Tài liệu Tiểu luận ý thức và vai trò ý thức trong đời sống xã hội

Lêi nãi ®Çu ý thøc lµ mét trong hai ph¹m trï thuéc vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc. Nã lµ h×nh thøc cao cña sù ph¶n ¸nh cña thùc t¹i kh¸ch quan, h×nh thøc mµ riªng con ngêi míi cã. ý thøc cña con ngêi lµ c¬ n¨ng cña c¸i "khèi vËt chÊt ®Æc biÖt phøc t¹p mµ ngêi ta gäi lµ bé ãc con ngêi" (Theo Lªnin) T¸c ®éng cña ý thøc ®èi víi ®êi sèng x· héi lµ v« cïng to lín. Nã kh«ng nh÷ng lµ kim chØ nam cho ho¹t ®éng cña thùc tiÔn mµ cßn lµ ®éng lùc cña thùc tiÔn. Sù thµnh c«ng hay thÊt b¹i cña thùc tiÔn, t¸c dông tÝch cùc hay tiªu cùc cña ý thøc ®èi víi sù ph¸t triÓn cña tù nhiªn, x· héi chñ yÕu phô thuéc vµo vai trß chØ ®¹o cña ý thøc mµ biÓu hiÖn ra lµ vai trß cña khoa häc v¨n hãa vµ t tëng. NÒn kinh tÕ níc ta tõ mét ®iÓm xuÊt ph¸t thÊp, tiÒm lùc kinh tÕ- kü thuËt yÕu, trong ®iÒu kiÖn sù biÕn ®æi khoa häc - c«ng nghÖ trªn thÕ giíi l¹i diÔn ra rÊt nhanh, liÖu níc ta cã thÓ ®¹t ®îc nh÷ng thµnh c«ng mong muèn trong viÖc t¹o ra nÒn khoa häc - c«ng nghÖ ®¹t tiªu chuÈn quèc tÕ trong mét thêi gian ng¾n hay kh«ng? Chóng ta ph¶i lµm g× ®Ó tr¸nh ®îc nguy c¬ tôt hËu so víi c¸c níc trong khu vùc vµ trªn thÕ gi¬Ý? C©u hái nµy ®Æt ra cho chóng ta mét vÊn ®Ò ®ã lµ sù lùa chän bíc ®i vµ trËt tù u tiªn ph¸t triÓn khoa häc- c«ng nghÖ trong quan hÖ víi ph¸t triÓn kinh tÕ trong c¸c giai ®o¹n tíi. Nh vËy cã nghÜa lµ ta cÇn ph¶i cã tri thøc v× tri thøc lµ khoa häc, chóng ta ph¶i kh«ng ngõng n©ng cao kh¶ n¨ng nhËn thøc cho mçi ngêi. Tuy nhiªn, nÕu tri thøc kh«ng biÕn thµnh niÒm tin vµ ý chÝ tù nã còng kh«ng cã vai trß g× ®èi víi ®êi sèng hiÖn thùc c¶ chØ chó träng ®Õn tri thøc mµ bá qua c«ng t¸c v¨n ho¸. T tëng th× sÏ kh«ng ph¸t huy ®îc thÕ m¹nh truyÒn thèng cña d©n téc, chøc n¨ng cña c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa lµ ®em l¹i chñ nghÜa nh©n ®¹o, tÝnh ®¹o ®øc. Kh«ng cã tÝnh ®¹o ®øc th× tÊt c¶ c¸c d¹ng gi¸ trÞ (gi¸ trÞ vËt chÊt vµ tinh thÇn) sÏ mÊt ®i mäi ý nghÜa cßn c¸ch m¹ng t tëng gãp phÇn lµm biÕn ®æi ®êi sèng tinh thÇnx· héi, x©y dùng mèi quan hÖ t tëng, t×nh c¶m cña con ngêi víi t c¸ch lµ chñ thÓ x©y dùng ®êi sèng tinh thÇn vµ t¹o ra ®îc nh÷ng ®iÒu kiÖn ®¶m b¶o sù ph¸t triÓn tù do cña con ngêi. Mµ cã tù do th× con ngêi míi cã thÓ tham gia x©y dùng ®Êt níc. Nh vËy, ý thøc mµ biÓu hiÖn trong ®êi sèng x· héi lµ c¸c vÊn ®Ò khoa häcv¨n hãa, t tëng cã vai trß v« cïng quan träng t×m hiÓu vÒ ý thøc ®Ó cã nh÷ng biÖn ph¸p ®óng ®¾n t¹o ®iÒu kiÖn cho sù ph¸t triÓn toµn diÖn cña x· héi. Trang 1 ý thøc- vai trß ý thøc bµi 1 : ý thøc 1.1 Quan ®iÓm chñ nghÜa M¸c vÒ ý thøc Tríc M¸c, cã nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ ý thøc t«n gi¸o vµ chñ nghÜa duy t©m ®Òu cho r»ng ý thøc lµ c¸i cã tríc, c¸i quyÕt ®Þnh vËt chÊt. Hä quan niÖm r»ng ý thøc tån t¹i ®éc lËp víi thÕ giíi bªn ngoµi vµ lµ tÝnh thø nhÊt, s¸ng t¹o ra thÕ giíi vËt chÊt. C¸c nhµ duy vËt tríc M¸c ®· ®a ra nh÷ng quan ®iÓm chèng l¹i chñ nghÜa duy t©m nhng hÇu hÕt ®Òu cha cã quan niÖm ®óng ®¾n vÒ ý thøc: chñ nghÜa duy vËt chÊt ph¸i cæ ®¹i cho r»ng linh hån còng do nh÷ng h¹t nhá vËt chÊt cÊu t¹o thµnh… c¸c nhµ duy vËt m¸y mãc cho r»ng ãc trùc tiÕp tiÕt ra ý thøc nh gan tiÕt ra mËt, cßn chñ nghÜa duy vËt thÕ kû XVIIXVIII vµ chñ nghÜa duy vËt Ph¬ B¸ch ®· cã quan niÖm vÒ kÕt cÊu ý thøc bao gåm c¶ t©m lý, t×nh c¶m, tri thøc, trÝ tuÖ, tù ý thøc vµ ®Þnh nghÜa ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi quan, c¶m gi¸c lµ h×nh ¶nh chñ quan cña thÕ giíi kh¸ch quan nhng l¹i cha thÊy râ nguån gèc x· héi vµ vai trß x· héi cña ý thøc. Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh¼ng ®Þnh r»ng ý thøc lµ ®Æc tÝnh vµ lµ s¶n phÈm cña vËt chÊt, ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi kh¸ch quan vµo bé ãc ngêi th«ng qua lao ®éng vµ ng«n ng÷. M¸c nhÊn m¹nh r»ng, tinh thÇn, ý thøc Trang 2 ch¼ng qua chØ lµ c¸i vËt chÊt ®îc di chuyÓn vµo trong bé ãc cña con ngêi vµ ®îc c¶i biÕn ®i trong ®ã. ý thøc lµ mét hiÖn tîng t©m lý x· héi cã kÕt cÊu phøc t¹p bao gåm tù ý thøc, tri thøc, t×nh c¶m, ý chÝ trong ®ã tri thøc lµ quan träng nhÊt, lµ ph¬ng thøc tån t¹i cña ý thøc. Ngêi ta quan niÖm ý thøc x· héi lµ toµn bé nh÷ng t tëng, lý luËn vµ quan niÖm x· héi ph¶n ¸nh nh÷ng ®iÒu kiÖn cña sinh ho¹t vËt chÊt cña x· héi vµ ph¬ng thøc s¶n xuÊt cña c¸c vËt chÊt. Chñ nghÜa duy vËt M¸c - xÝt xuÊt ph¸t tõ nguyªn lý x¸c ®Þnh r»ng vËt chÊt tån t¹i ngoµi ý thøc vµ kh«ng phô thuéc vµo ý thøc, lµ c¸i cã tríc, v× nã lµ nguån gèc cña c¸c c¶m gi¸c, biÓu tîng, cña ý thøc, cßn ý thøc chØ lµ c¸i cã sau, cã tÝnh chÊt phô thuéc v× nã lµ sù ph¶n ¸nh cña vËt chÊt, cña sù tån t¹i. VËt chÊt, tån t¹i lµ c¸i cã tríc so víi ý thøc. §iÒu nµy ®îc chøng minh b»ng sù viÖc lµ ®Õn mét giai ®o¹n nµo ®ã cña vËt chÊt, cña tù nhiªn th× ý thøc míi xuÊt hiÖn, nhng t tëng vµ lý luËn cÊu thµnh ý thøc con ngêi chØ lµ sù ph¶n ¸nh cña hoµn c¶nh chung quanh vµo bé ãc con ngêi, toµn bé ý thøc x· héi lµ do nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vËt chÊt, do ph¬ng thøc s¶n xuÊt cña c¶i vËt chÊt quyÕt ®Þnh. Sinh ho¹t x· héi