøi tieát ” Saùng maùt trong nhö saùng naêm xöa”. Saùng naêm xöa aáy laø ôû Haø Noäi, chôùm laïnh, ñaày höông coám môùi, phoá phöôøng nhö daøi ra trong hôi gioù heo may xao xaùc. Nhöõng chi tieát khôûi gôïi cuûa gioù ñaàu muøa coù caùi gì raát nhôù nhung, raát xa vaéng… Maûng taâm traïng thöù hai: Taâm traïng tröôùc hieän thöïc ôû Vieät Baéc. Gioïng thô vui, caâu thô ngaén nhö tieáng reo, coù caùi phaán chaán hoà hôûi, gôïi leân moät khoâng gian roäng, môùi meû nhieàu hoaït ñoäng… khoâng khí thu trong bieác neân caùc aâm thanh trôû neân vang voïng ngaân nga, tieáng noùi cöôøi trôû neân thieát tha khaùc laï.(Vuõ Quaàn Phöông)  Nguyeãn Ñình Thi vôùi baøi thô Ñaát nöôùc (troø chuyeän vôùi nhaø thô). Khi baøi Ñaát nöôùc cuûa Nguyeãn Ñình Thi ra ñôøi, trong giôùi thô coù nhieàu yù kieán khaùc nhau. Phaûi chaêng Ñaát nöôùc ñöôïc saùng taùc khoâng theo phöông phaùp coå ñieån truyeàn thoáng, maø cuõng khoâng theo phong caùch thô môùi. Phaûi chaêng noù phoùng tuùng quaù maø trôû neân xa laï… Nguyeãn Ñình Thi khoâng chòu boù mình trong khuoân pheùp cuõ, anh muoán tìm moät caùch theå hieän môùi, anh muoán thô phaûi gôïi ñöôïc nhieàu caùch caûm thuï khaùc nhau. Nguyeãn Ñình Thi thai ngheùn Ñaát nöôùc töø nhöõng naêm ñaàu khaùng chieán cuøng vôùi nhöõng ca khuùc Dieät phaùt xít, Ngöôøi Haø Noäi, nhöng hai ca khuùc thì ñöôïc saùng taùc ngay, coøn baøi thô maõi ñeán naêm 1955, hoøa bình laäp laïi, môùi ra ñôøi. … Nguyeãn Ñình Thi soâi noåi giaûi thích: Anh ñaõ vieát vôùi moät tình yeâu say ñaém caùi veû ñeïp huøng vó vaø raát thô moäng cuûa ñaát trôøi Vieät Nam. Khoâng chæ theá, anh coøn vieát vôùi caû nhöõng kæ nieäm ñeïp ñeõ cuûa tuoåi aáu thô vaø caû moät thôøi trai treû meâ say noàng nhieät. Anh nhôù laïi naêm 13,14 tuoåi, caäu thieáu nieân hoïc sinh Haø Noäi Nguyeãn Ñình Thi ñaõ nhieàu laàn naèm döôùi goác caây beân Hoà Taây ngöûa maët ngaém trôøi xanh haøng buoåi khoâng chaùn vôùi bieát bao khaùt voïng ñeïp ñeõ. Roài nhöõng buoåi meâ maûi chôi beân bôø soâng Hoàng, nguïp laën giöõa soâng maùt laïnh naëng phuø sa. Vaø nhöõng naêm khaùng chieán gian khoå, gaén boù vôùi nuùi röøng Vieät Baéc, vaø xa hôn nöõa, coøn coù caû söï gaén boù vôùi moät mieàn röøng nuùi bieân giôùi Laøo – Thaùi Lan, nôi anh sinh ra vaø soáng ôû ñoù ñeán naêm, saùu tuoåi. Vôùi lôøi bình, “… kó thuaät phoái aâm môùi laï, caùi hay cuûa Nguyeãn Ñình Thi laø toång hôïp ñöôïc caùc tieát ñieäu khaùc nhau vaø phaân phoái caùc aâm baèng traéc moät caùch saùng taïo”, anh Thi cho ñaây laø moät nhaän xeùt tinh.(Theo Ñaøo Khöông) §5. VIEÄT BAÉC – Toá Höõu - Nhaø thô chaøo Vieät Baéc tröôùc khi veà xuoâi. Anh goïi Vieät Baéc laø mình, nhö moät ngöôøi yeâu, hay ñuùng hôn, nhö moät ngöôøi baïn ñôøi ñaõ cuøng nhau gaùnh vaùc nhieàu khoù nhoïc, chia seû nhieàu vui buoàn, nhieàu tình vaø nhaát laø nhieàu nghóa vôùi nhau. Caùi nghóa aáy töø nhöõng ngaøy coøn gian khoå nhaát cuûa möôøi maáy naêm tröôùc khi löïc löôïng caùch maïng môùi nhoùm leân giöõa röøng thieâng, nhöõng ngaøy chieán khu Vieät Minh, “mieáng côm chaám muoái, moái thuø naëng vai”.Nhöõng ngöôøi daân Vieät Baéc cöïc khoå laø nhöõng ngöôøi trung thaønh nhaát vôùi caùch maïng… Giöõa ñôøi soáng gian khoå, caùi tình nghóa caùch maïng laø aám aùp nhaát, ñeïp nhaát. Caùi nghóa tình töø thuôû ñaàu caùch maïng aáy caøng saâu saéc hôn trong khaùng chieán. Nhöõng ngöôøi daân Vieät Baéc soáng vaãn chaät vaät voâ cuøng giöõa thieân nhieân loäng laãy maø gay gaét. Nhaø thô nhìn thaám thía vaøo caùi anh duõng thaàm laëng haøng ngaøy cuûa quaàn chuùng lao ñoäng. Thöông nhau chia cuû saén luøi … Ñòu con leân raãy beû töøng baép ngoâ Vaên – tö lieäu vaên hoïc – TTLT Vónh Vieãn 208 Vaø nuï cöôøi thöông yeâu cuûa nhaø thô boãng gaëp hình aûnh coâ em gaùi haùi maêng moät mình nhö laøm saùng caû röøng nuùi. … Khi Toá Höõu laøm thô veà nhöõng phieân hoïp cuûa Chính phuû, caâu thô trang troïng vaø sang saûng, ñaày aùnh saùng cuûa buoåi tröa röïc rôõ trong taâm hoàn nhaø thô. AÙnh saùng aáy daãn ñeán moät ñoaïn keát, maø coù leõ laø caùi nuùt ñoäng cuûa caû baøi thô khi nhìn veà “möôøi laêm naêm aáy”: ÔÛ ñaâu u aùm quaân thuø Nhìn leân Vieät Baéc: cuï Hoà saùng soi … Queâ höông caùch maïng döïng neân Coäng Hoøa (Theo Nguyeãn Ñình Thi) Mình ñi mình coù nhôù chaêng Taân Traøo, Hoàng Thaùi, maùi ñình caây ña? … Linh hoàn cuûa caâu ñoïng ôû ba chöõ mình. Hai chöõ mình tröôùc ngoâi thöù hai ñaõ ñaønh, chöõ mình sau cuõng laø ngoâi thöù hai. Laï nhaát laø ñaïi töø mình ngoâi thöù hai naøy. Trong ca dao khoâng gaëp kieåu ñaïi töø ñoåi ngoâi nhö vaäy. Caâu thô voán coù goác reã saâu xa trong ca dao cuûa daân toäc boãng vuït lôùn leân, môùi meû, hieän ñaïi. Noùi noâm na ra laø anh ñi anh coù nhôù anh khoâng?... Caâu hoûi thaät saâu naëng nghe maø giaät mình. Ca dao chæ ñoøi nhôù em thoâi. Vaäy maø Toá Höõu ñaõ theâm höông theâm saéc cho chöõ tình. Vaø chuû ñeà saâu saéc cuûa baøi thô loä ra moät caùch kín ñaùo, chöù khoâng ñôïi ñeán nhöõng caâu öôùm hoûi deø chöøng sau naøy.(Theo Nguyeãn Ñöùc Quyeàn) §6. KÍNH GÖÛI CUÏ NGUYEÃN DU – Toá Höõu Sinh thôøi Nguyeãn Du töøng töï hoûi khoâng bieát ba traêm naêm sau coù ai ngöôøi tri kæ vì mình maø nhoû nöôùc maét khoâng. Töø ñoù ñeán nay chöa ñeán ba traêm naêm. Nhöng nhöõng ngöôøi coù theå goïi laø tri kæ cuûa nhaø thô, nhöõng ngöôøi hieåu roõ nhöõng ñau xoùt, caêm giaän, öôùc mô vaø caû nhöõng baên khoaên beá taéc cuûa Nguyeãn Du, nhöõng ngöôøi raát yeâu quyù caùi taøi vaø laïi caøng yeâu quyù hôn nöõa caùi tình cuûa Nguyeãn Du, nhöõng ngöôøi aáy coù ñeán haøng trieäu. Nhöõng ngöôøi aáy hoâm nay khoâng nhoû nöôùc maét khoùc Nguyeãn Du maø raát phaán khôûi kæ nieäm Nguyeãn Du, laéng nghe laïi tieáng noùi saâu saéc cuûa Nguyeãn Du, trong khi tieáng suùng choáng Mó cöùu nöôùc vaãn noå gioøn suoát töø Nam chí Baéc. … Giöõa luùc cuoäc chieán ñaáu choáng Mó ñang dieãn ra aùc lieät treân caû hai mieàn, Ban bí thö Trung öông Ñaûng ñaõ chæ thò toå chöùc troïng theå leã kæ nieäm Nguyeãn Du trong caû nöôùc vaø theo ñeà nghò cuûa Hoäi ñoàng hoøa bình theá giôùi, laàn ñaàu tieân moät danh nhaân vaên hoùa Vieät Nam ñöôïc kæ nieäm ôû nhieàu nöôùc chaâu AÙ, chaâu AÂu, chaâu Phi, chaâu Mó. Trong moät baøi thô vieát vaøo dòp aáy, Toá Höõu sau khi pheâ phaùn caùi nhìn toái taêm khoâng loái thoaùt cuûa Nguyeãn Du, ñaõ heát lôøi ca ngôïi taám loøng öu aùi cuûa nhaø thô vaø ñoái vôùi tieáng thô Nguyeãn Du ñaõ coù moät söï ñaùnh giaù cao, xöa nay chöa töøng thaáy: Tieáng thô ai ñoäng ñaát trôøi Nghe nhö non nöôùc voïng lôøi nghìn thu Nghìn naêm sau nhôù Nguyeãn Du Tieáng thöông nhö tieáng meï ru nhöõng ngaøy (Kính gôûi cuï Nguyeãn Du) Toá Höõu ñaõ noùi leân taát caû taám loøng yeâu quyù vaø bieát ôn cuûa chuùng ta vôùi nhaø thô coå ñieån lôùn nhaát trong vaên hoïc Vieät Nam. Ñuùng laø tieáng thô aáy, yeâ u thöông nhö tieáng ru cuûa meï, tha thieát nhö tieáng goïi cuûa queâ höông, nghìn naêm sau seõ coøn voïng maõi.