Lêi nãi ®Çu
M©u thuÉn lµ mét hiÖn tîng cã trong tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc tù nhiªn, x· héi
vµ c¶ trong t duy cña con ngêi. Trong lÜnh vùc kinh tÕ còng nh vËy. M©u thuÉn
lu«n tån t¹i khi sù vËt xuÊt hiÖn vµ ®Õn khi sù vËt kÕt thóc. Trong mçi sù vËt
m©u thuÉn kh«ng ph¶i chØ lµ mét mµ nã ph¸t sinh rÊt nhiÒu m©u thuÉn vµ sù
vËt trong cïng mét lóc cã nhiÒu mÆt ®èi lËp m©u thuÉn nµy mÊt ®i th× m©u
thuÉn kh¸c l¹i xuÊt hiÖn.
Cïng víi xu thÕ cña thêi ®¹i vµ sù biÕn ®éng cña thÕ giíi th× viÖc chuyÓn
sang nÒn kinh tÕ thÞ trêng cña ViÖt Nam lµ mét tÊt yÕu. Sù sôp ®æ chÕ ®é x·
héi chñ nghÜa ë Liªn X« vµ §«ng ¢u ®· lµm ¶nh hëng rÊt lín ®Õn nÒn kinh tÕ
cña níc ta. Khñng ho¶ng, l¹m ph¸t t¨ng ®Õn ®Ønh ®iÓm, ®êi sèng nh©n d©n
khæ cùc. Tríc t×nh h×nh nµy §¶ng vµ Nhµ níc ta ®· quyÕt ®Þnh chuyÓn ®æi nÒn
kinh tÕ sang nÒn kinh tÕ thÞ trêng. NÒn kinh tÕ thÞ trêng (KTTT) lµ nÒn kinh tÕ
ph¸t triÓn nhÊt tõ tríc ®Õn nay. Trong sù nghiÖp ®æi míi cña níc ta do §¶ng
khëi xíng l·nh ®¹o §¶ng ta ®· vËn dông s¸ng t¹o vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c
- Lª Nin mét c¸ch ®óng ®¾n, thÝch hîp víi ®iÒu kiÖn ®Êt níc lóc ®ã. Trong sù
nghiÖp ®æi míi ®· thu ®îc rÊt nhiÒu th¾ng lîi, nh÷ng th¾ng lîi thµnh c«ng bíc
®Çu mang tÝnh quyÕt ®Þnh, quan träng trong c«ng cuéc ®æi míi. Tuy nhiªn bªn
c¹nh nh÷ng thµnh c«ng ®ã lu«n tån t¹i nh÷ng vÊn ®Ò m©u thuÉn lµm k×m h·m
sù ph¸t triÓn cña c«ng cuéc ®æi míi. ViÖc nhËn thøc ®óng t×m ra nh÷ng
nguyªn nh©n vµ gi¶i quyÕt chóng cã vai trß v« cïng cÇn thiÕt ®Ó thóc ®Èy nÒn
kinh tÕ ViÖt Nam ph¸t triÓn. §©y lµ nhiÖm vô v« cïng quan träng, hµng ®Çu
cña §¶ng vµ Nhµ níc.
Víi mong muèn t×m hiÓu thªm vÒ nh÷ng vÊn ®Ò cña nªn kinh tÕ, quan
®iÓm lý luËn còng nh nh÷ng víng m¾c trong, xö lý c¸c vÊn ®Ò chÝnh trÞ, x· héi
cã liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh tiÕn hµnh c¶i c¸ch trong viÖc chuyÓn ®æi nÒn kinh
tÕ nªn em quyÕt ®Þnh chän ®Ò tµi"Quy luËt m©u thuÉn cña phÐp biÖn chøng
duy vËt víi viÖc ph©n tÝch hÖ thèng m©u thuÉn kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh híng
x· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam".
Do tr×nh ®é kiÕn thøc cßn cã nhiÒu h¹n chÕ, ch¾c ch¾n bµi viÕt cña em sÏ
kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt vµ h¹n chÕ. KÝnh mong thÇy, c« vµ c¸c b¹n
gãp ý ®Ó kiÕn thøc cña em vÒ vÊn ®Ò nµy ®îc hoµn chØnh h¬n. Bµi tiÓu luËn
nµy ®îc hoµn thµnh víi sù gióp ®ì híng dÉn tËn t×nh cña thÇy gi¸o Ph¹m V¨n
Sinh_ Phã chñ nhiÖm khoa TriÕt häc M¸c - Lª Nin.