cña con ngêi quyÕt ®Þnh ý thøc x· héi cña con ngêi nÕu ®êi sèng x· héi thay ®æi th× ý thøc x· héi thay ®æi theo. Nh vËy, chñ nghÜa M¸c ®· ®a ra nh÷ng quan ®iÓm ®óng ®¾n vµ toµn diÖn nhÊt vÒ ph¹m trï ý thøc. 1.2 B¶n chÊt cña ý thøc 1.2.1 TÝnh ph¶n ¸nh vµ s¸ng t¹o ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi xung quanh vµo bé ãc con ngêi, lµ h×nh ¶nh chñ quan cña thÕ giíi kh¸ch quan, sù ph¶n ¸nh ý thøc lµ h×nh ¶nh chñ quan v× nã kh«ng cã tÝnh vËt chÊt nã lµ h×nh ¶nh tinh thÇn. ë ®©y kh«ng ph¶i sù ph¶n ¸nh tuú tiÖn xuyªn t¹c hiÖn thùc kh¸ch quan nh: nh÷ng h×nh tîng cña c¸c vÞ thÇn linh vµ sù tëng tîng thÕ giíi thÇn linh, cuéc ®Êu tranh cña c¸c vÞ thÇn, lµ sù ph¶n ¸nh xuyªn t¹c, h ¶o thÕ giíi hiÖn thùc vµo trong ý thøc, mµ néi dung cña nã lµ th«ng tin vÒ thÕ giíi bªn ngoµi, lµ biÓu thÞ néi dung nhËn ®îc tõ vËt g©y t¸c ®éng vµ ®îc truyÒn ®i trong qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh. B¶n tÝnh ph¶n ¸nh quy ®Þnh mÆt kh¸ch quan cña ý thøc tøc lµ ý thøc ph¶i lÊy c¸i kh¸ch quan lµm Trang 3 tiÒn ®Ò, bÞ c¸i kh¸ch quan quy ®Þnh vµ cã néi dung ph¶n ¸nh lµ thÕ giíi kh¸ch quan. Tuy nhiªn, sù ph¶n ¸nh cña ý thøc kh«ng ph¶i lµ sù ph¶n ¸nh thô ®éng gi¶n ®¬n, ý thøc còng tån t¹i nhng chØ tån t¹i trong bé n·o cña con ngêi kh«ng ph¶i thÕ giíi kh¸ch quan cø t¸c ®éng vµo bé n·o lµ trë thµnh ý thøc, nãi cô thÓ ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh s¸ng t¹o vÒ thÕ giíi. TÝnh s¸ng t¹o cña ý thøc thÓ hiÖn ë chç nã kh«ng chôp l¹i mét c¸ch thô ®éng, nguyªn xi sù vËt mµ ph¶n ¸nh g¾n liÒn víi c¸i biÕn, qu¸ tr×nh thu thËp th«ng tin g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh xö lý th«ng tin. TÝnh s¸ng t¹o cña ý thøc cßn thÓ hiÖn ë kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh gi¸n tiÕp kh¸i qu¸t thÕ giíi kh¸ch quan, ë qu¸ tr×nh chñ ®éng t¸c ®éng vµo thÕ giíi ®Ó ph¶n ¸nh thÕ giíi ®ã. B¶n tÝnh s¸ng t¹o quy ®Þnh mÆt chñ quan cña ý thøc, tøc lµ ý thøc chØ cã thÓ xuÊt hiÖn ë trong bé ãc ngêi, g¾n liÒn víi h×nh thøc ho¹t ®éng kh¸i qu¸t ho¸, trõu tîng ho¸ cã ®Þnh híng, cã lùa chän, tån t¹i díi h×nh thøc hiÖn thùc chñ quan, lµ h×nh ¶nh chñ quan ph©n biÖt vÒ nguyªn t¾c víi hiÖn thùc kh¸ch quan vµ sù vËt, hiÖn tîng vËt chÊt, c¶m tÝnh. Ph¶n ¸nh vµ s¸ng t¹o liªn quan chÆt chÏ kh«ng thÓ t¸ch rêi nhau, kh«ng cã ph¶n ¸nh th× kh«ng cã s¸ng t¹o v× ph¶n ¸nh lµ c¬ së, lµ ®iÓm xuÊt ph¸t cña s¸ng t¹o. Ngîc l¹i, kh«ng cã s¸ng t¹o th× kh«ng cã ph¶n ¸nh. §ã lµ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a hai qu¸ tr×nh thu nhËp, xö lý th«ng tin, lµ sù thèng nhÊt gi÷a mÆt kh¸ch quan vµ chñ quan trong ý thøc. 1.2.2 TÝnh x· héi Lµ s¶n phÈm lÞch sö cña sù ph¸t triÓn x· héi, ý thøc vÒ b¶n chÊt cã tÝnh x· héi. §©y lµ sù kh¸c biÖt rÊt c¬ b¶n cña ý thøc con ngêi so víi t©m lý ®éng vËt, lµ chç ph©n biÖt vÒ nguyªn t¾c ý thøc cña con ngêi víi c¸i gäi lµ "bé ãc" hay lµ:"suy nghÜ" cña m¸y mãc. ý thøc tríc hÕt lµ tri thøc cña con ngêi vÒ x· héi vµ hoµn c¶nh, vÒ nh÷ng g× ®ang diÔn ra ë thÕ giíi kh¸ch quan vÒ mèi liªn hÖ gi÷a ngêi vµ ngêi trong x· héi. Do ®ã, ý thøc x· héi h×nh thµnh vµ bÞ chi phèi bëi tån t¹i x· héi ®ã… vµ ý thøc cña mçi c¸ nh©n ph¶i mang trong lßng nã ý thøc x· héi. Nh vËy, con ngêi suy nghÜ vµ hµnh ®éng kh«ng ph¶i chØ b»ng bµn tay vµ khèi ãc cña m×nh mµ cßn b»ng bµn tay, khèi ãc cña ngêi kh¸c, cña toµn x· héi vµ cña toµn nh©n lo¹i nãi chung t¸ch khái m«i trêng x· héi, con ngêi kh«ng thÓ cã ý thøc, cã t×nh c¶m nh ngêi thùc sù. Mçi c¸ nh©n ®Òu ph¶i ®îc sèng trong m«i trêng x· héi lµnh m¹nh vµ ®îc x· héi rÌn luyÖn, gi¸o dôc. Trang 4 B¶n tÝnh x· héi cña ý thøc còng thèng nhÊt víi b¶n tÝnh ph¶n ¸nh vµ s¸ng t¹o. Sù thèng nhÊt ®ã thÓ hiÖn ë tÝnh n¨ng ®éng chñ quan cña ý thøc, ë quan hÖ gi÷a nh©n tè vËt chÊt vµ nh©n tè ý thøc trong ho¹t ®éng c¶i t¹o thÕ giíi cña con ngêi. BµI 2 : Vai trß cña ý thøc trong ®êi sèng x· héi ý thøc lµ mét hiÖn tîng t©m lý- x· héi cã kÕt cÊu phøc t¹p bao gåm tù ý thøc, t×nh c¶m, ý chÝ trong ®ã tri thøc lµ quan träng nhÊt, lµ ph¬ng thøc tån t¹i cña ý thøc. Vai trß cña ý thøc thÓ hiÖn ë vai trß ña tri thøc, tù ý thøc, t×nh c¶m vµ ý chÝ. 2.1 Vai trß cña tri thøc Tri thøc lµ ph¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt. Së dÜ nh vËy lµ v× sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña ý thøc cã liªn quan mËt thiÕt víi qu¸ tr×nh con ng¬× nhËn thøc vµ c¸i biÕn tù nhiªn. Tri thø cµng ®îc tÝch luü, con ngêi ngµy cµng ®i vµo b¶n chÊt sù vËt vµ c¶i t¹o sù vËt cã hiÖu qu¶ h¬n, tÝnh n¨ng ®éng cña ý thøc còng nhê ®ã mµ t¨ng lªn. ý thøc kh«ng cã néi dung thùc tiÔn tøc kh«ng cã mét c¸i g× hiÖn thùc c¶, th× kh«ng bao giê lµ tri thøc; nÕu kh«ng dùa vµo tri thøc th× ý thøc lµ mét sù trõu tîng trèng rçng, thuÇn tuý, kh«ng gióp Ých g× cho con ngêi trong ho¹t ®éng thùc tiÔn. Nhng tri thøc lµ khoa häc, do ®ã vai trß cña tri thøc còng chÝnh lµ vai trß cña khoa häc. * Vai trß cña khoa häc Khoa häc võa lµ hÖ thèng nh÷ng tri thøc, võa lµ sù s¶n xuÊt tinh thÇn ra nh÷ng tri thøc còng nh ho¹t ®éng thùc tiÔn dùa vµo nh÷ng tri thøc ®ã. Khoa häc – víi tÝnh c¸ch lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi – lµ hÖ thèng tri thøc ch©n thùc vÒ thÕ giíi ®· ®îc kiÓm nghiÖm qua thùc tiÔn. §èi tîng nhËn thøc cña khoa häc bao qu¸t mäi lÜnh vùc cña tù nhiªn, x· héi vµ t duy. §ã lµ mét trong nh÷ng sù kh¸c biÖt gi÷a khoa häc víi c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi. Nguån gèc s©u xa cña sù h×nh thµnh khoa häc lµ do nhu cÇu ph¸t triÓn s¶n xuÊt, cïng víi sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt vµ thùc tiÔn x· héi, khoa häc kh«ng ngõng ph¸t triÓn. Trong qu¸ tr×nh ®ã vai trß cña khoa häc trong ®êi sèng x· héi ngµy cµng t¨ng lªn theo thêi gian. Trang 5 Trong thêi kú cæ ®¹i viÖc sö dông khoa häc vµo s¶n xuÊt cßn Ýt ái, trång trät, ch¨n nu«i vµ nghÒ n«ng thñ c«ng chñ yÕu dùa vµo tri thøc vµ kinh nghiÖm. Tõ thÕ kû XVII, khoa häc ph¸t triÓn, vai trß cña khoa häc ngµy cµng trë nªn quan träng ®èi víi s¶n xuÊt vµ ®êi sèng; trë thµnh mét tiÒn ®Ò cña c«ng nghiÖp ho¸, trë thµnh néi dung tinh thÇn cña lùc lîng s¶n xuÊt, mµ tríc hÕt lµ t¹o ra c¬ së lý luËn ®Ó chÕ t¹o nh÷ng c«ng cô m¸y mãc ngµy cµng hoµn thiÖn, cho phÐp tiªu hao lao ®éng sèng Ýt h¬n mµ ®¹t kÕt qu¶ to lín h¬n trong s¶n xuÊt vËt chÊt kü thuËt c¬ giíi ®· lµm cho con ngêi tho¸t khái lao ®éng ch©n tay cùc nhäc, lµm cho n¨ng suÊt lao ®éng t¨ng lªn gÊp béi. Tõ thÕ kû XX trë l¹i ®©y, khoa häc tiÕn bé rÊt nhanh chãng vµ vai trß x· héi cña nã ngµy cµng gia t¨ng. Khoa häc vµ kü thuËt kÕt hîp víi nhau thµnh mét thÓ thèng nhÊt ®Ó ®i s©u nghiªn cøu cÊu tróc vËt chÊt nh cÊu tróc nguyªn tö, c¸c h¹t c¬ b¶n, cÊu tróc gen vµ x©m nhËp vµo vò trô víi quy m« ngµy cµng lín. Nhê vËy, khoa häc ®· ph¸t hiÖn ra nh÷ng ®Æc tÝnh míi, quy luËt míi cña tù nhiªn vµ sù sèng, t¹o ra vµ sö dông nh÷ng nguyªn liÖu míi cã t¸c dông nhiÒu mÆt, nh÷ng d¹ng n¨ng lîng míi cùc m¹nh, më ra nhiÒu triÓn väng to lín ®Ó hiÓu biÕt vµ ph¸t hiÖn nh÷ng tµi nguyªn míi trong vò trô vµ qu¶ ®Êt; t¹o ra vµ øng dông nh÷ng kü thuËt míi ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh tËt, lai t¹o c¸c gièng loµi, ®iÒu chØnh qu¸ tr×nh sèng cña ®éng vËt, thùc vËt, ®Ò ra hµng lo¹t nh÷ng ph¬ng tiÖn kü thuËt vµ qu¸ tr×nh c«ng nghÖ míi. Sù thèng nhÊt gi÷a khoa häc vµ kü thuËt ®îc thÓ hiÖn trong cuéc c¸ch m¹ng khoa häc- kü thuËt: khoa häc trë thµnh mét ngµnh s¶n xuÊt vËt chÊt víi quy m« lín, bao hµm hµng lo¹t nh÷ng viÖn, trêng, phßng, tr¹m tr¹i vµ c¶ nhiÒu xÝ nghiÖp n÷a. §éi ngò nh÷ng ngêi lµm c«ng t¸c khoa häc t¨ng lªn nhanh chãng vµ kh«ng ngõng. Ng©n s¸ch ®Çu t cho khoa häc ngµy cµng lín, cã thÓ coi khoa häc nh mét ngµnh kinh tÕ quèc d©n ®Æc biÖt, ngµnh s¶n xuÊt ra tri thøc míi. Do nh÷ng biÕn ®æi c¨n b¶n vÒ vai trß cña khoa häc ®èi víi s¶n xuÊt mµ khoa häc trë thµnh lùc lîng s¶n xuÊt trùc tiÕp. Kh«ng chØ cã khoa häc tù nhiªn vµ kü thuËt mµ c¶ c¸c khoa häc x· héi còng trë thµnh lùc lîng s¶n xuÊt trùc tiÕp. ViÖc ¸p dông nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu cña khoa häc x· héi vµo thùc tiÔn gi÷ mét vai trß kh«ng kÐm phÇn quan träng. Nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu kinh tÕ vµ x· héi häc… ®· gióp cho viÖc sö dông vËt lùc vµ nh©n lùc mét c¸ch hîp lý nhÊt, chän lùa nh÷ng ph¬ng híng tiÕn bé nhÊt trong sù ph¸t triÓn s¶n xuÊt vµ hoµn thiÖn tæ chøc lao ®éng. Khoa häc lµ lùc lîng s¶n xuÊt hµng ®Çu. Ngµy nay, chóng ta thêng xuyªn nghe nãi ®Õn mét nÒn kinh tÕ míi ®ã lµ "nÒn kinh tÕ tri thøc" mµ trong ®ã khoa häc- c«ng nghÖ- kü thuËt trë thµnh lùc lîng s¶n xuÊt trùc tiÕp, lµ yÕu tè Trang 6 quyÕt ®Þnh hµng ®Çu viÖc s¶n xuÊt ra cña c¶i, søc c¹nh tranh vµ triÓn väng ph¸t triÓn tri thøc khoa häc ®îc vËt ho¸, ®îc kÕt tinh vµo mäi yÕu tè cña lùc lîng s¶n xuÊt. Tøc lµ trong ®èi tîng lao ®éng, kü thuËt vµ qu¸ tr×nh cnt, vµ c¶ trong nh÷ng h×nh thøc cña tæ chøc s¶n xuÊt. Tri thøc khoa häc cßn ®îc bao hµm trùc tiÕp trong ho¹t ®éng cña ngêi lao ®éng s¶n xuÊt, trë thµnh mét bé phËn kh«ng thÓ thiÕu ®îc, kh¨ng khÝt cña mçi ngêi lµm viÖc trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, dÇn dÇn chiÕm ®Þa vÞ chñ ®¹o thay cho thãi quen vµ kinh nghiÖm th«ng thêng. Ngêi lao ®éng s¶n xuÊt chñ yÕu sÏ kh«ng ph¶i lµ ®èi tîng ho¸ søc lao ®éng cña m×nh mµ chñ yÕu lµ vËn dông tri thøc khoa häc ®Ó ®iÒu khiÓn, kiÓm tra qu¸ tr×nh s¶n xuÊt tù ®éng ho¸, ®Ò xuÊt s¸ng kiÕn, sö dông hîp lý thiÕt bÞ, nguyªn liÖu, n¨ng lîng vµ ®Ó tæ chøc ho¹t ®éng cña m×nh mét c¸ch cã hiÖu qu¶ nhÊt. ViÖc qu¶n lý s¶n xuÊt vµ c¸c qu¸ tr×nh c«ng nghÖ chØ cã thÓ thùc hiÖn trªn c¬ së khoa häc. §ång thêi ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc vµ thiÕt kÕ tham gia vµo kÕt cÊu cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nh mét kh©u trùc tiÕp. Nh vËy khoa häc kh«ng cßn ®øng trªn cao hay bªn ngoµi s¶n xuÊt mµ chuyÓn thµnh mét kh©u cña s¶n xuÊt. Trong nÒn kinh tÕ tri thøc, vÊn ®Ò kh«ng chØ lµ t¹o ra tri thøc mµ c¶ thu nhËn sö dông vµ truyÒn b¸ tri thøc kinh tÕ tri thøc kh«ng chØ bao hµm duy nhÊt c¸c lÜnh vùc ho¹t ®éng víi c«ng nghÖ cao, sö dông lao ®éng tri thøc vµ lao ®éng cã kü n¨ng cao lµ chÝnh mµ cßn lµ qu¸ tr×nh tri thøc x©m nhËp vµ chi phèi tÊt c¶ mäi ho¹t ®éng kinh tÕ, tøclµ nÒn kinh