(Hoaøi Thanh) §7. VÔÏ NHAËT – Kim Laân * Kieán thöùc cô baûn Vaên – tö lieäu vaên hoïc – TTLT Vónh Vieãn 209 Kim Laân ñaõ keå chuyeän Traøng laø moät anh noâng daân ngheøo laïi laø daân nguï cö ñaõ laáy vôï trong moät naêm ñoùi khuûng khieáp nhaát. Qua nghòch caûnh naøy nhaø vaên cho ta thaáy ñöôïc söï khao khaùt haïnh phuùc, khao khaùt maùi aám gia ñình ñaõ laøm cho tình thöông cuûa ngöôøi lao ñoäng trôû neân ñaùng quí, vaø coù söùc maïnh “maïnh hôn caùi cheát!”. Ta coù theå tìm hieåu chi tieát tieáng cöôøi trong taùc phaåm ñeå chia ñoaïn vaø phaân tích nhöõng neùt toång quaùt noäi dung cuûa truyeän. Tieáng cöôøi xuaát hieän 23 laàn vaø ñöôïc thoáng keâ nhö sau: (1. Traøng vöøa ñi vöøa tuûm tæm cöôøi. 2. Treû con reo cöôøi khi thaáy Traøng. 3. Traøng cöôøi heành heäch. 4. Traøng cöôøi nuï. 5. Traøng baät cöôøi. 6. Moät ngöôøi haøng xoùm cöôøi rung ruùc khi nghó Traøng coù vôï. 7. Vôï Traøng tuûm tæm cöôøi. 8. Traøng baät cöôøi vôùi vôï. 9. Traøng ngöûa coå cöôøi khanh khaùch. 10. Haén phì ra cöôøi. 11. Quay laïi nhìn thò cöôøi cöôøi. 12. Thò nheách meùp cöôøi nhaït nheõo. 13. Traøng vu vô nhoå nöôùc boït, tuûm tæm cöôøi moät mình. 14. AÛ cöôøi nhö naéc neû. 15. Traøng vuoát moà hoâi cöôøi. 16. Thò lieác maét cöôøi tít. 17. Ngöôøi con gaùi tình töù cöôøi vôùi meï. 18. Traøng toeùt mieäng cöôøi. 19. Haén cöôøi. 20. Traøng töôi cöôøi vôùi meï. 21. Haén xích laïi vôùi vôï cöôøi. 22. Haén cöôøi khì khì. 23. Ngöôøi meï vaãn töôi cöôøi ñon ñaû). Traøng cöôøi 15 laàn, vôï y 5 laàn, ngöôøi haøng xoùm 1 laàn, treû con cöôøi 1 laàn vaø baø meï 1 laàn. Nhö vaäy tieáng cöôøi chuû yeáu xuaát phaùt töø quan heä tröïc tieáp cuûa caëp vôï choàng môùi laáy nhau (chieám 18/23 laàn). Moät laàn ngöôøi haøng xoùm cöôøi laø ñeå xaùc nhaän söï laï vaø toû thaùi ñoä mæa mai vôùi vôï choàng Traøng, moät laàn nöõa laø meï Traøng cöôøi göôïng gaïo ñeå che giaáu söï tuûi cöïc vaø nhuïc nhaõ khi “laøm ñaùm cöôùi” cho con baèng moùn “cheø khoai ngon ñaùo ñeå” (nhö lôøi baø xaùc nhaän) nhöng thöïc ra laø “mieáng caùm ñaéng chaùt vaø ngheïn öù ôû coå”. Moät tieáng cöôøi nöõa laø cuûa boïn treû reo hoø khi Traøng ngaät ngöôõng veà, Traøng ñaùp laïi chuùng baèng nuï cöôøi heành heäch voâ duyeân. Ba tieáng cöôøi ñaàu truyeän (2 cuûa Traøng vaø 1 cuûa treû con) chæ muoán noùi trong quaù khöù Traøng toàn taïi nhö moät hình nhaân ngôù ngaån voâ yù nghóa ñoái vôùi daân laøng vaø ñoái vôùi chính anh ta. Trong 14 trang cuûa taùc phaåm neáu phaân ra hai phaàn baèng nhau thì soá löôïng trang cuõng ñaõ phaûn aùnh hai phaàn cuûa truyeän. Baûy trang ñaàu (7) noùi ñeán söï kieän Traøng “nhaët” ñöôïc vôï tröôùc söï ngaïc nhieân cuûa taát caû moïi ngöôøi vaø cuûa chính anh ta. Baûy trang sau (7) noùi ñeán quan heä giöõa Traøng vaø ngöôøi vôï môùi, quan heä giöõa baø cuï Töù vôùi ngöôøi con daâu môùi trong ngaøy ñaàu cuûa cuoäc soáng “tao ñoaïn”ñaày ngöôøi cheát ñoùi. Nuï cöôøi ñaõ giaûm nhanh ñoät ngoät töø baûy trang ñaàu (19 laàn) sang baûy trang sau (4 laàn) Theo doõi söï vaän ñoäng cuûa tieáng cöôøi naøy ta cuõng thaáy khoâng khí bi ai, thaét thoûm giöõa haïnh phuùc vaø caùi cheát noù khoâng chæ lôûn vôûn ôû trong oùc maø ñe doïa raát cuï theå trong “böõa côm ngaøy ñoùi”(thöïc ra laø böõa coã cöôùi xin thònh soaïn nhaát maø baø cuï Töù coù theå lo ñöôïc cho con trai!) Tình yeâu ñaõ laøm cho ngöôøi ta queân heát hieän thöïc gheâ gôùm neân ôû truyeän coù tieáng cöôøi. Laáy gì ñeå nuoâi soáng tình yeâu (theo moät nghóa ñen traàn truïi nhaát cuûa töø naøy) trong hoaøn caûnh “ñeán caùi thaân mình chaû bieát coù nuoâi noåi khoâng maø coøn laïi ñeøo boàng?” (tr.173) thì laïi laøm cho ngöôøi ta khoù coù theå cöôøi ñöôïc. Tình yeâu ñaõ nôû ra nuï cöôøi (7 trang ñaàu) coøn nöôùc maét noù traøo vôõ ra töø cuoäc soáng ñaéng cay, khoán khoå (7 trang sau). Ñoù laø nguyeân nhaân ñeå giaûi thích keát caáu caâu chuyeän maát thaêng baèng, moät ñaàu laø nuï cöôøi vaø moät ñaàu laø tieáng khoùc. Vaên – tö lieäu vaên hoïc – TTLT Vónh Vieãn 210 Chính keát caáu naøy maø phaàn ñaàu noù “laõng maïn” bôûi quan heä löùa ñoâi chi phoái. Traøng thöôøng nhìn, hoaëc ñoái thoaïi, hoaëc say meâ vôùi duyeân môùi maø “tuûm tæm cöôøi” nhö ñeå nhaám nhaùp haïnh phuùc cuûa mình. (Traøng hình nhö queân heát nhöõng caûnh soáng eâ cheà, taêm toái haøng ngaøy, queân caû ñoùi khaùt ñang ñe doïa, queân caû nhöõng ngaøy thaùng tröôùc maët… chæ coøn tình nghóa giöõa haén vaø moät ngöôøi ñaøn baø ñi beân. Moät caùi gì môùi meû, laï laãm, chöa thaáy ôû ngöôøi ñaøn oâng ngheøo khoå aáy, noù oâm aáp, môn man…) (tr. 170) Coøn phaàn sau tieáng cöôøi ít hôn bôûi nhaân vaät chính laø baø cuï Töù. Baø cuï Töù vôùi noãi loøng naëng tróu öu tö vaø ngaán nöôùc maét ñaõ laøm cho hieän thöïc trôû laïi vôùi thöïc teá hôn. Khoâng khí caâu chuyeän thaät naëng neà aùm aûnh (“tieáng ai hôø khoùc”… vaø trong ñeâm hôïp caån “tieáng hôø khoùc tæ teâ caøng nghe roõ”muøi ñoáng raám…). Nhöõng lo toan cuûa ngöôøi meï ñaõ môû ra moät töông lai thaät aûm ñaïm. Tuy xuaát hieän raát ít trong baûy trang sau (4 laàn) nhöng tieáng cöôøi vaãn ñöôïc caát leân. Chính loøng nhaân aùi, cöu mang nhau, chính nieàm tin vaøo nhöõng öôùc mô raát bình dò cuûa ngöôøi lao ñoäng ñaõ laøm cho caâu chuyeän höøng leân moät chuùt aùnh saùng cuûa hi voïng “may maø qua ñöôïc caùi thôøi tao ñoaïn naøy… yeân beà… “roài con caùi… veà sau…” haén seõ cuøng vôï sinh con ñeû caùi…” (tr.175 vaø 177). Caâu chuyeän cuõng ñaõ höøng leân moät chuùt aùnh saùng cuûa bình minh ôû caâu keát thuùc: “Trong oùc