Em xin ch©n thµnh c¶m ¬n thÇy !
1
Sinh viªn
2
PhÇn I : quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt vÒ
m©u thuÉn
1.Kh¸i qu¸t lÞch sö c¸c t tëng triÕt häc vÒ m©u thuÉn vµ c¸c mÆt
®èi lËp.
Tr¶i qua c¸c qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña nh÷ng h×nh th¸i kh¸c nhau vµ c¸c
qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cao cña c¸c t tëng triÕt häc nh©n lo¹i c¸c quan niÖm kh¸c
nhau vÒ m©u thuÉn còng thay ®æi. Mçi thêi ®¹i, mçi trêng ph¸i cã nh÷ng lý
gi¶i kh¸c nhau vÒ m©u thuÉn, vÒ nh÷ng mÆt ®èi lËp, v× triÕt häc lu«n xuÊt ph¸t
tõ nh÷ng bèi c¶nh lÞch sö nhÊt ®Þnh. Thø nhÊt lµ triÕt häc thêi cæ ®¹i mµ ®iÓn
h×nh lµ 3 nÒn triÕt häc lín ®ã lµ Trung Quèc, Ên §é vµ Hy L¹p.
TriÕt häc Trung Hoa ®· xuÊt hiÖn rÊt l©u vµo cuèi thiªn niªn kû thø hai tríc c«ng nguyªn nhng ph¶i ®Õn cuèi thêi Xu©n Thu - ChiÕn Quèc, c¸c hÖ
thèng triÕt häc lín cña Trung Quèc míi xuÊt hiÖn. Nh÷ng quan ®iÓm biÖn
chøng vÒ m©u thuÉn thêi kú nµy ®· xuÊt hiÖn tuy cßn s¬ khai. VÝ dô ph¸i ¢m D¬ng nh×n nhËn lµ mäi tån t¹i kh«ng ph¶i trong tÝnh ®ång nhÊt tuyÖt ®èi còng
kh«ng ph¶i trong sù lo¹i trõ biÖt lËp kh«ng thÓ t¬ng ®ång. Tr¸i l¹i tÊt c¶ bao
hµm sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp ®îc gäi lµ sù thèng nhÊt cña ¢m - D¬ng. ¢m - D¬ng lµ ®èi lËp nhau nhng lµ ®iÒu kiÖn tån t¹i cña nhau. Sang ®Õn
ph¸i ®¹o gia mµ ngêi s¸ng lËp lµ L·o Tö, «ng còng cã nh÷ng t tëng biÖn chøng
®éc ®¸o vÒ sù thèng nhÊt biÖn chøng cña mÆt ®èi lËp nµy bao hµm cña mÆt
®èi lËp. ¤ng nãi" Cã vµ kh«ng t¬ng sinh lÉn nhau, dÔ vµ khã t¹o nªn nhau,
ng¾n vµ dµi lµm râ nhau, cao vµ thÊp tùa vµo nhau, tríc vµ sau theo nhau ". TÊt
c¶ trong ®ã, mçi mÆt ®Òu trong quan hÖ víi mÆt ®èi lËp, kh«ng cã mÆt nµy th×
còng kh«ng cã mÆt kia vµ gi÷a chóng còng chØ lµ t¬ng ®èi" Ai còng cho c¸i
®Ñp lµ ®Ñp do ®ã sinh ra quan niÖm vÒ c¸i xÊu, ai còng cho ®iÒu thiÖn lµ thiÖn
mµ sinh ra quan niÖm vÒ c¸i ¸c ". TriÕt häc th× ®a ra ph¹m trï" v« ng· "" v« thêng " ( cña trêng ph¸i PhËt Quèc)." Mét tån t¹i " nµo ®ã ch¼ng ph¶i lµ nã mµ
lµ" tæng hîp " héi häp nh÷ng c¸i kh«ng ph¶i lµ nã mµ nhê héi ®ñ nh©n duyªn. Trong c¸i" Mét " ®· bao hµm c¸i" §a ", c¸i nhiÒu. Kh«ng cã tån t¹i
nµo lµ biÖt lËp tuyÖt ®èi so víi tån t¹i kh¸c. TÊt c¶ ®Òu duy nhiÕp nhau, vµ hßa
®ång víi nhau. Nhng ®· nh vËy th× tÊt yÕu ph¶i ®i tíi mét kh¼ng ®Þnh vÒ lÏ v«
thêng. V« thêng lµ ch¼ng" thêng h»ng ". Thêng h»ng lµ bÊt biÕn; Ch¼ng bÊt
biÕn tøc lµ biÕn, biÕn tøc lµ biÕn ®éng. Sinh - biÕn, biÕn - sinh; cã cã - kh«ng
3
kh«ng, nay cã - mai kh«ng ...tÊt c¶ ®Òu trong quy luËt nhÊt ®Þnh cïng víi sù
ph¸t triÓn cña c¸c h×nh thøc kinh tÕ - x· héi c¸c t tëng TriÕt häc vÒ m©u thuÉn
còng ngµy cµng râ nÐt.