tÕ tri thøc kh«ng nhÊt thiÕt cã cÊu tróc ngµnh thuÇn nhÊt vÒ tr×nh ®é ph¸t triÓn. NghÜa lµ kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c ngµnh ®Òu ph¶i dùa trªn nÒn t¶ng c«ng nghÖ kü thuËt cao song ®iÒu ch¾c ch¾n lµ tÊt c¶ c¸c ngµnh dï ë tr×nh ®é nµo, còng ho¹t ®éng díi sù chi phèi cña tri thøc, trong nÒn kinh tÕ tri thøc, tri thøc ®ãng vai trß lµ lùc lîng s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh nhÊt nªn quy tr×nh thùc tiÔn ho¸ tri thø còng lµ quy tr×nh s¶n xuÊt chñ yÕu, quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn trong ®ã kh¶ n¨ng ®ång ho¸, sö dông vµ truyÒn b¸ tri thøc lµ kh©u trùc tiÕp quyÕt ®Þnh thµnh c«ng trong nÒn kinh tÕ, nhÊt lµ xÐt trong ng¾n h¹n vµ trung h¹n. LÞch sö ph¸t triÓn hiÖn ®¹i ngµy cµng chøng tá r»ng, lîi thÕ vÒ tµi nguyªn thiªn nhiªn, vÒ nguån nh©n lùc cµng gi¶m bít. Trong khi ®ã tr×nh ®é khoa häc c«ng nghÖ vµ nguån nh©n lùc kü n¨ng cao (bao gåm nh©n lùc trÝ tuÖ) ngµy cµng ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh th¾ng lîi trong cuéc ®ua tranh- c¹nh tranh ph¸t triÓn. Kh¶ n¨ng vît bá hay tôt hËu ph¸t triÓn cña mçi quèc gia (hay cña bÊt cø yÕu tè cÊu tróc nµo) tuú thuéc vµo vÞ thÕ cña nã trong m¹ng kinh tÕ toµn cÇu, tøc lµ tuú thuéc vµo kh¶ n¨ng x¸c lËp quan hÖ víi c¸c nh©n vËt míi, c«ng cô míi ®Ó cã ®îc c¸c ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn (c¸c lîi thÕ ph¸t triÓn do thêi ®¹i t¹o ra). Ngêi ta thÊy r»ng, tr×nh ®é ph¸t triÓn cµng c¸ch xa tr×nh ®é chung cña Trang 7 m¹ng th× ®é rñi ro cµng lín. Song, trong khi nh÷ng rñi ro do tham gia g©y ra lµ mang tÝnh t×nh thÕ th× rñi ro do kh«ng tham gia m¹ng lµ ch¾c ch¾n vµ lín h¬n bÊt kú rñi ro nµo do tham gia m¹ng. Tuy nhiªn, ®èi víi nh÷ng níc chËm ph¸t triÓn sù tån t¹i ë vÞ trÝ thèng trÞ, hay chi phèi cña c¸c yÕu tè c¬ b¶n thuéc c¬ cÊu cò t¹o nªn hµng lo¹t rµng buéc ®èi víi tiÕn tr×nh chuyÓn sang nÒn kinh tÕ tri thøc, ®ã lµ lùc lîng lao ®éng Ýt tri thøc, thiÕu kü n¨ng (lao ®éng n«ng nghiÖp l¹c hËu) chiÕm tuyÖt ®¹i ®a sè lµm cho bícqu¸ ®é lao ®éng diÔn ra chËm, nguån lùc tµi chÝnh khan hiÕm, tiÒm lùc c«ng nghiÖp vµ khoa häc yÕu vµ thÊp kÐm, c¸c mèi liªn hÖ më h¹n chÕ. Nh÷ng yÕu tè nµy tù nã chøa ®ùng n¨ng lùc nhËp m¹ng kinh tÕ toµn cÇu, yÕu, c¶n trë trùc tiÕp kh¶ n¨ng tiÕp cËn c¸c c¬ héi ph¸t triÓn vµ g©y ra sù chËm ch¹p cña qu¸ tr×nh biÕn ®æi. §èi víi mét ®Êt níc cßn nghÌo nh ViÖt Nam th× vai trß cña khoa häc cnt trong sù nghiÖp ph¸t triÓn cña ®Êt níc lµ v« cïng to lín, quyÕt ®Þnh tèc ®é vµ kh¶ n¨ng v¬n lªn ngang tÇm víi c¸c níc trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi. §¹i héi §¶ng lÇn thø VI ®· ®Ò ra ®êng lèi ®æi míi coi khoa häc vµ c«ng nghÖ lµ mét ®éng lùc m¹nh mÏ cña sù nghiÖp ®æi míi, æn ®Þnh t×nh h×nh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi theo ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa, coi nh÷ng ngêi lµm khoa häc vµ c«ng nghÖ lµ®éi ngò c¸n bé tin cËy, quÝ b¸u cña §¶ng, Nhµ níc vµ nh©n d©n ta". Cßn NghÞ quyÕt cña Héi nghÞ lÇn thø 7 Ban chÊp hµnh (kho¸ VII) trong phÇn vÒ chñ tr¬ng ph¸t triÓn c«ng nghiÖp vµ c«ng nghÖ ®Õn n¨m 2000 ®· nªu râ quan ®iÓm :khoa häc c«ng nghÖ lµ nÒn t¶ng cña c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸. KÕt hîp c«ng nghÖ truyÒn thèng víi c«ng nghÖ hiÖn ®¹i, tranh thñ ®i nhanh vµo hiÖn ®¹i ë nh÷ng kh©u quyÕt ®Þnh". Trong b¸o c¸o chÝnh trÞ §¹i héi VIII §¶ng ta l¹i nhÊn m¹nh" Kh¬i dËy trong nh©n d©n lßng yªu níc, ý thøc quËt cêng, ph¸t huy tµi trÝ cña ngêi ViÖt Nam, quyÕt t©m ®a níc nhµ ra khái nghÌo nµn vµ l¹c hËu b»ng khoa häc vµ c«ng nghÖ". §¹i héi §¶ng toµn quèc lÇn thø IX võa qua mét lÇn n÷a l¹i x¸c ®Þnh râ vai trß to lín cña khoa häc- c«ng nghÖ trong sù nghiÖp x©y dùng ®Êt níc, phÊn ®Êu ®a níc ta trë thµnh níc c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i vµo n¨m 2020. Nh vËy, ®ñ thÊy r»ng §¶ng vµ Nhµ níc ta thËt sù rÊt coi träng khoa häc c«ng nghÖ coi ®ã lµ quyÕt s¸ch hµng ®Çu cho sù ph¸t triÓn cña ®Êt níc. Nh×n l¹i nh÷ng thµnh tùu mµ chóng ta ®· ®¹t ®îc sau nhiÒu n¨m ®æi míi, ta cµng thÊy ®îc vai trß to lín cña khoa häc. Trong lÜnh vùc c«ng nghiÖp chÕ biÕn, c«ng nghiÖp nhÑ… cµng thÊy râ t¸c dông cña tiÕp thu c«ng nghÖ míi: c¸c s¶n phÈm cña ngµnh bia, níc gi¶i kh¸t, c«ng nghiÖp dÖt… nhê cã c¸c d©y chuyÒn c«ng nghÖ míi nh liªn doanh cïng víi lao ®éng ®îc huÊn luyÖn, ®· c¹nh tranh ®îc víi s¶n phÈm níc ngoµi vµ bíc ®Çu x©m nhËp thÞ trêng quèc tÕ. §¸ng tiÕc lµ chóng ta cha cã ®ñ hÖ thèng kÕ to¸n thèng kª cÇn thiÕt ®Ó cã Trang 8 thÓ ®¸nh gi¸ ®îc ®ãng gãp cña khoa häc vµ sù t¨ng trëng kinh tÕ trong nh÷ng n¨m qua. Nhê cã khoa häc mµ ta ®· ph¸t triÓn ®îc hÖ thèng y tÕ, ch÷a trÞ ®îc c¸c bÖnh hiÓm nghÌo mµ trong vµi thËp kû tríc chóng ta ph¶i bã tay nh: lao, sèt rÐt, ®Æc biÖt lµ viÖc ch÷a trÞ c¨n bÖnh v« sinh vµ thô tinh trong èng nghiÖm ®· ®em l¹i h¹nh phóc cho nhiÒu gia ®×nh… Ngoµi ra víi sù ph¸t triÓn cña hÖ thèng c¸c ngµnh c«ng nghiÖp míi nh c«ng nghiÖp ®iÖn tö- viÔn th«ng, tin häc ®· ®a níc ta kh«ng bÞ tôt hËu l¹i qu¸ xa so víi c¸c níc ph¸t triÓn kh¸c. Khi mµ c¶ thÕ giíi ®Òu híng tíi nÒn kinh tÕ tri