Traøng vaãn thaáy ñaùm ngöôøi ñoùi vaø laù côø ñoû bay phaát phôùi…” §8. VÔÏ CHOÀNG A PHUÛ – Toâ Hoaøi * Lôøi bình vaø tö lieäu  ÔÛ Vôï choàng A Phuû nhaø vaên ñaõ duïng coâng vaø thaønh coâng trong mieâu taû, trong döïng caûnh. Noùi caùch khaùc, oâng ñaõ thöôøng döïng leân cho baïn ñoïc thaáy ñöôïc dieãn bieán taâm lí cuøng ñôøi soáng noäi taâm cuûa nhaân vaät qua haøng loaït chi tieát beân ngoaøi nhö moät daùng ngoài, moät caùch aên maëc, moät vaøi caâu noùi, moät caùi nhìn, moät böôùc ñi.. ñeán moät taûng ñaù hay moät oâ cöûa soå… khi mieâu taû nhö theá, do ñaõ ñöôïc nhaäp vaøo vôùi soá phaän cuûa nhaân vaät, thuoäc ñöôïc hoaøn caûnh soáng ñaày bieán ñoäng vaø ñoåi thay cuûa nhaân vaät, nhaø vaên ñaõ ñònh ra ñöôïc moät caùch töï nhieân moät maïch lôøi keå chuyeän vöøa phuø hôïp vôùi taâm lyù rieâng cuûa hoï, vöøa mang söï gaõy goïn cuûa ngoân ngöõ vaên xuoâi hieän ñaïi. Vôï choàng A Phuû laø truyeän ngaén hay vieát veà moät söï ñoåi ñôøi kì dieäu. Nhö nhieàu truyeän ngaén coù chung tö töôûng chuû ñeà naøy. Vôï choàng A Phuû cuõng coù caáu truùc chia ñoâi raát roõ: 1/ Nhöõng ngaøy ôû Hoàng Ngaøi: Mò vaø A Phuû laø ngöôøi – ngöôøi xinh töôi, khoûe maïnh, gioûi giang – maø phaûi soáng kieáp noâ leä traâu ngöïa khoán khoå eâ cheà. 2/ Nhöõng ngaøy ôû Phieàng Sa: Mò vaø A Phuû laø ngöôøi soáng töï do vaø ñaõ bieát baûo veä laáy töï do aáy. Tuy nhieân caùi hay cuûa truyeän laø ôû choã: nhaø vaên ñaõ chæ trong chöøng 400 chöõ, maø döïng laïi ñöôïc moät chaëng then choát cuûa toaøn boä söï chuyeån hoùa aáy, khieán cho baïn ñoïc daãu khoù tính cuõng phaûi nhaän raèng: Vieäc Mò vaø A Phuû töø ñeâm ñen noâ leä ra vuøng aùnh saùng töï do laø hoaøn toaøn hôïp lyù, hôïp leõ töï nhieân… Nhö vaäy laø chính loøng thöông ngöôøi vaø thöông thaân ñaõ chieán thaéng noãi sôï haõi, ñaõ quyeát ñònh haønh ñoäng töï giaûi thoaùt .(Nguyeãn Quoác Luaân)  Lôøi nhaø vaên vieát Truyeän Taây Baéc: Naêm 1952, toâi theo boä ñoäi chuû löïc, tieán quaân vaøo mieàn Taây, tham döï chieán dòch giaûi phoùng Taây Baéc… Caùi keát quaû lôùn nhaát vaø tröôùc nhaát cuûa chuyeán ñi taùm thaùng aáy laø ñaát nöôùc vaø con ngöôøi mieàn Taây ñaõ ñeå thöông ñeå nhôù cho toâi nhieàu, khoâng bao giôø queân. Vaên – tö lieäu vaên hoïc – TTLT Vónh Vieãn 211 YÙ bao quaùt trong khi toâi vieát Truyeän Taây Baéc laø: Noâng daân caùc daân toäc ôû Taây Baéc bao naêm gian khoå choáng ñeá quoác vaø boïn chuùa ñaát. Cuoäc ñaáu tranh giai caáp, rieâng ôû Taây Baéc, mang moät saéc thaùi ñaëc bieät. Nhìn löôùt qua, nôi theá löïc phong kieán coøn ñöông keùo luøi ñaát nöôùc laïi haøng traêm naêm tröôùc, chuùng ta deã töôûng nhöõng caûnh nhöõng ngöôøi ôû ñaáy cöù muoân thuôû laëng leõ. Khoâng, ôû nôi röøng nuùi mô maøng aáy, caùc daân toäc ñaõ khoâng laëng leõ chòu ñöïn g. Hoï ñaõ thöùc tænh. Caùn boä cuûa Ñaûng tôùi ñaâu thì caùc daân toäc ñöùng leân tôùi ñaáy, tröôùc nhaát laø nhöõng ngöôøi treû tuoåi. Hoï thaät ñeïp vaø yeâu ñôøi. Moät vaán ñeà khaùc, ñoù laø nhöõng yù thô trong vaên xuoâi. ÔÛ moãi nhaân vaät vaø truøm leân taát caû mieàn Taây, toâi ñaõ ñöa vaøo moät khoâng khí vôøi vôïi, laøm cho ñaát nöôùc vaø con ngöôøi bay boång hôn leân.(Toâ Hoaøi) §9. RÖØNG XAØ NU – Nguyeãn Trung Thaønh * Lôøi bình vaø tö lieäu  Chính caùi khaû naêng ñuùc keát ñaõ laøm cho Nguyeãn Trung Thaønh, trong phaïm vi ngaén goïn cuûa moät truyeän ngaén, coù theå döïng laïi moät quaù trình cuoäc soáng trong nhöõng maûng ñaäm nhaát, gaây xuùc ñoäng nhieàu nhaát.(Phong Leâ)  Truyeän ngaén ñoù cuûa Nguyeãn Trung Thaønh, Röøng xaø nu, toâi ñoïc töø ngaøy noù môùi in ra laàn ñaàu, khoaûng cuõng möôøi naêm roài. Veà sau nghó laïi, thaáy hieän leân roõ nhaát laø hình aûnh tay Tnuù vaø nhöõng trang môû ñaàu cuøng ñoaïn keát dieãn taû caây xaø nu. Caùi caây vaø baøn tay, ñoù laø hai ñieåm töïa cho vieäc nhôù laïi taát caû caâu chuyeän keå, laø hai ñieåm saùng lôùn thu huùt caùc ñieåm saùng nhoû nhaáp nhaùy trong oùc toâi lieân töôûng. … “Löûa ñaõ taét treân möôøi ñaàu ngoùn tay Tnuù”. Nhöng möôøi ngoïn ñuoác thòt da ñoù ñaõ kòp laøm moài chaâm löûa noåi daäy. Sau tieáng theùt cuûa Tnuù, daân laøng boäc phaùt gieát saïch möôøi teân giaëc.(Nhò Ca)  Trôû laïi Taây Nguyeân, vôùi Nguyeân Ngoïc, bao ñieàu gôïi nhôù. Möôøi baûy tuoåi, vaøo boä ñoäi, anh haêm hôû leân Taây Nguyeân ñaùnh Phaùp (ngaøy aáy, khu 5 Phaùp môùi chæ chieám ñöôïc Taây Nguyeân) vôùi taâm traïng vöøa haêng haùi yeâu nöôùc vöøa coù chuùt laõng maïn tieåu tö saûn… Anh khoâng löôøng ñöôïc heát caùi khaéc nghieät cuûa Taây Nguyeân: Ñoàng baøo soáng coøn hoang sô, ta chöa coù moät cô sôû naøo. Giaëc Phaùp thì vöøa xuyeân taïc vöøa treo giaûi ai baét ñöôïc boä ñoäi Kinh, hoaëc chaët ñaàu ñem noäp thì ñöôïc thöôûng muoái. Anh phaûi troán bieät trong röøng, treân nöông, hoïc tieáng daân toäc… Saùu thaùng roøng raõ, anh môùi giaùc ngoä ñöôïc moät baø cuï… Anh thaáy ñoàng baøo Taây Nguyeân coù ñôøi soáng tinh thaàn phong phuù, hoï raát yeâu töï do, troïng danh döï. (Theo Ñaøo Khöông) * Lôøi nhaø vaên: Hoài thaùng 5 naêm 1962, haønh quaân töø mieàn Baéc vaøo, toâi cuøng ñi vôùi anh Nguyeãn Thi… Cuõng ñi doïc Tröôøng Sôn töø Baéc vaøo ñeán ñieåm chia tay moãi ngöôøi veà chieán tröôøng cuûa mình laø khu röøng baùt ngaùt phía Taây Thöøa Thieân giaùp Laøo. Ñoù laø moät khu röøng xaø nu tít taép taän chaân trôøi. Toâi yeâu say meâ caây röøng xaø nu töø ngaøy ñoù. AÁy laø moät caây huøng vó vaø cao thöôïng, man daïi vaø trong saïch, moãi caây cao vuùt, vaïm vôõ, öù nhöïa, taùn laù vöøa thanh nhaõ vöøa raén roûi meânh moâng, töôûng nhö ñaõ soáng töï ngaøn ñôøi, coøn soáng ñeán ngaøn ñôøi sau, töøng caây, haøng vaïn, haøng trieäu caây voâ taän. Khoâng khí ôû ñaây thôm löøng… Taïi sao caùi ñeâm giöõa naêm 1965 aáy, ngoài vieát, röøng xaø nu laïi boãng ñoät ngoät ñeán vôùi toâi, chaûy ngay ra döôùi ngoøi buùt toâi? Vaên – tö lieäu vaên hoïc – TTLT Vónh Vieãn 212 Nhö vaäy ñaáy, röøng xaø nu chôït ñeán. Vaø laäp töùc toâi bieát toâi ñaõ taïo ñöôïc khoâng khí, ñaõ coù khoâng gian ba chieàu roài. Vaø cuõng laäp töùc ñaõ nhaäp ñöôïc vaøo khoâng khí vaø khoâng gian aáy. … Moät truyeän ngaén sôû dó coù theå ngaén ñöôïc laø vì söï “chuaån bò” cho noù phaûi thaät daøi. (Nguyeân Ngoïc) §10. MUØA