§Õn Heraclit - nhµ triÕt häc lín nhÊt cña Hy L¹p cæ ®¹i ë thêi kú ®Çu cña
nã th× pháng ®o¸n r»ng m©u thuÉn tån t¹i trong mäi sù vËt cña ThÕ giíi. Theo
«ng, c¸c mÆt ®èi lËp g¾n bã, quy ®Þnh, r»ng buéc víi nhau:" c¸i l¹nh nãng lªn,
c¸i nãng l¹nh ®i "" C¸i ¸c lµm cho c¸i thiÖn cao c¶ h¬n "...Heraclit cßn kh¼ng
®Þnh vò trô lµ mét thÓ thèng nhÊt nhng trong lßng nã lu«n diÔn ra c¸c cuéc
®Êu tranh gi÷a c¸c lùc lîng ®èi lËp, nhê vËy vò trô tån t¹i vµ vËn ®éng.
Sang ®Õn triÕt häc T©y ¢u thêi phôc hng vµ cËn ®¹i cïng víi nh÷ng
thµnh tùu vÒ khoa häc tù nhiªn th× sù ®Êu tranh gi÷a triÕt häc duy t©m vµ duy
vËt còng diÔn ra hÕt søc gay g¾t. Nhng c¸c quan ®iÓm cña thêi kú nµy vÉn r¬i
nhiÒu vµo siªu h×nh m¸y mãc. Sang ®Õn triÕt häc cæ ®iÓn §øc míi thùc sù bao
hµm nh÷ng t tëng triÕt häc tiÕn bé, c¸ch m¹ng vµ khoa häc. TriÕt häc cæ ®iÓn
§øc ®· ®¹t tíi tr×nh ®é kh¸i qu¸t vµ t duy trõu tîng rÊt cao víi nh÷ng hÖ thèng
kÕt cÊu chÆt chÏ thÓ hiÖn mét tr×nh ®é t duy tµi biÖn th©m cao vît xa tÝnh trùc
quan siªu h×nh cña nÒn triÕt häc Anh - Ph¸p ë thÕ kû XVII - XVIII, do vËy c¸c
t tëng triÕt häc vÒ m©u thuÉn ®· cã nh÷ng bíc tiÕn ®¸ng kÓ. §¹i biÓu ®Æc trng
cña triÕt häc cæ ®iÓn §øc lµ Heghen. MÆc dï lµ nhµ triÕt häc duy t©m nhng
häc thuyÕt vÒ b¶n chÊt vµ t tëng cña Heghen vÒ m©u thuÉn l¹i hÕt søc biÖn
chøng. ¤ng coi m©u thuÉn lµ nguån gèc cña vËn ®éng, lµ nguyªn lý cña sù
ph¸t triÓn. Theo «ng, lóc ®Çu b¶n chÊt lµ sù ®ång nhÊt gi÷a nh÷ng" tÝnh quy
®Þnh " råi trong sù ®ång nhÊt Êy béc lé ra nh÷ng kh¸c biÖt, råi kh¸c biÖt l¹i
chuyÓn thµnh nh÷ng mÆt ®èi lËp vµ cuèi cïng xuÊt hiÖn m©u thuÉn. Song theo
«ng m©u thuÉn ë ®©y lµ m©u thuÉn cña" ý niÖm tuyÖt ®èi " chø kh«ng ph¶i cña
thÕ giíi vËt chÊt. Heghen còng ®a ra t tëng cho r»ng hiÖn tîng vµ b¶n chÊt
thèng nhÊt víi nhau, b¶n chÊt thÓ hiÖn ra trong hiÖn tîng vµ hiÖn tîng lµ thÓ
hiÖn cña b¶n chÊt. Heghen còng ph©n tÝch mét c¸ch biÖn chøng kh¸i niÖm
hiÖn thùc, coi hiÖn thùc lµ thèng nhÊt gi÷a b¶n chÊt víi tån t¹i. ¤ng phª ph¸n
quan ®iÓm siªu h×nh vÒ tÊt nhiªn vµ ngÉu nhiªn, kh¶ n¨ng vµ hiÖn thùc...
2. Quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vÒ m©u thuÉn.
TriÕt häc cæ ®iÓn §øc ®· t¹o tiªu ®Ò c¬ së lý luËn trùc tiÕp cho sù ra ®êi
cña triÕt häc M¸c (vµo nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kû XIX ). Nã lµ sù kÕt tinh
nh÷ng gi¸ trÞ cao quý cña t duy triÕt häc, v¨n hãa, lÞch sö nh©n lo¹i. Sù ra ®êi
4
cña triÕt häc M¸c lµ mét tÊt yÕu lÞch sö, phï hîp víi nh÷ng tiÒn ®Ò kinh tÕ - x·
héi còng nh c¸c tiÒn ®Ò vÒ lý luËn vµ khoa häc tù nhiªn lóc bÊy giê. Ph¬ng
ph¸p t duy siªu h×nh bÞ nh÷ng ph¸t minh míi nhÊt nöa ®Çu thÕ kû XIX, gi¸ng
mét ®ßn m¹nh mÏ. NhËn thøc duy vËt biÖn chøng vÒ m©u thuÉn cña chñ nghÜa
M¸c lµ nhËn thøc ®óng ®¾n nhÊt nã ®· ph¸t triÓn thµnh mét quy luËt - Quy
luËt thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp - lµ mét trong nh÷ng h¹t nh©n
cña phÐp biÖn chøng.
PhÐp biÖn chøng duy vËt kh¼ng ®Þnh r»ng, mäi sù vËt vµ hiÖn tîng trong
thÕ giíi ®Òu tån t¹i m©u thuÉn bªn trong. Mçi sù vËt vµ hiÖn tîng ®Òu lµ mét
thÓ thèng nhÊt cña c¸c mÆt, c¸c thuéc tÝnh, c¸c khuynh híng ®èi lËp nhau.
Nh÷ng mÆt nµy ®èi lËp víi nhau nhng l¹i liªn hÖ r»ng buéc nhau t¹o thµnh
m©u thuÉn.
M©u thuÉn ch¼ng nh÷ng lµ mét hiÖn tîng kh¸ch quan mµ cßn lµ mét hiÖn
tîng phæ biÕn. M©u thuÉn tån t¹i kh¸ch quan trong mäi sù vËt hiÖn tîng cña
giíi tù nhiªn , ®êi sèng x· héi vµ t duy cña con ngêi. Kh«ng cã sù vËt nµo,
hiÖn tîng nµo l¹i kh«ng cã m©u thuÉn vµ kh«ng cã giai ®o¹n nµo trong sù ph¸t
triÓn cña mçi sù vËt, hiÖn tîng l¹i kh«ng cã m©u thuÉn. M©u thuÉn nµy mÊt ®i,
m©u thuÉn kh¸c l¹i h×nh thµnh.§Ó chøng minh tÝnh kh¸ch quan vµ phæ biÕn
cña m©u thuÉn, ¡ng- ghen chØ ra r»ng, ngay h×nh thøc ®¬n gi¶n nhÊt cña vËt
chÊt - vËn ®éng c¬ häc, ®· lµ mét m©u thuÉn. Së dÜ sù di ®éng mét c¸ch m¸y
mãc vµ ®¬n gi¶n Êy cã thÓ thùc hiÖn ®îc chØ lµ v× mät vËt trong cïng mét lóc
võa lµ ë n¬i nµy l¹i võa ë n¬i kh¸c, võa lµ ë trong cïng mét chç duy nhÊt l¹i
võa kh«ng ë chç ®ã. TÊt nhiªn sù tån t¹i cña vËt chÊt ë nh÷ng h×nh thøc vËn
®éng cao h¬n l¹i cµng bao hµm m©u thuÉn. ¡ng- ghen viÕt" NÕu b¶n th©n sù
di ®éng mét c¸ch m¸y mãc ®¬n gi¶n ®· chøa ®ùng m©u thuÉn, th× tÊt nhiªn
nh÷ng h×nh thøc vËn ®éng cao h¬n cña vËt chÊt vµ ®Æc biÖt lµ sù sèng h÷u c¬
vµ sù ph¸t triÓn sù sèng h÷u c¬ ®ã l¹i cµng ph¶i chøa ®ùng nh÷ng m©u thuÉn