thøc th× ViÖt Nam còng kh«ng thÓ ®øng ngoµi nÕu nh muèn ph¸t triÓn. §Ó cã thÓ héi nhËp vµ ph¸t triÓn, níc ta ph¶i cã nh÷ng ®iÒu kiÖn tèi thiÓu ®Ó nhËp cuéc, ®ã lµ: Phæ cËp gi¸o dôc, phæ cËp c«ng nghÖ th«ng tin, tríc tiªn lµ trong nhµ trêng, kÓ tõ cÊp tiÓu häc, phæ cËp ngo¹i ng÷ (Ýt nhÊt lµ tiÕng Anh) tõ cÊp tiÓu häc… râ rµng, chØ cã "truy lÜnh c¸i míi" míi b¶o ®¶m thµnh c«ng. Vµ cßn nhiÒu yÕu tè míi cã vai trß ngµy cµng lín trong c¹nh tranh nh: nghÖ thuËt vµ n¨ng lùc tiÕp thÞ, sù ®¸p øng vµ dù b¸o kÞp thêi thÞ hiÕu, m¹ng líi ph©n phèi ®óng thêi h¹n… NÕu kh«ng ®îc hç trî b»ng mét lùc lîng khoa häc vµ c«ng nghÖ hµng ®Çu thÕ giíi th× kh«ng thÓ nµo gi÷ v÷ng ®îc vÞ trÝ cña s¶n phÈm trªn th¬ng trêng quèc tÕ. Nh vËy, sø mÖnh x· héi cña khoa häc lµ lµm cho cuéc sèng vµ lao ®éng cña con ngêi trë nªn ®ì vÊt v¶ h¬n, t¨ng thªm quyÒn lùc trÝ tuÖ cña con ngêi ®èi víi tù nhiªn, gãp phÇn hoµn thiÖn c¸c quan hÖ x· héi, hoµn thµnh nh©n c¸ch con ngêi vµ trë nªn ph¸t triÓn hµi hoµ lµm cho cuéc sèng vµ ho¹t ®éng cña con ngêi ngµy cµng dÔ dµng h¬n, ®em l¹i h¹nh phóc cho con ngêi. Khoa häc tù nã lµ thµnh qu¶ bÊt hñ cña thiªn tµi con ngêi, nã më réng ch©n trêi cho sù s¸ng t¹o nh÷ng cña c¶i vËt chÊt vµ tinh thÇn dåi dµo. Song khoa häc tù nã kh«ng ®îc coi lµ gi¸ trÞ cao nhÊt cña v¨n minh loµi ngêi, khoa häc lµ ph¬ng tiÖn chø kh«ng ph¶i lµ môc ®Ých. 2.2 Vai trß cña t×nh c¶m vµ ý chÝ ViÖc nhÊn m¹nh yÕu tè tri thøc kh«ng ®ång nghÜa víi viÖc phñ nhËn hoÆc coi nhÑ vai trß cña c¸c nh©n tè t×nh c¶m vµ ý chÝ. Ngîc l¹i, nÕu tri thøc kh«ng biÕn thµnh t×nh c¶m, niÒm tin vµ ý chÝ cña con ngêi hµnh ®éng th× tù nã còng kh«ng cã vai trß g× ®èi víi ®êi sèng hiÖn thùc c¶. Kh«ng cã sù thóc ®Èy cña t×nh c¶m, ý chÝ, ho¹t ®éng thùc tiÔn sÏ diÔn ra mét c¸ch chËm ch¹p, thËm chÝ kh«ng thÓ diÔn ra ®îc. Nhê ý chÝ vµ t×nh c¶m, ý thøc quy ®Þnh tèc ®é vµ b¶n s¾c cña ho¹t ®éng thùc tiÔn. Tinh thÇn dòng c¶m d¸m nghÜ, d¸m lµm lßng Trang 9 nhiÖt t×nh, chÝ quyÕt t©m t×nh yªu, niÒm say mª ®èi víi c«ng viÖc, kh¶ n¨ng s¸ng t¹o vµ vît qua khã kh¨n nh»m ®¹t tíi môc tiªu x¸c ®Þnh… ®Òu cã ¶nh hëng to lín ®Õn ho¹t ®éng thùc tiÔn, quy ®Þnh tÝnh ®Æc thï vµ b¶n s¾c riªng cña nh÷ng ho¹t ®éng cô thÓ nhÊt ®Þnh. Nãi mét c¸ch kh¸c, t tëng cã vai trß kh«ng kÐm phÇn quan träng trong ®êi sèng x· héi so víi khoa häc. Vai trß cña t tëng Khi nãi ®Õn tÝnh tÝch cùc, n¨ng ®éng cña ý thøc cã nghÜa lµ nãi ®Õn con ngêi, ®Õn ho¹t ®éng cã môc ®Ých cña con ngêi. Søc m¹nh cña ý thøc (t tëng) tuú thuéc vµo møc ®é th©m nhËp, phæ biÕn cña nã vµo con ngêi, vµo tr×nh ®é tæ chøc ho¹t ®éng thùc tiÔn vµ vµo c¸c ®iÒu kiÖn vËt chÊt vµ hoµn c¶nh kh¸ch quan, trong ®ã ý thøc ®îc thùc hiÖn. TÝnh tÝch cùc cña ý thøc cã thÓ lµ thóc ®Èy vµ còng cã thÓ lµ k×m h·m ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh cña sù ph¸t triÓn cña tån t¹i. Nh÷ng t tëng khoa häc, lý luËn c¸ch m¹ng cã vai trß to lín, thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña tån t¹i. TÇm quan träng cña lý luËn c¸ch m¹ng ®îc Lªnin kh¸i qu¸t "kh«ng cã lý luËn c¸ch m¹ng th× còng kh«ng thÓ cã phong trµo c¸ch m¹ng". Nh÷ng t tëng khoa häc, lý luËn khoa häc cã vai trß thóc ®Èy sù ph¸t triÓn tån t¹i v× chóng trang bÞ cho con ngêi nh÷ng tri thøc ®óng ®¾n vÒ c¸c quy luËt kh¸ch quan trªn c¬ së ®ã con ngêi vËn dông vµ hµnh ®éng phï hîp. ViÖc thùc hiÖn c¸ch m¹ng trong lÜnh vùc t tëng- v¨n hãa lµ mét trong nh÷ng quy luËt phæ biÕn cña sù nghiÖp c¸ch m¹ng cña giai cÊp v« s¶n. C.M¸c vµ sau nµy lµ V.I.Lªnin ®· chØ ra r»ng c¸ch m¹ng t tëng v¨n ho¸ cã vai trß rÊt quan träng, gãp phÇn lµm biÕn ®æi toµn bé ®êi sèng tinh thÇn x· héi, x©y dùng mèi quan hÖ t tëng, t×nh c¶m cña con ngêi víi t c¸ch lµ chñ thÓ x©y dùng ®êi sèng tinh thÇn lµm cho quÇn chóng nh©n d©n trë thµnh ngêi trùc tiÕp tham gia vµo qu¸ tr×nh s¸ng t¹o lÞch sö mét c¸ch tù gi¸c cã ý thøc, lµm chñ mäi gi¸ trÞ tinh thÇn, v¨n ho¸ vµ t¹o ra ®îc nh÷ng ®iÒu kiÖn ®¶m b¶o sù ph¸t triÓn tù do cña con ngêi. Do ®ã, c«ng t¸c t tëng- v¨n hãa nh»m biÕn t tëng v¨n ho¸ tiÕn bé thµnh lùc lîng vËt chÊt ®Ó c¶i t¹o x· héi, x©y dùng chÕ ®é míi, lµm cho hÖ t tëng cña §¶ng, cña giai cÊp c«ng nh©n, nh÷ng gi¸ trÞ tèt ®Ñp trong truyÒn thèng v¨n hãa d©n téc, trë thµnh hÖ t tëng vµ c¸c gi¸ trÞ nh©n v¨n, khoa häc, chiÕm ®Þa vÞ chñ ®¹o trong ®êi sèng tinh thÇn cña x· héi, thóc ®Èy x· héi ph¸t triÓn. T tëng x¸c ®Þnh lËp trêng, th¸i ®é cho con ngêi tõ ®ã mµ cã nh÷ng ho¹t ®éng thÝch hîp ®Ó c¶i t¹o, x©y dùng x· héi. Nhê cã lßng dòng c¶m, lßng nhiÖt t×nh, chÝ quyÕt t©m… mµ nh÷ng c«ng viÖc trë nªn dÔ dµng h¬n. Trong giai ®o¹n hiÖn nay th× vai trß cña t tëng ngµy cµng ®îc kh¼ng ®Þnh. Víi sù chèng Trang 10 ph¸ cña c¸c thÕ lùc thï ®Þch trong vµ ngoµi mµ ®èi tîng chñ yÕu lµ tÇng líp thanh thiÕu niªn lîi dông c¸c ph¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng, sù s¬ hë cña hµng rµo ph¸p luËt ®Ó lu hµnh nh÷ng Ên phÈm ®éc h¹i, b«i nhä chÕ ®é nÕu nh kh«ng cã mét t tëng tèt th× ch¾c ch¾n sÏ bÞ l«i kÐo vµo nh÷ng ho¹t ®éng g©y tæn h¹i ®Õn ®Êt níc. Nh vËy, nh÷ng t tëng khoa häc trang bÞ cho con ngêi nh÷ng tri thøc ®óng ®¾n vÒ c¸c quy luËt kh¸ch