LAÏC – Nguyeãn Khaûi 1/ Baèng caûm höùng theá söï – ñaïo ñöùc, Nguyeãn Khaûi ñaõ keå laïi con ñöôøng ñi cuûa nöõ nhaân vaät chính. Töø moät soá phaän ñaày eùo le ñau khoå, Ñaøo ñaõ tìm thaáy haïnh phuùc môùi treân noâng tröôøng Ñieän Bieân nhôø vaøo chính khaùt voïng vaø nieàm tin yeâu cuoäc soáng cuûa chò. Nhöng quan troïng hôn laø chò ñaõ soáng trong moâi tröôøng taäp theå coù nhöõng con ngöôøi bieát chia seû ngoït buøi; bieát quan taâm vaø taïo ñieàu kieän cho chò tìm ñöôïc choã ñöùng chaân chính ñeå thay ñoåi cuoäc ñôøi mình. 2/ Trong thôøi kyø 1955-1964, nhieàu taùc phaåm ñaõ baùm raát saùt caùc phong traøo ñeå phaûn aùnh kòp thôøi caùc chuû tröông chính saùch phuïc vuï cho coâng cuoäc xaây döïng CNXH ôû mieàn Baéc. Khaùc vôùi nhöõng taùc phaåm ñoù, “Muøa laïc” laïi khai thaùc vaán ñeà loái soáng, ñaïo ñöùc, moái quan heä cuûa con ngöôøi vaø con ngöôøi trong cuoäc soáng môùi. Nguyeãn Khaûi coù ñeà caäp tôùi hieän thöïc vaø nhöõng chuû tröông chính saùch cuûa moät thôøi kyø nhöng trung taâm söï chuù yù cuûa oâng vaãn laø vaán ñeà soá phaän con ngöôøi. Nhaân vaät Ñaøo laø nhaân vaät coù caù tính, coù soá phaän ñöôïc xaây döïng khaù thaønh coâng trong “Muøa laïc”. Taùc giaû ñaõ giôùi thieäu ngoaïi hình, ñaõ cho ta thaáy lai lòch vaø soá phaän cuõng nhö cho thaáy söï chuyeån bieán trong taâm lí vaø trong tính caùch cuûa Ñaøo töø khi leân noâng tröôøng Ñieän Bieân… §11. ÑAÁT NÖÔÙC – Nguyeãn Khoa Ñieàm * Lôøi bình: Chöông Ñaát nöôùc trong tröôøng ca Maët ñöôøng khaùt voïng cuûa Nguyeãn Khoa Ñieàm laø suy nghó vaø xuùc caûm veà ñaát nöôùc daân toäc cuûa caû moät theá heä tuoåi treû ñang ñaùnh Mó. Nhöõng doøng thô laø doøng cuoàn cuoän cuûa tình caûm, cuõng laø tieáng noùi ñaày traùch nhieäm cuûa tuoåi treû tröôùc caùc theá heä cha oâng ñaõ keá tieáp nhau laáy xöông maùu mình ñoùng keø giöõ laáy nuùi soâng Toå quoác. … Toå quoác ñöôïc khaùm phaù, nhìn nhaän laïi trong chieàu saâu lòch söû. … Caûm xuùc trong thô Nguyeãn Khoa Ñieàm khoâng nheï nhaøng deã daõi; ñoù laø caûm xuùc cuûa lôùp treû ñaõ thaáy nhieàu, nghó nhieàu vaø caû töøng traûi nhieàu nöõa ñeå roài khoâng coøn coù theå voâ tö giaûn ñôn… Caâu thô Nguyeãn Khoa Ñieàm thöôøng khoâng caâu neä vaøo theå thô vaø khuoân khoå caâu chöõ; anh vieát phoùng khoaùng töï nhieân theo maïch tình caûm, maïch suy nghó… ÔÛ nhöõng baøi thô daøi, ngöôøi ta thaáy anh daøn traûi – ñoâi khi raéc roái – khi anh muoán noùi cho thaät thaáu ñaùo. (Theo Vuõ Tuaán Anh) §12. SOÙNG – Xuaân Quyønh * Lôøi bình Xuaân Quyønh khi yeâu, raát noàng naøn vaø raát thaät. Tröôùc nay coù leõ chöa coù ngöôøi con gaùi laøm thô naøo ñaõ noùi leân nhöõng lôøi yeâu chaùy boûng, thaät vaø döõ doäi nhö chò – ñoù chính laø neùt hieän ñaïi cuûa taâm hoàn chò, taâm hoàn ngöôøi phuï nöõ theá kyû XX, daùm yeâu vaø daùm thoå loä taát caû… Vaên – tö lieäu vaên hoïc – TTLT Vónh Vieãn 213 Tình yeâu laø soùng – soùng ngaàm vaø soùng treân maët nöôùc, döõ ñoäi vaø dòu eâm, xa tít vaø gaàn guõi, vaø chæ coù noù, caùi ñaïi döông meânh moâng aáy, môùi coù theå saùnh ñöôïc vôùi noãi khaùt voïng cuûa loøng yeâu. … Ngöôøi con gaùi aáy khoâng coù yù ñònh laøm moät cuoäc caùch taân thô, cuõng khoâng coù yù ñònh trau chuoát ngheä thuaät thô mình, nhöng chò ñi treân con ñöôøng lôùn cuûa thô, con ñöôøng ñi töø traùi tim vaø ôû laïi giöõa nhöõng traùi tim ngöôøi ñôøi.(Mai Quoác Lieân)  … Xuaân Quyønh töø con ngöôøi coù nhu caàu töï ca haùt veø tình yeâu vaø cuoäc saên ñuoåi haïnh phuùc cuûa mình thaønh moät nhaø thô vieát veà tình yeâu vaøo loaïi phong phuù nhaát trong soá caùc nhaø thô cuøng theá heä. Gaàn nhö chò trôû thaønh nhaân vaät vaên hoïc cuûa chính thô chò… Vaãn chæ laø mình vaø ngöôøi mình yeâu ñaáy thoâi, nhöng ñoù ñaõ nhö laø mô öôùc cuûa mình veà mình vaø cho mình. (Laïi Nguyeân AÂn)  Soùng laø nôi taäp trung nhieàu ñaëc ñieåm cuûa thô Xuaân Quyønh. Tình yeâu trong thô Xuaân Quyønh khoâng coøn döøng ôû möùc ñoä tình yeâu buoåi ñaàu ñôn giaûn hoø heïn, non nôùt, ngoït ngaøo maø laø tình yeâu – haïnh phuùc, tình yeâu vôùi cuoäc soáng chung, vôùi nhieàu ñoøi hoûi ôû chieàu saâu cuûa tình caûm, vôùi nhieàu minh chöùng cuûa thöû thaùch… Caáu truùc cuûa baøi thô Soùng ñöôïc xaùc laäp theo caùch ñan xen hình töôïng; Soùng – bôø (hai khoå ñaàu), sau ñoù em – anh (khoå thöù ba, thöù tö), roài laïi soùng – bôø (khoå thöù naêm), tieáp ñeán em - anh (khoå thöù saùu). Roài laïi soùng – bôø (khoå thöù baûy) vaø sau lôùp lôùp soùng ñan xen tôùi lui nhö vaäy, bieån laëng daàn ñi, nhöôøng choã cho suy tö xa roäng veà cuoäc ñôøi, naêm thaùng, veà caùc quy luaät vónh haèng cuûa töï nhieân: Cuoäc ñôøi tuy daøi theá Naêm thaùng vaãn ñi qua Nhö bieån kia daãu roäng Maây vaãn bay veà xa Ñeå roài ñeán ngay khoå thô keát thuùc, hai caëp hình töôïng soùng – bôø vaø em – anh giao keát, ôû ñoù tình yeâu cuûa thieân nhieân, tình yeâu cuûa con ngöôøi, tình yeâu giöõa thieân nhieân vaø con ngöôøi xuyeân thaáu vaøo nhau…(Phaïm Ñình An) B. THÔ – BÌNH THÔ §1. HAØM MAËC TÖÛ (1912 – 1940) Teân thaät: Nguyeãn Troïng Trí Sinh ôû Ñoàng Hôùi – Soáng ôû Quy Nhôn Taùc phaåm: Gaùi queâ. Thô Haøn Maëc Töû . Tuyeån taäp Haøn Maëc Töû Chaân dung: “Töøng phuùt – anh ñeán gaàn cöûa huyeät Töøng phuùt – anh tan vaøo coõi thieâng OÂm rieát töøng giaây töøng nhaân aûnh Khuoân ngoïc troøn traêng, maët chöõ ñieàn Thinh saéc ñoàng trinh nguyeân veïn traéng Vaãn coøn beõn leõn luùc quy tieân. Vaên – tö lieäu vaên hoïc – TTLT Vónh Vieãn 214 … Thi taøi lónh vaän vaøo oan nghieät Xuaân maáy möôi taøn, huyeát chöûa tan Taâm linh tinh bieán trong voâ thöùc Ñeå hoàn trang traûi nôï traàn gian…” MUØA XUAÂN CHÍN Trong laøn naéng öûng khoùi mô tan Ñoâi maùi nhaø tranh laám taám vaøng Soät soaït gioù treâu taø aùo bieác Treân giaøn thieân lyù. Boùng xuaân sang. Soùng coû xanh töôi gôïn tôùi trôøi Bao coâ thoân nöõ haùt treân ñoài; - Ngaøy mai trong ñaùm xuaân xanh aáy Coù keû theo choàng boû cuoäc chôi… Tieáng ca vaét veûo löng chöøng nuùi Hoån heån nhö lôøi cuûa nöôùc maây… Thaàm thì vôùi ai ngoài döôùi truùc Nghe ra yù vò vaø thô ngaây… Khaùch xa gaëp luùc muøa xuaân chín Loøng trí baâng khuaâng söïc nhôù laøng - Chò aáy naêm nay coøn gaùnh thoùc Doïc bôø soâng traéng naéng chang chang