nh vËy ... Sù sèng tríc hÕt chÝnh lµ ë chç mét sinh vËt trong mét lóc võa lµ nã
nhng l¹i võa lµ mét c¸i kh¸c. Nh vËy, sù sèng còng lµ mét m©u thuÉn tån t¹i
trong b¶n th©n c¸c sù vËt vµ c¸c qu¸ tr×nh, tù ®Ò ra vµ tù gi¶i quyÕt kh«ng
ngõng, vµ khi m©u thuÉn ®· hÕt th× sù sèng còng kh«ng cßn n÷a v× c¸i chÕt ®·
s¶y ®Õn. Trong lÜnh vùc t duy còng vËy, chóng ta kh«ng thÓ tho¸t khái m©u
thuÉn; ch¼ng h¹n nh m©u thuÉn gi÷a n¨ng khiÕu nhËn thøc v« tËn ë bªn trong
cña con ngêi víi sù tån t¹i thùc tÕ cña n¨ng khiÕu Êy trong nh÷ng con ngêi bÞ
h¹n chÕ bëi hoµn c¶nh bªn ngoµi, vµ bÞ h¹n chÕ trong nh÷ng n¨ng khiÕu nhËn
5
thøc, m©u thuÉn nµy ®îc gi¶i quyÕt trong sù nèi tiÕp cña c¸c thÕ hÖ, sù nèi tiÕp
®ã rót ra ®èi víi chóng ta, thùc tÕ còng lµ v« tËn, vµ ®îc gi¶i quyÕt trong sù
vËn ®éng ®i lªn v« tËn.
2.1. Sù ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp trong mét thÓ thèng nhÊt
Trong phÐp biÖn chøng duy vËt, kh¸i niÖm mÆt ®èi lËp lµ sù kh¸i qu¸t
nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng khuynh híng ngîc chiÒu nhau tån t¹i trong cïng mét
sù vËt hiÖn tîng, t¹o nªn sù vËt hiÖn tîng ®ã. Do ®ã, cÇn ph¶i ph©n biÖt r»ng
bÊt kú hai mÆt ®èi lËp nµo còng t¹o thµnh m©u thuÉn. Trong cïng mét thêi
®iÓm ë mçi sù vËt hiÖn tîng cã cïng tån t¹i nhiÒu mÆt ®èi lËp. ChØ cã nh÷ng
mÆt ®èi lËp lµ tån t¹i thèng nhÊt trong cïng mét sù vËt nh mét chØnh thÓ, nhng
cã khuynh híng ph¸t triÓn ngîc chiÒu nhau, bµi trõ, phñ ®Þnh vµ chuyÓn hãa
lÉn nhau (Sù chuyÓn hãa nµy t¹o thµnh nguån gèc ®éng lùc, ®ång thêi quy
®Þnh b¶n chÊt, khuynh híng ph¸t triÓn cña sù vËt) th× cã hai mÆt ®èi lËp nh vËy
míi gäi lµ hai mÆt ®èi lËp m©u thuÉn"thèng nhÊt" cña hai mÆt ®èi lËp ®îc hiÓu
víi ý nghÜa kh«ng ph¶i chóng ®øng c¹nh nhau mµ n¬ng tùa vµo nhau, t¹o ra sù
phï hîp c©n b»ng nh liªn hÖ phô thuéc, quy ®Þnh vµ rµng buéc lÉn nhau. MÆt
®èi lËp nµy lÊy mÆt ®èi lËp kia lµm tiÒn ®Ò cho sù tån t¹i cña m×nh vµ ngîc l¹i.
NÕu thiÕu mét trong hai mÆt ®èi lËp chÝnh t¹o thµnh sù vËt th× nhÊt ®Þnh kh«ng
tån t¹i cña sù vËt. Bëi vËy sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp lµ ®iÒu kiÖn
kh«ng thÓ thiÕu ®îc cho sù tån t¹i cña bÊt kú sù vËt hiÖn tîng nµo.
+ Sù thèng nhÊt nµy do nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng cã cña b¶n th©n sù vËt t¹o
nªn.