quan tõ ®ã cã nh÷ng hµnh ®éng thÝch hîp. ë níc ta, trong h¬n 20 n¨m qua, nhê cã c«ng t¸c t tëng tèt mµ chóng ta ®· vît qua nh÷ng thö th¸ch hiÓm nghÌo, h×nh thµnh x¸c ®Þnh vµ ph¸t triÓn ®êng lèi ®æi míi, nç lùc t×m tßi c¸c s¸ng kiÕn cña nh©n d©n ®Ó kh¼ng ®Þnh, cæ vò vµ ®a vµo cuéc sèng, cñng cè niÒm tin lý tëng ngay c¶ khi c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa l©m vµo tho¸i trµo, kh¬i dËy søc s¸ng t¹o trong nh©n d©n, t¹o nªn søc m¹nh tæng hîp ®a níc ta vît ra khái mäi thö th¸ch lËp nªn søc m¹nh tæng hîp ®a níc ta vît ra khái mäi thö th¸ch, lËp nªn nh÷ng thµnh tùu rÊt to lín vµ quan träng vÒ nhiÒu mÆt, phÊn ®Êu v× môc tiªu d©n giµu, níc m¹nh x· héi c«ng b»ng d©n chñ vµ v¨n minh. NhËn thøc ®îc vai trß to lín, §¶ng ta lu«n lu«n coi träng t tëng, kiªn ®Þnh t tëng Hå ChÝ Minh vµ chñ nghÜa M¸c-Lªnin. Coi t tëng Hå ChÝ Minh cïngvíi chñ nghÜa M¸c- Lªnin lµ nÒn t¶ng t tëng vµ kim chØ nam cho hµnh ®éng. Trong thêi ®¹i ngµy nay th× vÊn ®Ò t tëng trong thanh niªn lµ nhiÖm vô mang ®Çy thö th¸ch, lµ mét vÊn ®Ò quan träng cho sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña d©n téc. Kiªn ®Þnh theo lËp trêng, th¸i ®é, t tëng ®óng ®¾n th× ch¾c ch¾n con ngêi sÏ thµnh c«ng, thùc tiÔn ®· chøng minh nh vËy. X· héi t«n träng c¸ nh©n, ®ång thêi c¸ nh©n hiÓu biÕt ®Ò cao lîi Ých x· héi, cã thÓ hy sinh lîi Ých riªng v× lîi Ých x· héi th× cÇn thiÕt vµ do vËy, sÏ ®¶m b¶o cho nh©n c¸ch mçi c¸ nh©n ph¸t triÓn lµnh m¹nh trong sù hµi hoµ víi x· héi. §ã lµ t tëng Hå ChÝ Minh. NÕu nh t tëng khoa häc cã vai trß thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña tån t¹i th× t tëng ph¶n khoa häc- ph¶n ¸nh sai l¹c c¸c quy luËt kh¸ch quan, l¹i k×m h·m sù ph¸t triÓn ®ã. NÕu t tëng sai lÖch trong mçi ngêi tån t¹i th× tÊt yÕu sÏ dÉn ®Õn nh÷ng hµnh ®éng mï qu¸ng, sai lÇm ¶nh hëng®Õn x· héi. Nh vËy, t tëng cã vai trß rÊt quan träng trong ®êi sèng x· héi. Nã gióp con ngêi trong viÖc x¸c ®Þnh lËp trêng th¸i ®é, t tëng ®óng ®¾n. Tuy nhiªn, ®©y chØ lµ ®éng lùc mµ kh«ng thÓ lµ ®Þnh híng cho ho¹t ®éng thùc tiÔn. ý thøc bao gåm nh÷ng yÕu tè tri thøc vµ nh÷ng yÕu tè t×nh c¶m trong sù liªn hÖ t¸c ®éng Trang 11 qua l¹i, nhng vÒ c¬ b¶n, ý thøc cã néi dung tri thøc vµ lu«n lu«n híng tíi tri thøc. 2.3 Vai trß cña tù ý thøc. Trong qu¸ tr×nh nhËn thøc thÕ giíi xung quanh con ngêi còng ®ång thêi tù nhËn thøc b¶n th©n m×nh. §ã chÝnh lµ tù ý thøc. Nh vËy tù ý thøc còng lµ ý thøc, lµ mét thµnh tè quan träng cña ý thøc, nhng ®©y lµ ý thøc vÒ b¶n th©n m×nh trong mèi quan hÖ víi ý thøc vÒ thÕ giíi bªn ngoµi. Nhê vËy con ngêi tù nhËn thøc vÒ b¶n th©n m×nh nh mét thùc thÓ ho¹t ®éng cã c¶m gi¸c cã t duy cã c¸c hµnh vi ®¹o ®øc vµ cã vÞ trÝ trong x· héi. Nh÷ng c¶m gi¸c cña con ngêi vÒ b¶n th©n m×nh trªn mäi ph¬ng diÖn gi÷ vai trß quan träng vÒ h×nh thµnh tù ý thøc. Tù ý thøc kh«ng chØ lµ tù ý thøc cña c¸ nh©n mµ cßn lµ tù ý thøc cña c¶ x· héi, cña mét giai cÊp hay cña mét tÇng líp x· héi vÒ ®Þa vÞ cña m×nh trong hÖ thèng nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt x¸c ®Þnh, vÒ lý tëng vµ lîi Ých chung cña x· héi m×nh cña giai cÊp m×nh hay cña tÇng líp m×nh. Vai trß cña v¨n hãa V¨n ho¸ lµ tæng hoµ nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt vµ tinh thÇn, còng nh c¸c ph¬ng thøc t¹o ra chóng, kü n¨ng sö dông c¸c gi¸ trÞ ®ã v× sù tiÕn bé cña loµi ngêi vµ sù truyÒn thô c¸c gi¸ trÞ ®ã tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c. V¨n ho¸ lµ mét biÓu tîng x· héi kh«ng chØ bao qu¸t qu¸ khø , hiÖn t¹i, mµ cßn tr¶i qua trong t¬ng lai v¨n ho¸ trong qu¸ khø trong nh÷ng tÊm g¬ng tèt ®Ñp cïng tham dù vµ sèng l¹i víi hiÖn t¹i, vµ con ngêi sèng vµ s¸ng t¹o h«m nay l¹i truyÒn thô t tëng cña m×nh, kÕt qu¶ lao ®éng cña m×nh cho nh÷ng thÕ hÖ thay thÕ m×nh theo dßng lÞch sö. §êi sèng x· héi gåm cã nhiÒu mÆt, nhiÒu lÜnh vùc, cã ®êi sèng vËt chÊt vµ ®êi sèng x· héi, tinh thÇn. Nh vËy, v¨n ho¸ lµ mét mÆt cña ®êi sèng x· héi, mét nhu cÇu kh«ng thÓ thiÕu ®îc cña ®êi sèng con ngêi, x· héi cµng ph¸t triÓn th× nhu cÇu v¨n ho¸ cµng t¨ng lªn. Trong mét x· héi v¨n minh, tÊt c¶ c¸c mÆt cña ®êi sèng x· héi kh«ng thÓ v¾ng bãng v¨n ho¸. ThÝ dô ¨n, ë, sinh ho¹t ®Òu ph¶i cã v¨n ho¸; giao tiÕp ph¶i cã v¨n ho¸… NÕu chØ cã cuéc sèng ®éng vËt. ChØ cã v¨n hãa míi mang l¹i cho con ngêi gi¸ trÞ ®Ých thùc cña cuéc sèng, míi ®a con ngêi vît lªn trªn nh÷ng giíi h¹n thÊp hÌn cña ®éng vËt vµ chØ cã nh vËy míi thùc sù lµ cuéc sèng cña con ngêi. V× vËy, ®Ó ®¸nh gi¸ sù ph¸t triÓn cña x· héi, tiªu chuÈn vÒ tr×nh ®é v¨n ho¸ cña nh©n d©n lµ tiªu Trang 12 chuÈn kh«ng thÓ thiÕu ®îc. Mét x· héi chØ ph¸t triÓn mét c¸ch tèt ®Ñp khi nã cã sù kÕt hîp mét c¸ch hµi hoµ gi÷a c¸c mÆt kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n ho¸, x· héi. C¸c quèc gia, d©n téc ®ang dån mäi nç lùc ®Ó v¬n lªn phÝa tríc. Trong qu¸ tr×nh ®ã hä cã ®iÒu kiÖn ®Ó ý thøc râ h¬n vÒ gi¸ trÞ ®Ých thùc cña m×nh. VÊn ®Ò v¨n hãa d©n téc, do ®ã ®ang trë thµnh ®iÓm tùa cho sù ph¸t triÓn cña c¸c quèc gia. Së dÜ c¸c níc t b¶n chñ nghÜa sím cã c¸c thµnh tùu cña lùc lîng s¶n xuÊt hiÖn ®¹i v× hä sím biÕt ®Çu t cho gi¸o