Noùi ñeán Haøn Maëc Töû khoâng theå khoâng noùi ñeán Muøa xuaân chín. Baøi thô nhö moät ñieåm saùng treân caùi neàn moäng aûo, say ñaém thôøi kyø ñaàu cuûa thô oâng. Hai caâu thô môû ñaàu thaät trong treûo. Sau thoaùng khoùi söông ta böôùc vaøo moät thieân nhieân trinh baïch, coù aùnh naéng vaø höông thôm. Thaät taøi tình vôùi kyõ thuaät chaám maøu, oâng baét ñaàu böùc tranh: Trong laøn naéng öûng khoùi mô tan Ñoâi maùi nhaø tranh laám taám vaøng Caùi maùi nhaø tranh “laám taám vaøng” kia caùi töø ngöõ “laám taám” kia ñaõ bao laàn ta gaëp trong ñôøi thöôøng naøo maáy ai ñeå yù! Vaäy maø khi ñöôïc ñaët vaøo ñuùng choã, noù boãng laøm caâu thô nhö böøng daäy, coù saéc coù hoàn. Theo luaät vieãn caän, Haøn Maëc Töû ñöa neùt buùt veõ ñöôøng chaân trôøi xa tít taáp: Soùng coû xanh töôi gôïn tôùi trôøi Ñaây cuõng laø moät böùc tranh queâ. Song noù khoâng gioáng nhöõng böùc tranh thöôøng ñöôïc mieâu taû trong thô Ñoaøn Vaên Cöø, Anh Thô hay Nguyeãn Bính. Vôùi nhöõng nhaø thô naøy, laøng queâ Vieät Nam hieän ra qua bôø tre, ao beøo, daäu moàng tôi, phieân chôï teát… nhöõng ñoái töôïng quen thuoäc gaàn nhö thaønh öôùc leä cuûa moät vuøng noâng thoân Baéc Boä. Coøn caûnh vaät ôû ñaây, caùi laøn soùng coû gôïn tôùi trôøi aáy thì hoang sô, thoaùng roäng quaù. Khoâng bieát coù cöïc ñoan hay khoâng, song ñoâi khi ñeå mình boàng beành troâi trong khoaûng trôøi thô nho nhoû cuûa Haøn Maëc Töû, toâi cöù nghó: ngöôøi laøm baøi thô naøy khoâng theå Vaên – tö lieäu vaên hoïc – TTLT Vónh Vieãn 215 khoâng laø ngöôøi cuûa daûi ñaát mieàn Trung, cuûa caûnh vaät mieàn Trung. Vaø ngöôøi ñoï c, ñeå caûm nhaän ñöôïc saâu saéc nhöõng gì oâng vieát ra trong nhöõng doøng thô naøy, duø ít cuõng neân moät laàn ñeán vôùi caùi xöù sôû daèng daëc nhöõng nuùi ñoài, ñoàng coû, truoâng caùt, bieån khôi ñoù. Töù thô linh ñoäng, uyeån chuyeån. Maét ta vöøa ñöôïc thöôûng ngoaïn caûnh trí xa roäng, thì lieàn ñaáy tai ta ñöôïc nghe nhöõng aâm thanh ñoàng queâ cuûa “bao coâ thoân nöõ haùt treân ñoài”. Tieáng ca chöa döùt yù thô ñaõ laïi chuyeån vaøo chieàu saâu cuûa töôûng töôïng vôùi moät tieân ñoaùn baâng khuaâng: Ngaøy mai trong ñaùm xuaân xanh aáy Coù keû theo choàng boû cuoäc chôi… Lôøi thô gieo vaøo loøng ngöôøi moät thoaùng man maùc. Ñaët tuoåi xuaân vaøo giöõa muøa xuaân, taùc giaû nhö chôït nhaän ra, ñoàng thôøi khuaáy ñoäng trong ta yù thöùc veà söï höõu haïn cuûa thôøi gian. Thaønh ra caâu thô vöøa traân troïng vöøa caûm meán maø nuoái tieác… Ñeán khoå cuoái cuøng, chaát haøo hoa cuûa baøi thô cuoán huùt ta say ñaém: Khaùch xa gaëp luùc muøa xuaân chín Ngoân ngöõ trau chuoát vaø choïn loïc. Caây thô vöøa mang aâm höôûng thô coå ñieån, laïi vöøa in daáu aán cuûa caùc nhaø thô môùi luùc baáy giôø. Cuøng moät luùc noù laøm hai nhieäm vuï: ñoùng kheùp laïi caûnh vaät ñang hieän dieän ñeå quay veà vôùi caûnh vaät ñaõ töøng hieän dieän, caûnh vaät trong quaù khöù. Keát thuùc baèng kyû nieäm, hai caâu cuoái cuûa baøi thô ñeïp vaø meàm maïi nhö moät böùc tranh luïa Vieät Nam: - Chò aáy naêm nay coøn gaùnh thoùc Doïc bôø soâng traéng naéng chang chang. Hôi thô töï nhieân, khoâng moät chuùt coá gaéng. Duø chæ ñoïc moät laàn, caùi hình aûnh bôø soâng caùt traéng vôùi ngöôøi chò gaùnh thoùc vaø aùnh naéng chang chang cuõng vónh vieãn ñoïng laïi trong ta. Baøi thô laø moät hoøa hôïp dòu daøng cuûa maøu saéc, caûnh vaät vaø aâm thanh. Taùc giaû khoâng döøng laïi ñaëc taû moät caùi gì, tröø khoå thô thöù ba. Chæ ñieåm qua hoaëc ñöa neùt buùt phôùt nheï, nhaø thô coù hai möôi taùm tuoåi ñôøi aáy ñaõ ñeå laïi cho ra moät baøi thô veà caûnh vaät vaø queâ höông Vieät Nam moät thôøi ñaõ qua. §2. NGUYEÃN BÍNH Queâ quaùn: Haø Nam Ninh Taùc phaåm thô: Lôõ böôùc sang ngang, Taâm hoàn toâi, Höông coá nhaân, Möôøi hai beán nöôùc, Maây taàn, Nöôùc gieáng thô, Ñeâm sao saùng, Tuyeån taäp Nguyeãn Bính. Chaân dung   “Hai laàn lôõ böôùc sang ngang Thöông con böôùm ñaäu treân giaøn moàng tôi Traêm hoa thaân raõ caùnh rôøi Thoâi ñaønh laáy ñaùy gieáng khôi laøm moà” “Kìa ai ñöôøng naéng mòt muø Giaét ñaàu naém laù höông nhö caùnh hoàng Kìa con böôùm traéng veõ voøng Vaên – tö lieäu vaên hoïc – TTLT Vónh Vieãn Vaø hoàn trinh nöõ ngoài hong tô buoàn … Söõng sôø tröôùc giaäu muøng tôi Hoûi ngöôøi, ngöôøi ñaõ maáy hoài sang ngang Moät ñôøi heä luïy traøng giang Ba ngaøy teát, hoa khaên tang ba voøng…” NGÖÔØI HAØNG XOÙM Nhaø naøng ôû caïnh nhaø toâi Caùch nhau caùi giaäu muøng tôi xanh rôøn Hai ngöôøi soáng giöõa coâ ñôn Naøng nhö cuõng coù noãi buoàn gioáng toâi Giaù ñöøng coù giaäu muøng tôi Theá naøo toâi cuõng sang chôi thaêm naøng Toâi chieâm bao raát nheï nhaøng Coù con böôùm traéng thöôøng sang beân naøy Böôùm ôi, böôùm haõy vaøo ñaây Cho toâi hoûi nhoû caâu naøy chuùt thoâi Chaû bao giôø thaáy naøng cöôøi Naøng hong tô öôùt ra ngoaøi maùt hieân Maét naøng ñaêm ñaém troâng leân Con böôm böôùm traéng veà beân aáy roài Boãng döng toâi thaáy boài hoài Toâi buoàn töï hoûi: hay toâi yeâu naøng? Khoâng, töø aân aùi nhôõ nhaøng Tình toâi than laïnh tro taøn laøm sao! Tô hong naøng chaû caát vaøo Con böôm böôùm traéng hoâm naøo cuõng sang Maáy hoâm nay chaúng thaáy naøng Giaù toâi cuõng coù tô vaøng maø hong Caùi gì nhö theå nhôù mong? Nhôù naøng, khoâng, quyeát laø khoâng nhôù naøng Vaâng, töø aân aùi nhôõ nhaøng Loøng toâi rieâng nhôù baïn vaøng ngaøy xöa Taàm taàm giôøi cöù ñoå möa Heát hoâm nay nöõa laø vöøa boán hoâm ! Coâ ñôn buoàn laïi theâm buoàn Taïnh möa böôm böôùm bieát coøn sang chôi? Hoâm nay möa ñaõ taïnh roài Tô khoâng hong nöõa, böôùm löôøi khoâng sang Beân hieân vaãn vaéng boùng naøng Röng röng toâi guïc xuoáng baøn…röng röng.. Nhôù con böôùm traéng laï luøng Nhôù tô vaøng nöõa, nhöng khoâng nhôù naøng 216 Vaên – tö lieäu vaên hoïc – TTLT Vónh Vieãn 217 Hôõi ôi böôùm traéng tô vaøng Mau veà maø chòu tang naøng ñi thoâi Ñeâm qua naøng ñaõ cheát roài Ngheïn ngaøo toâi khoùc, quaû toâi yeâu naøng Hoàn trinh coøn ôû traàn gian Nhaäp vaøo böôùm traéng maø sang beân naøy. 1940 Hình aûnh “Coâ haøng xoùm” trong thô Nguyeãn Bính khoâng phaûi chæ xuaát hieän ñoâi laàn. Coâ chaêm chæ caàn maãn “chaên taèm öôm tô” trong “Ñaøn toâi”; coâ ruït reø e leä trong “Chôø nhau”; coâ hoàn nhieân, voâ tö trong “Xuaân veà”. Beân hieân coâ haøng xoùm – Ngöôùc maét nhìn giôøi ñoâi maét trong – coâ gaén boù thieát tha trong “Hoa vôùi röôïu” coâ töøng khieán nhaø thô “rôøn rôïn laém” nhöõng ngaøy “Giôøi möa ôû Hueá”… Nhöng, ngöôøi haøng xoùm naøy laø ngöôøi gaây aán töôïng maïnh nhaát , in daáu aán ñaäm nhaát trong cuoäc soáng tình caûm cuûa con ngöôøi “giôøi baét laøm thi só”. Hai nhaø ôû caïnh nhau caùch nhau moät “giaäu muøng tôi xanh rôøn”, gaàn laém, aáy vaäy maø hình nhö xa laém. Vì caùi giaäu muøng tôi ñaõ thaønh moät vaïn lyù tröôøng thaønh ngaên caùch hai con ngöôøi coâ ñôn. Giaù ñöøng coù giaäu muøng tôi Theá naøo toâi cuõng sang chôi thaêm naøng Caùi lyù do heát söùc khoâng ñaùng tin, nhöng laïi xaùc thöïc. Vì raèng caû hai ngöôøi ñeàu muoán kheùp kín trong coâ ñôn, muoán kheùp kín trong noãi buoàn rieâng. Hoï khoâng coù nhu caàu giao tieáp, nhu caàu höôùng ngoaïi, neân giaäu muøng tôi môùi laø moät trôû ngaïi ñeán theá. Nhöng ñònh meänh ñöa ñaåy cho Nguyeãn Bính coù maët ôû ñaây. Thi só cuûa chuùng ta voán ña tình, ña caûm, leõ naøo laïi coù theå thôø ô tröôùc ngöôøi haøng xoùm cuõng ñang trong caûnh coâ ñôn? Theá laø xaûy ra söï vieäc “Toâi chieâm bao raát nheï nhaøng”. Chieâm bao, chöù coøn sao nöõa! Neáu khoâng “chieâm bao” ngöôøi ta chæ soáng vôùi noãi buoàn cuûa chính mình. Khoâng “mô maøng” thì laøm sao maø baét ñöôïc hình aûnh con böôùm traéng nöûa thöïc vaø nöûa moäng kia ñeå troø chuyeän, hoûi han. Con böôm böôùm traéng trong thô Nguyeãn Bính raát kyø laï. Noù coù laàn töøng laøm ta ngaån ngô: Caønh daâu cao, laø daâu cao Leânh ñeânh boùng böôùm troâi vaøo maét em Anh ñi ñeøn saùch möôøi nieân Bieát raèng boùng böôùm coù leân kinh thaønh Coøn ôû ñaây, noù laø keû duy nhaát bay qua caùi daäu muøng tôi aáy ñeå thaáp thoaùng noái moät caùi caàu moûng manh. Caâu hoûi nhoû maø thi só hoûi böôùm, lôøi leõ aân caàn voà vaäp cho thaáy: thì ra, chaúng bieát töï bao giôø chaøng ñaõ raát quan taâm ñeán naøng. Chaû bao giôø thaáy naøng cöôøi Naøng hong tô öôùt ra ngoaøi maùi hieân Maét naøng ñaêm ñaém troâng leân “Chaû bao giôø” – Töùc laø phaûi quan saùt thöôøng xuyeân vaø chaêm chuù nhieàu laém môùi coù theå bieát nhö vaäy. Theâm nöõa, naøng laïi khoâng heà “troâng sang” hay “troâng ngang” maø chæ “Ñaêm ñaém troâng leân”. Ñieàu ñoù caøng toân theâm phaåm giaù cuûa naøng. Nhöõng buoåi qua laïi cuûa böôùm traéng, nhöõng laàn nuoái tieác theo doõi theo “con böôùm traéng veà beân aáy roài” laøm cho thi só ngaån ngô chìm ñaém trong mô moäng ñeå roài chôït tænh: “Boãng döng toâi thaáy boài hoài Vaên – tö lieäu vaên hoïc – TTLT Vónh Vieãn 218 Toâi buoàn töï hoûi: hay toâi yeâu naøng ?” Khi ñaõ tænh, khi khoâng chieâm bao nöõa, con ngöôøi lyù trí ñaõ laïnh luøng xaùc ñònh: Khoâng, töø aùi aân nhôõ nhaøng Tình toâi than laïnh tro taøn laøm sao ! Vaán ñeà seõ döøng ôû ñaáy chaêng, neáu khoâng coù chuyeän “tô hong naøng chaû caát vaøo con böôm böôùm traéng hoâm naøo cuõng sang”. Moät ngoïn löûa thaàm laëng voâ tình ñaõ chaùy leân nhöõng cuoän tô vaøng, laøm aám laïi loøng ai tro taøn than laïnh. Vì ñaâu, laøm sao naøng chaû caát vaøo nhöõng cuoän tô kia? Coù leõ vì naøng buoàn theâm ? Chaùn naûn theâm ? Hay coù gì ñaõ xaûy ra vôùi naøng ? Loøng thi só ngoån ngang bao daáu hoûi. Hoùa ra khoâng phaûi ngöôøi laùng gieàng chæ quan taâm ñeán tô, maø chuû yeáu laø ñeán ngöôøi hong tô. Vì theá neân khi chaúng thaáy naøng chaøng môùi coù tô vaøng maø hong, ñeå coù côù ra saân, may chaêng thaáy naøng cho ñôõ nhôù mong. Moät laàn nöõa giaác chieâm bao khöïng laïi: Caùi gì nhö theå nhôù mong ? Nhôù naøng, khoâng, quyeát laø khoâng nhôù naøng Con ngöôøi caøng toû veû lyù trí , caøng toû veû laïnh luøng bao nhieâu thì caøng boäc loä roõ theá yeáu baáy nhieâu. Nhöõng côn möa tieáp theo. Söï tính toaùn chôø ñôïi khaéc khoaûi “Heát hoâm nay nöõa laø vöøa boán hoâm” noãi lo aâu phaáp phoûng “Taïnh möa böôm böôùm bieát coøn sang chôi” nhö nhöõng lôøi töï thuù, cho pheùp ta hieåu cao traøo tieáp theo cuûa tình caûm: Röng röng toâi guïc xuoáng baøn … röng röng Tô vaøng, böôùm traéng vaø boùng naøng ñaõ trôû thaønh moät bieåu töôïng boä ba, laø hình aûnh khoâng theå thieáu ñöôïc trong loøng ngöôøi “chieâm bao”. Neân chæ khi vaéng caû ba, con ngöôøi aáy ñaõ khoâng chòu noåi, ñaõ guïc ñoå vaø boäc loä tình caûm thaät maõnh lieät. Nhöng sau giaây phuùt röng röng aáy vaãn thaáy moät caùi gì nhö maâu thuaãn: Nhôù con böôùm traéng laï luøng Nhôù tô vaøng nöõa, nhöng khoâng nhôù naøng Coù thaät khoâng nhôù naøng khoâng ? phaûi chaêng ñaây laø lôøi leõ boái roái loän xoän cuûa moät ngöôøi töï thuù coøn coá níu keùo vaøo quaù khöù? Hay ñoù laø chuùt lyù leõ yeáu ôùt cuoái cuøng cuûa con ngöôøi lyù trí ñang phaûi ruùt lui, nhöôøng choã cho con ngöôøi thaät, con ngöôøi tình caûm? Khoù ñoaùn ñònh raïch roøi. Nhöng caâu thô sau ñoù thì chaúng coøn gì ñeå hoaøi nghi nöõa. Ngheïn ngaøo toâi khoùc, quaû toâi yeâu naøng Tình yeâu ñaõ chieán thaéng hoaøn toaøn, sau bao nhieâu nghi ngôø, sau bao nhieâ u baên khoaên, kìm neùn; tình yeâu ñaõ reo leân khuùc khaûi hoaøn trong nhöõng gioït nöôùc maét, trong tieáng naác ngheïn ngaøo vaø lôøi khaúng ñònh söï thaät khoâng chuùt hoà nghi. Hoàn trinh coøn ôû traàn gian Nhaäp vaøo böôùm traéng maø sang beân naøy Lôøi khaån caàu chaân thaønh cuûa ngöôøi bieát yeâu thì muoän. Nhöng daãu muoän, moät laàn vaãn hôn vónh vieãn laø khoâng. Lôøi khaån caàu aáy nhö moät lôøi xin tha thöù cho söï im laëng ñaùng sôï voâ tình ñaõ gieát moät moät moái tình. Caû baøi thô laø moät vôû bi kòch nhoû veà pheùp bieän chöùng cuûa taâm hoàn. Ñaâu phaûi chæ coù caùc nhaø vaên phöông taây môùi saønh veà vaán ñeà naøy. Ñaùng noùi ñeán pheùp bieän chöùng cuûa taâm hoàn theå hieän trong moái tình ñôn phöông, u buoàn nhöng cao nhaõ, trong baøi thô lôøi giaûn dò nhöng ñaày hình aûnh töôïng tröng ñeïp, veû ñeïp daân gian vaø coå ñieån. §3. HÖÕU LOAN (Thanh Hoùa) Chaân dung: “OÂi maøu tím hoa sim Vaên – tö lieäu vaên hoïc – TTLT Vónh Vieãn Nhuoäm tím cuoäc ñôøi daøi ñeán theá Cho ñeán khi toùc baïc da moài Chöa laøm ñöôïc nhaø coøn baän laøm ngöôøi Ngoaûnh laïi ba möôi naêm Tím maáy nghìn chieàu hoang bieàn bieät…” MAØU TÍM HOA SIM Naøng coù ba ngöôøi anh ñi boä ñoäi