dôc- ®µo t¹o, coi v¨n ho¸ lµ ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn kinh tÕ, coi ®ã lµ quèc s¸ch hµng ®Çu. §ã lµ nhËn thøc lín, t tëng lín mµ c¸c quèc gia kh¸c cÇn häc tËp. Tuy nhiªn, chñ nghÜa t b¶n cha bao giê coi v¨n hãa lµ ®éng lùc cña kinh tÕ. §©y còng lµ vÊn ®Ò b¶n chÊt cña chñ nghÜa t b¶n. Ngâ côt cña chñ nghÜa t b¶n còng lµ ë ®©y kh«ng coi v¨n ho¸ nh mét ®éng lùc, kh«ng ®Çu t cña c¶i, vËt chÊt vµ t©m huyÕt cña toµn x· héi cho sù chÊn hng sù nghiÖp gi¸o dôc- ®µo t¹o vµ khoa häc c«ng nghÖ th× kinh tÕ kh«ng thÓ ph¸t triÓn. Nhng nÕu kh«ng biÕt híng sù ph¸t triÓn kinh tÕ vµo môc tiªu v¨n hãa tøc lµ sù ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn x· héi th× x· héi sÏ ch¼ng thÓ v¬n tíi mét chÕ ®é tèt ®Ñp h¬n. V¨n ho¸ trë thµnh tri thøc, thµnh t×nh c¶m, ý chÝ, thµnh nÕp sèng, thµnh thãi quen, thµnh ph¬ng ph¸p vµ c¸ch thøc hµnh ®éng cña con ngêi, do ®ã mµ t¸c ®éng ®Õn sù ph¸t triÓn cña x· héi, tr×nh ®é ph¸t triÓn cña con ngêi cµng cao th× kh¶ n¨ng ®Þnh híng vµ lùa chän ph¬ng ph¸p cho hµnh ®éng cña con ngêi cµng ®óng ®¾n, thóc ®Èy x· héi ph¸t triÓn, ngîc l¹i tr×nh ®é cña con ngêi thÊp kÐm th× khã tr¸nh khái nh÷ng sai lÇm nghiªm träng trong thùc tiÔn x· héi, do ®ã k×m h·m sù ph¸t triÓn cña x· héi. Tuy con ngêi lµm ra v¨n hãa, nhng ngîc l¹i, chÝnh nhê cã v¨n hãa mµ "con" míi thµnh ngêi víi nghÜa ch©n chÝnh cña nã vµ nhê cã v¨n ho¸ mµ Gorki míi d¸m kh¼ng ®Þnh"Ngêi- c¸i tõ Êy thËt ®¸ng tù hµo". Mét nhµ khoa häc Mü qu¶ kh«ng sai khi nãi "Ngêi kh«ng ®Î ra ngêi, ®øa trÎ chØ trë nªn ngêi trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc" nghÜa lµ khi nã cã v¨n hãa mµ th«i. Nã cã thÓ lín vÒ mÆt thÓ x¸c nhê s÷a vµ bét nhng nã chØ cã tÝnh ngêi b¾t ®Çu tõ tiÕng h¸t ru cña mÑ…, tõ nh÷ng chuyÖn cæ tÝch huyÒn tho¹i cña bµ…" ngêi lµ ®éng vËt cã tÝnh x· héi" bëi v× x· héi bao giê còng chØ xuÊt hiÖn tõ con sè hai mµ ®i. Vµ khi ®· cã sè hai th× còng b¾t ®Çu xuÊt hiÖn c¸ch øng xö cña con ngêi l¹i xuÊt ph¸t tõ mét ®éng c¬ cô thÓ nh»m ®¹t tíi môc ®Ých nhÊt ®Þnh, xuÊt ph¸t tõ nguyªn nh©n quyÒn lîi vµ tu©n theo ®Þnh híng gi¸ trÞ. Th«ng qua nh÷ng yÕu tè øng xö cïng víi ®éng c¬ vµ môc ®Ých cña nã, th«ng qua lùa chän nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc… mµ con ngêi béc lé tÝnh x· Trang 13 héi cña m×nh. §ång thêi, còng do th«ng qua nh÷ng yÕu tè mµ con ngêi tù t¹o dÇn nh©n c¸ch cho m×nh, v× tiÒn ®Ò cña sù h×nh thµnh nh©n c¸ch chÝnh lµ qu¸ tr×nh x¸c ®Þnh ®éng c¬ môc ®Ých sèng vµ t¬ng øng víi chóng lµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nhng hµnh ®éng cña chñ thÓ nh©n c¸ch. Ngµy nay, khi mµ trªn thÕ giíi ®ang diÔn ra nh÷ng biÕn ®æi x· héi nhanh chãng vµ s©u s¾c, khi mµ cuéc c¸ch m¹ng khoa häc c«ng nghÖ ®ang ®¹t ®îc nh÷ng thµnh tùu to lín th× vai trß cña v¨n hãa cµng ®ãng vai trß ®Æc biÖt quan träng. D©n téc sÏ kh«ng ph¸t triÓn ®îc nÕu tr×nh ®é cña nh©n d©n thÊp kÐm. ChÝnh v× vËy, hiÖn nay chÝnh phñ c¸c níc trªn thÕ giíi ®Òu rÊt chó träng ®Çu t cho lÜnh vùc v¨n hãa gi¸o dôc. V¨n ho¸ cã vÞ trÝ cña "nÒn t¶ng tinh thÇn x· héi". V¨n ho¸ g¾n víi x©y dùng con ngêi. Cã nh÷ng nhµ t tëng cã nh÷ng chÝnh kh¸ch trªn thÕ giíi ®· dù b¸o thÕ kû XXI lµ thÕ kû cña v¨n hãa. Theo nh Lªnin th× "Nh÷ng ngêi s¸ng t¹o v¨n hãa nghÖ thuËt lµ nh÷ng kiÕn tróc s cña t©m hån nh©n lo¹i". Nh vËy, v¨n hãa nghÖ thuËt rÊt quan träng ®èi víi tÊt c¶ c¸c níc nãi chung vµ ViÖt Nam nãi riªng. Nhê sù kÕt hîp gi÷a lý trÝ vµ t×nh c¶m, gi÷a trÝ tuÖ vµ c¶m xóc, nhê nh÷ng h×nh tîng cô thÓ vµ kh¸i qu¸t, nhê gi¸ trÞ ch©n thiÖn mü, tõ b¶n v¨n häc nghÖ thuËt ®· ®îc thõa nhËn lµ mét lo¹i h×nh s¾c bÐn nhÊt, víi hiÖu qu¶ s©u sa vµ bÒn v÷ng nhÊt trong viÖc hun ®óc nhËn thøc vµ t×nh c¶m cña loµi ngêi. Tríc nh÷ng ®iÒu kiÖn vµ hoµn c¶nh kh¸c nhau cña m«i trêng, con ngêi cã nh÷ng c¸ch øng xö kh¸c nhau. Nh÷ng hµnh vi øng xö cña con ngêi tríc m«i trêng thËt phong phó, ®a d¹ng. Tuy nhiªn, sù phong phó ®a d¹ng Êy kh«ng chØ do m«i trêng t¸c ®éng, kh«ng chØ x¶y ra trong nh÷ng hoµn c¶nh m«i trêng kh¸c nhau mµ c¶ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn gièng nhau nh÷ng hoµn c¶nh t¬ng tù hay cïng lo¹i. §iÒu ®ã tuú thuéc vµo thãi quen, phong tôc tËp qu¸n vµ nhiÒu yÕu tè kh¸c nhau, tøc lµ tuú thuéc vµo v¨n hãa c¸ nh©n, v¨n hãa céng ®ång d©n téc. ë ®©y, v¨n hãa chøng minh sù thÝch øng cña m×nh ®èi víi hiÖn thùc cña m«i trêng sèng, lµ thíc ®o kh¶ n¨ng vµ møc ®é cña sù thÝch øng ®ã. Sù « nhiÔm m«i sinh, c¹n kiÖt tµi nguyªn kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò sinh häc thuÇn tuý mµ lµ vÊn ®Ò hÕt søc phøc t¹p cña ®¬× sèng con ngêi, liªn quan ®Õn lèi sèng vµ v¨n hãa cña c¸ nh©n, céng ®ång, x· héi. ë ®©y, ®iÒu quan träng nhÊt thuéc vÒ th¸i ®é vµ hµnh ®éng cña nh÷ng con ngêi cô thÓ tríc m«i trêng sèng cña m×nh. VÊn ®Ò cèt lâi lµ ý thøc con ngêi vÒ vai trß, tÇm quan träng cña thiªn nhiªn ®èi víi sù sèng, lµ møc ®é a chuéng cña con ngêi ®èi víi thiªn nhiªn còng nh c¸i c¸ch mµ con ngêi øng xö víi thiªn nhiªn cã thÓ cho phÐp hay cÊm ®o¸n viÖc tiÕp nhËn vµ sö dungh mét nÐt hoÆc mét khÝa c¹nh nµo ®ã cña v¨n ho¸. Tuy vËy, m«i trêng tù nhiªn