Nhöõng em naøng Coù em chöa bieát noùi Khi toùc naøng ñang xanh Toâi ngöôøi veä quoác quaân Xa gia ñình Yeâu naøng nhö tình yeâu em gaùi Ngaøy hôïp hoân naøng khoâng ñoøi may aùo cöôùi Toâi maëc ñoà quaân nhaân ñoâi giaày ñinh beát buøn haønh quaân Naøng cöôøi xinh xinh beân anh choàng ñoäc ñaùo Toâi ôû ñôn vò veà Cöôùi nhau xong laø ñi Töø chieán khu xa Nhôù veà aùi ngaïi Laáy choàng thôøi chieán chinh Maáy ngöôøi ñi trôû laïi Lôõ khi mình khoâng veà thì thöông ngöôøi vôï chôø beù boûng chieàu queâ… Nhöng khoâng cheát Ngöôøi trai khoùi löûa Maø cheát Ngöôøi gaùi nhoû haäu phöông Toâi veà khoâng gaëp naøng Maù toâi ngoài beân moä con ñaày boùng toái Chieác bình hoa ngaøy cöôùi thaønh bình höông taøn laïnh vaây quanh Toùc naøng xanh xanh ngaén chöa ñaày buùi 219 Vaên – tö lieäu vaên hoïc – TTLT Vónh Vieãn 220 Em ôi giaây phuùt cuoái khoâng ñöôïc nghe nhau noùi khoâng ñöôïc nhìn nhau moät laàn Ngaøy xöa naøng yeâu hoa sim tím AÙo naøng maøu tím hoa sim Ngaøy xöa moät mình ñeøn khuya boùng nhoû Naøng vaù cho choàng taám aùo ngaøy xöa… Moät chieàu röøng möa Ba ngöôøi anh treân chieán tröôøng Ñoâng Baéc Bieát tin em gaùi maát Tröôùc tin em laáy choàng Gioù sôùm thu veà rôøn rôïn nöôùc soâng Ñöùa em nhoû lôùn leân ngôõ ngaøng nhìn aûnh chò Khi gioù sôùm thu veà coû vaøng chaân moä chí. Chieàu haønh quaân Qua nhöõng ñoài sim nhöõng ñoài sim daøi trong chieàu khoâng heát Maøu tím hoa sim tím chieàu hoang bieàn bieät Nhìn aùo raùch vai Toâi haùt trong maøu hoa “AÙo anh söùt chæ ñöôøng taø Vôï anh maát sôùm, meï giaø chöa khaâu…” Baøi thô caáu truùc nhö moät truyeän ngaén: coù môû ñaàu, coù dieãn bieán, coù maâu thuaãn, coù keát thuùc, keát thuùc gôïi suy nghó theâm… Trong ba baøi thô noåi tieáng vieát theo kieåu naøy. Maøu tím hoa sim ra ñôøi sôùm hôn, giöõa nhöõng ngaøy khaùng chieán choáng Phaùp, caùch hoâm nay ba möôi chín naêm. Ñieàu gioáng nhau raát deã nhìn thaáy laø ôû caû ba baøi, ngöôøi ñoïc cuøng nhaän ñöôïc moät thoâng baùo trang troïng vaø xuùc ñoäng; ñoù laø caâu chuyeän tình yeâu trong saùng, ñeïp ñeõ vaø… ñau buoàn. Ba ngöôøi con gaùi ñeàu cheát trong chieán tranh. Nhöng ngöôøi con gaùi trong Nuùi Ñoâi cuûa Vuõ Cao vaø ngöôøi con gaùi trong Queâ höông cuûa Giang Nam laø lieät só. Coøn “ngöôøi gaùi nhoû haäu phöông” trong Maøu tím hoa sim thì chæ laø vôï boä ñoäi thoâi (phaûi chaêng vì theá maø anh boä ñoäi cuûa Vuõ Cao vaø cuûa Giang Nam daùm coâng khai khoùc ngöôøi yeâu, coøn anh boä ñoäi cuûa Höõu Vaên – tö lieäu vaên hoïc – TTLT Vónh Vieãn 221 Loan thì chæ daùm… khoùc thaàm! Nhöng laøm gì coù caáp ñoä tình caûm khaùc nhau giaû duï ño ñeám löôïng hoùa ñöôïc) trong tình yeâu vaø noãi xoùt thöông cuûa ba ngöôøi trai chieán só aáy? Trôû laïi baøi thô “Maøu tím hoa sim” Khoå thô ñaàu giôùi thieäu nhaân vaät chính. Khoâng coù gì ñaëc bieät trong lyù lòch. Ba ngöôøi anh ñi boä ñoäi, trong chieán tranh chuyeän aáy bình thöôøng. Coù em chöa bieát noùi, hoài aáy chöa coù chuû tröông keá hoaïch hoùa gia ñình, neân cuõng bình thöôøng. Toùc naøng ñang xanh, taát nhieân laø nhö theá, naøng coøn treû. Khoå thô thöù hai, dieãn bieán hoaøn caûnh cuûa nhaân vaät chính. Coù phaûi vì naøng laø em ba anh boä ñoäi neân ñaõ deã daøng chaáp nhaän tình yeâu nhö “tình yeâu em gaùi” cuûa anh veä quoác quaân? Vaø theá laø ñôøi naøng baét ñaàu coù chuyeän. Anh yeâu naøng, roài xin cöôùi naøng. Ñaùm cöôùi ngoà ngoä, naøng daâu khoâng aùo môùi, chuû reå maëc binh phuïc, ñoâi giaày ñinh coøn beát buøn. Nhöng maø vui, hai ngöôøi cuøng vui, laáy nhau heát söùc töï nhieân nhö laø haïnh phuùc löùa ñoâi cuûa hoï ñaõ ñöôïc saép ñaët saün. Tình yeâu thôøi chieán tranh cuõng phaûi giaûi quyeát nhanh choùng nhö moïi coâng vieäc khaùc, laáy ñaâu ra khoaûng troáng ñeå daønh cho nhöõng baên khoaên, buoàn tuûi, giaän hôøn? Khoå thô ba: maâu thuaãn xuaát hieän. Yeâu nhau roài cöôùi nhau, ñoù laø leõ thöôøng. Nhöng “cöôùi nhau xong laø ñi” ñieàu ñoù traùi vôùi leõ thöôøng trong ñôøi soáng con ngöôøi. Anh boä ñoäi chaáp nhaän söï baát bình thöôøng ñoù vaø ñaõ döï ñoaùn nhöõng ñieàu khoâng toát laønh raát coù theå xaûy ra ñoái vôùi ngöôøi chieán só: hy sinh. Vaø nghó ñeán phuùt aáy, anh khoâng thaáy tieác ñôøi, chæ thöông ngöôøi vôï treû “beù boûng chieàu queâ”. Hai khoå thô tieáp theo: Maâu thuaãn ñöôïc ñaåy ñeán cao traøo. Ñieàu anh lo xaûy ra ngöôïc laïi döï ñoaùn. Anh hình dung caùi ngaøy vôï anh khoùc anh baây giôø khoâng phaûi theá. Chính anh ñang ñöùng beân moä vôï, anh thaép höông vaøo “chieác bình hoa ngaøy cöôùi”, chua xoùt laøm sao! Thôøi gian yeâu nhau, cöôùi nhau ôû vôùi nhau ñeàu ngaén nguûi, naøo ñaõ noùi vôùi nhau ñöôïc gì ñaâu. Tang toùc, ñoã vôõ aäp xuoáng roài anh chaúng daùm mô öôùc naøng soáng laïi, nhöng maø anh cöù tieác giaù nhö giaây phuùt cuoái ñöôïc nghe nhau noùi, ñöôïc nhìn nhau moät laàn! Ñau ñôùn, naõo loøng laøm sao: Ai tính ñöôïc bao nhieâu ngöôøi ñaõ sa nöôùc maét khi ñoïc nhöõng caâu thô bình dò nhö laø caâu noùi thöôøng maø daäy neân soùng gioù trong tim? Nhöõng khoå thô coøn laïi: maâu thuaãn daàn daàn ñöôïc giaûi toûa. Ngöôøi con gaùi cheát ñi, kyû nieäm vaãn soáng trong tình caûm yeâu thöông cuûa moïi ngöôøi. Neùt ñeïp nhaát trong nhöõng khoå thô naøy laø hình aûnh “Maøu tím hoa sim” caùi hình aûnh vöøa hö, vöøa thöïc. “Ngaøy xöa naøng yeâu hoa sim tím – AÙo naøng maøu tím hoa sim” coù theå laø thaät. Nhöng naøng ñaõ ñi xa. Caùi bieåu töôïng “maøu sim tím” cöù baùm rieát laáy kyù öùc vaø tình caûm anh veä quoác quaân. Maøu tím trong loøng anh, maøu tím trong maét anh, maøu tím chung quanh anh, maøu tím ngaøy ñeâm quaán quít, vöông vaát beân anh ngay caû treân nhöõng chaëng ñöôøng haønh quaân! Hö hay laø thöïc ñaây? Ngöôøi chieán só laøm gì, ñi ñaâu cuõng phaûi theo leänh, laøm sao coù theå haønh quaân qua moät ñoài sim vaøo buoåi chieàu ñeå thaû loûng hoaøi nieäm ngöôøi thöông? Nhöng ñieàu ñoù coù heà chi! Töø ngaøy ngöôøi con gaùi cheát ñi, con ñöôøng naøo, quaû ñoài naøo, buoåi chieàu naøo ñoái vôùi anh chaúng ngôïp maøu sim tím? “Maøu tím hoa sim” laø kyû vaät thieâng lieâng duy nhaát naøng ñeå laïi cho anh. Anh mang noù ñi suoát khoâng gian, ñi suoát thôøi gian “nhöõng ñoài sim daøi trong chieàu khoâng heát”… Vaø trong khung caûnh hö aûo ñoù, ngöôøi chieán só caát tieáng haùt “haùt trong maøu hoa” Toâi haùt trong maøu hoa Vaên – tö lieäu vaên hoïc – TTLT Vónh Vieãn 222 YÙ thô ñaéc ñòa quaù! Lôøi thô ñieâu luyeän taøi hoa quaù! Taïo neân chaát thô mô moäng vaø huyeàn dieäu quaù! Heøn chi maø khi noùi chuyeän vôùi Höõu Loan, Hoaøng Tieân ñaõ phaûi thoát leân “ngoân trung höõu quyû” (trong lôøi thô coù quyû thaàn). Laø ñeå noùi leân söùc quyeán ruõ cuûa caâu thô naøy. Trong caùi ñau buoàn cuõng coù caùi may, khoâng bieát ai ñaõ trieát lyù nhö vaäy. Vuõ Cao vaø Giang Nam ñaõ hoùa thaân thaønh ngöôøi chieán só maát ngöôøi yeâu raát taøi tình. Coø Höõ u Loan khoâng phaûi nhaäp vai ai caû, anh khoùc chính ngöôøi vôï “beù boûng chieàu queâ” cuûa anh. Anh suy nghó aáp uû moät naêm vaø vieát trong hai tieáng. Khi anh ñang coøn phaûi giöõ “bí maät” baøi thô (vì ñang döï lôùp hoïc taäp pheâ bình) thì meï vôï anh ñaõ bieát, baø hoûi: “Anh laøm thô khoùc con Ninh phaûi khoâng?” Tình caûm chaân thöïc cuûa baøi thô chaán ñoäng taâm hoàn ngöôøi ñoïc. Taøi nhaát laø coù nhöõng caâu thô, yù thô raát haøo hoa, neáu cheû hoe ra thì coù theå baét beû laø khoâng thaät, khoâng ñuùng, laø tieåu tö saûn laõng maïn v.v… nhöng maø ngöôøi ñoïc vaãn tin, vaãn nhôù, vaãn thöông caûm ngöôøi con gaùi ñaõ khuaát nhö thöông ngöôøi thaân cuûa mình. Ngoùt boán möôi naêm tình thöông aáy vaãn coøn nguyeân veïn. Baøi thô vaãn naèm trong ba loâ, trong soå tay cuûa nhieàu theá heä. Baøi thô ñöôïc phoå nhaïc, ñöôïc xuaát baûn ôû nöôùc Anh cuøng vôùi Chinh phuï ngaâm. YÙ nghóa nhaân vaên cuûa baøi thô laøm neân söùc maïnh tröôøng toàn. §4. VUÕ CAO Teân thaät: Vuõ Höõu Thinh Naêm sinh: 1922 Queâ quaùn: Haø Nam Ninh Taùc phaåm thô: Sôùm nay Ñeøo truùc Chaân dung : “Sôùm nay nhaáp moät cheùn khaø Baâng khuaâng töï hoûi ñaâu laø nuùi ñoâi Nhöõng ngöôøi cuøng laøng vôùi toâi Muoán sang ñeøo Truùc, muoän roài ñöøng say” NUÙI ÑOÂI Baûy naêm veà tröôùc em möôøi baûy Anh môùi ñoâi möôi treû nhaát laøng Xuaân Duïc, Ñoaøi Ñoâng hai caùnh luùa Böõa thì em tôùi böõa anh sang Loái ta ñi giöõa hai söôøn nuùi Ñoâi ngoïn neân laøng goïi Nuùi Ñoâi Em vaãn ñuøa anh sao kheùo theá Nuùi choàng nuùi vôï ñöùng song ñoâi Boãng cuoái muøa chieâm quaân giaëc tôùi Ngoõ chuøa, chaùy ñoû nhöõng thaân cau Môùi ngoû lôøi thoâi ñaønh loãi heïn Ñaâu ngôø töø ñoù maát tin nhau Vaên – tö lieäu vaên hoïc – TTLT Vónh Vieãn Anh vaøo boä ñoäi leân Ñoâng Baéc Chieán ñaáu queân mình naêm laïi naêm Moãi baän daân coâng veà laïi hoûi Ai ngöôøi Xuaân Duïc, Nuùi Ñoâi chaêng? Anh nghó queâ mình giaëc chieám roài Traêm nghìn caêm uaát bao giôø nguoâi Moãi tin suùng noå vuøng ñai ñòch Söông traéng ngöôøi ñi laïi nhôù ngöôøi Ñoàng ñoäi coù nhau thöôøng nhaéc nhôû Trung du laøng nöôùc vaãn chôø troâng Nuùi Ñoâi boát döïng keà ba xoùm Em vaãn ñi veà nhöõng beán soâng? Naùo nöùc bao nhieâu ngaøy trôû laïi Leänh treân ngöøng baén anh veà xuoâi Haønh quaân qua taét ñöôøng ngang huyeän Anh gheù thaêm nhaø thaêm Nuùi Ñoâi Môùi ñeán ñaàu ao tin seùt ñaùnh Giaëc gieát em roài döôùi goác thoâng Giöõa ñeâm boä ñoäi vaây ñoàn Thöùa Em soáng trung thaønh, cheát chuûy chung Anh ngöôùc nhìn leân hai doác nuùi Haøng thoâng, bôø coû, con ñöôøng quen Naéng luïi boãng döng môø boùng khoùi Nuùi vaãn ñoâi maø anh maát em! Daân chôï Phuø Linh ai cuõng baûo Em coøn treû laém nhaát laøng trong Maáy naêm coâ aáy laøm du kích Khoâng hieåu vì sao chaúng laáy choàng? Töø nuùi qua thoân ñöôøng ngheõn loái Xuaân Duïc Ñoaøi Ñoâng coû nguùt ñaày Saân bieán thaønh ao nhaø ñoå chaùi Ngoån ngang bôø buïi caùnh dôi bay. Cha meï dìu nhau veà nhaän ñaát Toùc baïc thöông töø moãi goác cau Nöûa giang nöûa maùi leàu che taïm Söông naéng khuaây daàn chuyeän xoùt ñau. Anh nghe coù tieáng ngöôøi qua chôï Ta gaéng, muøa sau luùa seõ nhieàu 223 Vaên – tö lieäu vaên hoïc – TTLT Vónh Vieãn 224 Ruoäng thaém moà hoâi töøng nhaùt cuoác Laøng ta roài ñeïp bieát bao nhieâu! Nhöng nuùi coøn kia anh vaãn nhôù Oaùn thuø coøn ñoù, anh coøn ñaây ÔÛ ñaâu coâ gaùi laøng Xuaân Duïc Ñaõ cheát vì daân giöõa ñaát naøy? Ai bieát teân em thaønh lieät só Beân nhöõng haøng bia traéng giöõa ñoàng Nhôù nhau anh goïi: em, ñoàng chí Moät taám loøng trong vaïn taám loøng Anh ñi boä ñoäi sao treân muõ Maõi maõi laø sao saùng daãn ñöôøng Em seõ laø hoa treân ñænh nuùi Boán muøa thôm maõi caùnh hoa thôm 1956 Baøi thô môû ñaàu baèng caùch xaùc laäp moät töông quan caân xöùng: Baûy naêm veà tröôùc em möôøi baûy Anh môùi ñoâi möôi treû nhaát laøng Xuaân Duïc, Ñoaøi Ñoâng hai caùnh luùa Böõa thì em tôùi böõa anh sang Loái ta ñi giöõa hai söôøn nuùi Ñoâi ngoïn neân laøng goïi Nuùi Ñoâi… Hai caùnh ñoàng, hai ngoïn nuùi, hai con ngöôøi treû tuoåi, hai taâm hoàn hoøa hôïp vôùi nhau… Ñeå giôùi thieäu khung caûnh cho moät caâu chuyeän daøi, vieát nhö theá coù theå noùi laø raát coâ ñoïng: coù ñuû nhaân vaät vaø quan heä, khoâng gian vaø thôøi gian… Baûy naêm veà tröôùc (so vôùi thôøi ñieåm naùo nöùc bao nhieâu ngaøy trôû laïi) – nhö vaäy thì ñaây laø khung caûnh cuûa moät, hai naêm ñaàu sau caùch maïng Thaùng Taùm, moät cuoäc ñôøi môùi ñang baét ñaàu. Caùi teân cuûa thoân laøng queâ höông nghe vang leân moät aâm höôûng ngoït ngaøo môùi meû, vaø nhöõng ñoàng luùa chöøng nhö ñaõ thoaûng thôm moät laøn höông no aám mong chôø. Sau moät cuoäc noåi daäy lay trôøi chuyeån ñaát, moät töông quan môùi ñaõ ñöôïc xaùc laäp, vaø treân cô sôû cuûa moái töông quan môùi naøy, ñaõ baét ñaàu coù theå noùi tôùi haïnh phuùc… Khung caûnh môû ñaàu baøi thô thaät ñeïp, thaät ñaùng mô öôùc! Tuy nhieân, laéng kyõ maø xem, trong nhöõng caâu thô aáy, ta vaãn thoaùng nhaän thaáy phaáp phoûng moät chuùt gì lo laéng. Ñaây laø khoaûnh khaéc thanh bình taïm thôøi, tröôùc moät côn gioâng toá môùi. Bôûi vì boãng cuoái muøa chieâm quaân giaëc tôùi. Vaø theá laø hai nhaân vaät cuûa baøi thô môùi ngoû lôøi thoâi, ñaønh loãi heï n – Ñaâu ngôø töø ñoù baët tin nhau… Anh vaøo boä ñoäi, leân ñoâng baéc… - Ngöôøi noâng daân tieáp tuïc chaëng ñöôøng caùch maïng môùi naøy moät caùch heát söùc töï nhieân: ñoù laø moät nhu caàu noäi taïi cuûa hoï. Laøm sao coù theå töø boû öôùc mô haïnh phuùc ñeïp ñeõ maø Caùch maïng vöøa ñem laïi ñeå quay veà cuoäc ñôøi noâ leä ngaøy xöa!