kh«ng ph¶i lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh ®èi víi Trang 14 sù biÕn ®æi. Sù biÕn ®æi hay ph¸t triÓn liªn quan ®Õn nhËn thøc cña con ngêi tuú thuéc vµo n¨ng lùc vµ kÕt qu¶ ho¹t ®éng cña con ngêi tøc lµ tuú thuéc vµo tr×nh ®é v¨n ho¸ vµ ph¬ng thøc cña con ngêi t¸c ®éng vµo m«i trêng xung quanh . Lèi sèng, truyÒn thèng v¨n ho¸ lµ nh÷ng nh©n tè võa s©u xa, võa trùc tiÕp qui ®Þnh hµnh vi øng xö cña con ngêi, lµm biÕn c¶i m«i trêng tù nhiªn sao cho thÝch hîp víi hÖ thèng c¸c nhu cÇu sèng cña con ngêi… §¶ng vµ Nhµ níc ta ®· nhËn ra ®îc vai trß cña gi¸o dôc, ®µo t¹o, kh«ng ngõng n©ng cao tr×nh ®é v¨n ho¸ cho mçi ngêi d©n bëi cha «ng ta vÉn thêng d¹y "HiÒn tµi lµ nguyªn khÝ cña quèc gia". Ph¶i ch¨ng ®ã lµ nguyªn khÝ cña ®an téc?Lamg g× ®Ó cã hiÒn tµi? C©u hái ®ã kh«ng thÓ kh«ng ®Þnh ra. Kh«ng gi¶i ®¸p ®óng c©u hái ®ã ht× rÊt khã nãi ®Õn sù ph¸t triÓn king tÕ, ®Æc biÖt lµ nÒn kinh tÕ tri thøc mµ nh©n lo¹i ®ang híng tíi. Kh«ng chØ cã vËy, viÖc gi÷ g×n b¶n s¾c d©n téc lµ mét vÊn ®Ò cÊp b¸ch víi mét ý nghÜ míi mÎ. Tríc ®©y, chóng ta thêng nghÜ: Mçi d©n téc cÇn cã mét b¶n s¾c v¨n ho¸ riªng cña m×nh vµ mäi nÒn v¨n ho¸ ®Òu ®îc b×nh ®¼ng. Th«ng qua tÝnh ®a d¹ng cña c¸c nÒn v¨n ho¸ d©n téc, bé mÆt v¨n ho¸ thÕ giíi cµng thªm phong phó…Nhng dêng nh b¶n s¾c d©n téc vÉn lµ mét yÕu tè lµm cho nh©n d©n dÔ c¶m thô h¬n,dÔ lµm cho d©n téc m×nh cã mét diÖn m¹o ®éc ®¸o riªng biÖt h¬n th«i. Nhng linh nghiÖm l¹i cho thÊy truyÒn thèng vµ b¶n s¾c d©n téc chÝnh hµ yÕu tè quyÕt ®Þnh cho sù ph¸t triÓn kh«ng nh÷ng vÒ mÆt tinh thÇn vµ c¶ vÒ mÆt vËt chÊt cña x· héi. Së dÜ chóng ta cã thÓ ®¸nh ®uæi ®îc ®Õ quèc Mü, thùc d©n Ph¸p lµ v× chóng ta biÕt gi÷ g×n vµ ph¸t huy b¶n s¾c v¨n ho¸ cña d©n téc, truyÒn thèng anh dòng , bÊt khuÊt kiªn cêng chèng ngo¹i x©m cña cha «ng ta tõ ngµn xa ®Ó l¹i. Chóng ta ph¶i x¸c ®Þnh r»ng, chóng ta tiÕp nh©n nÒn v¨n ho¸ cña thÕ giíi nhng ph¶i tiÕp thu cã môc ®Ých, cã chän läc nghÜa lµ hoµ nhËp chø kh«ng ph¶i hoµ tan. Nãi ®Õn v¨n ho¸ ViÖt Nam, ta kh«ng thÓ kh«ng nãi ®Õn v¨n ho¸ gia ®×nh bëi v× nã lµ tiÒn ®Ò kh«ng thÓ thiÕu v¾ng cña sù ph¸t triÓn x· héi. Tõ thßi xa xa ngêi ta ®· nhËn thÊy rÊt râ t¸c ®éng cña v¨n ho¸ gia ®×nh ®èi víi v¨n ho¸ x· héi. Chóng ta bµn nhiÒu ®Õn sù æn ®Þnh x· héi coi nh mét d÷ kiÖn cÇn thiÕt cña xù ph¸t triÓn ph¸t triÓn x· héi. Mét trong nh÷ng híng quan träng nh»m æn ®Þnh x· héi, chÝnh lµ cñng cè gia ®×nh vµ hÖ gi¸ trÞ v¨n ho¸ gia ®×nh. Khi gia ®×nh vµ v¨n ho¸ gia ®×nh ®îc båi ®¾p theo nh÷ng gi¸ trÞ lµnh m¹nh, tiÕn bé th× nã sÏ lµ mét nh©n tè gãp phÇn rÊt lín t¹o ra sù æn ®Þnh lµnh m¹nh tiÕn bé cña ®êi sèngvµ v¨n ho¸ x· héi nãi chung. Trong sù nghiÖp ®æi míi h«m nay, gi÷a bao biÕn ®éng cña lÞch sö, chóng ta cµng ph¶i trë vÒ víi ®iÓm tùa cña d©n téc, ®ã lµ v¨n ho¸. Toµn bé ho¹t ®éng v¨n ho¸ ph¶i phôc vô ®¾c lùc cho sù nghiÖp ®æi míi ,mÆt kh¸c, nh÷ng bíc ®i, Trang 15 néi ding vµ môc tiªu cña c«ng cuéc ®æi míi ph¶i ®îc nu«i dìng bëi c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸, ph¶i thÓ hiÖn ®îc c¸c ch©n gi¸ trÞ v¨n ho¸. Víi ý nghÜ ®ã, v¨n ho¸ ph¶i tham gia trùc tiÕp nh mét ®éng lùc vµ môc tiªu cña chiÕn lîc ph¸t triÓn kinh tÕ -x· héi cña ®Êt níc. Tãn l¹i, v¨n hãa ,®ã lµ thíc tÝnh b¶n chÊt, téc loµi cña con ngêi víi c¸c chøc n¨ng, gi¸o dôc nhËn thøc, ®Þnh híng, c¸ch ®¸nh gi¸, x¸c ®Þnh, chuÈn mùc cña hµnh vi, ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ øng xö, giao tiÕp. Song cèt lâi trong c¸c chøc n¨ng cña c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ ®em l¹i lµ chñ nghÜa nh©n ®¹o, tÝnh ®¹o ®øc. Kh«ng cã tÝnh ®¹o ®øc th× mäi d¹ng gi¸ trÞ sÏ mhÊt ®i mäi ý nghÜa(bao gåm gÝa trÞ vËt chÊt vµ gÝa trÞ tinh thÇn). Ngµy nay, nÒn v¨n ho¸ nh©n lo¹i víi tÊt c¶ tÇm vãc cña nã gîi cho con ngêi nh÷ng ®iÒu tù hµo cao c¶ vµ tinh thÇn tr¸ch nhiÖm; bªn c¹nh ®ã, con ngêi kh«ng thÓ kh«ng lo l¾ng vµ thËm chÝ c¶ sî h·i tríc v« sè vÊn ®Ò cña thÕ giíi hiÖn ®¹i. KÕt luËn XÐt ®Õn cïng t¸c dông cña ý thøc còng chØ lµ t¬ng ®èi, cã ®iÒu kiÖn. Vai trß tÝch cùc hay tiªu cùc cña ý thøc chØ ®îc trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh vµ ®iÒu kiÖn cô thÓ. ThÕ giíi vÉn tån t¹i kh¸ch quan vµ vËn ®éng theo quy luËt kh¸ch quan ®ßi hái ý thøc ph¶i cã biÕn ®æi phï hîp víi nã, vµ nh vËy, nÕu lµ tiªu cùc, ý thøc cã thÓ k×m h·m sù ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng trong trêi gian vµ kh«ng gian x¸c ®Þn nhng b¶n th©n yªu cÇu kh¸ch quan cña tiÕn tr×nh vËn ®éng sím muén sÏ bÞ ®µo th¶i ý thøc l¹c hËu. XÐt vÒ b¶n chÊt, ý thøc lµ c¸i cã sau, lµ c¸i ph¶n ¸nh, h¬n n÷a vai trß cña nã cßn phô thuéc vµo møc ®é chÝnh x¸c trong qóa tr×nh ph¶n ¸nh hiÖn thùc, do vËy, ý thøc vÉn lµ nh©n tè thø hai, bÞ quyÕt ®Þnh lÉn thÊy r»ng ho¹t ®éng cña con ngêi bao giê còng cã tÝnh chÊt x· héi, do ®ã vai trß cña ý thøc chØ cã ®îc nÕu nã x©m nhËp vµo quÇn chóng vµ tæ chøc ho¹t ®éng thùc tiÔn cho toµn x· héi. ý thøc lµ mét ph¹m trï réng lín, trõu tîng mµ chóng ta cha thÓ hiÓu ®îc vÒ nã mét c¸ch trän vÑn, toµn diÖn. §Ó cã thÓ lµm ®îc ®iÒu nµy, ch¾c h¼n chóng ta cßn ph¶i nghiªn cøu rÊt nhiÒu. Trang 16