VÝ dô: Trong nÒn kinh tÕ tËp trung quan liªu bao cÊp vµ nÒn kinh tÕ thÞ trêng lµ ®iÒu kiÖn cho sù tån t¹i cña c«ng cuéc ®æi míi nÒn kinh tÕ ë ViÖt Nam,
hai nÒn kinh tÕ kh¸c nhau hoµn toµn vÒ b¶n chÊt vµ nh÷ng biÓu hiÖn cña nã
nhng nã l¹i hÕt søc quan träng. V× nã cã sù thèng nhÊt nµy nªn nÒn kinh tÕ thÞ
trêng ë ViÖt Nam kh«ng thÓ tån t¹i víi ý nghÜa lµ chÝnh nã.
VÝ dô: Lùc lîng s¶n xuÊt - quan hÖ s¶n xuÊt trong ph¬ng thøc s¶n xuÊt.
Khi lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn th× cïng víi nã quan hÖ s¶n xuÊt còng ph¸t
triÓn. Hai h×nh thøc nµy chÝnh lµ ®iÒu kiÖn tiÒn ®Ò cho sù ph¸t triÓn cña ph¬ng
thøc s¶n xuÊt. Nhng trong quan hÖ cña lùc lîng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt
ph¶i tháa m·n mét sè yªu cÇu sau:
- Thø nhÊt: §ã ph¶i lµ mét kh¸i niÖm chung nhÊt ®îc kh¸i qu¸t tõ c¸c
mÆt phï hîp kh¸c nhau ph¶n ¶nh ®îc b¶n chÊt cña sù phï hîp cña lùc lîng
6
s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt.
- Thø hai: §ã ph¶i lµ mét kh¸i niÖm"®éng" ph¶n ¸nh ®îc tr¹ng th¸i biÕn
®æi thêng xuyªn cña sù vËn ®éng, ph¸t triÓn trong quan hÖ cña quan hÖ s¶n
xuÊt vµ lùc lîng s¶n xuÊt.
Tuy nhiªn, kh¸i niÖm thèng nhÊt nµy chØ mang tÝnh t¬ng ®èi. B¶n chÊt
néi dung kh¸i niÖm còng ®· nãi lªn tÝnh chÊt t¬ng ®èi cña nã: Thèng nhÊt cña
c¸i ®èi lËp, trong thèng nhÊt ®· bao hµm vµ chøa ®ùng trong nã sù ®èi lËp.
§Êu tranh c¸c mÆt ®èi lËp.
Sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp trong cïng mét sù vËt kh«ng t¸ch rêi
sù ®Êu tranh chuyÓn hãa gi÷a chóng. Bëi v× c¸c mÆt ®èi lËp cïng tån t¹i trong
mét sù vËt thèng nhÊt nh mét chØnh thÓ trän vÑn nhng kh«ng n»m yªn bªn
nhau mµ ®iÒu chØnh chuyÓn hãa lÉn nhau t¹o thµnh ®éng lùc ph¸t triÓn cña
b¶n th©n sù vËt. Sù ®Êu tranh chuyÓn hãa, bµi trõ, phñ ®Þnh lÉn nhau gi÷a c¸c
mÆt trong thÕ giíi kh¸ch quan thÓ hiÖn díi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau.
VÝ dô: Lùc lîng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt trong giai cÊp cã ®èi kh¸ng
m©u thuÉn gi÷a lùc lîng s¶n xuÊt tiªn tiÕn víi quan hÖ s¶n xuÊt l¹c hËu k×m
h·m nã diÔn ra rÊt quyÕt liÖt vµ gay g¾t. ChØ th«ng qua c¸c cuéc c¸ch m¹ng x·
héi b»ng rÊt nhiÒu h×nh thøc, kÓ c¶ b¹o lùc míi cã thÓ gi¶i quyÕt m©u thuÉn
mét c¸ch c¨n b¶n.
Sù ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp ®îc chia lµm nhiÒu giai ®o¹n. Th«ng thêng, khi nã míi xuÊt hiÖn, hai mÆt ®èi lËp cha thÓ hiÖn râ xung kh¾c gay g¾t
ngêi ta gäi ®ã lµ giai ®o¹n kh¸c nhau. TÊt nhiªn kh«ng ph¶i bÊt kú sù kh¸c
nhau nµo còng ®îc gäi lµ m©u thuÉn. ChØ cã nh÷ng kh¸c nhau tån t¹i trong
mét sù vËt nhng liªn hÖ h÷u c¬ víi nhau, ph¸t triÓn ngîc chiÒu nhau, t¹o thµnh
®éng lùc bªn trong cña sù ph¸t triÓn th× hai mÆt ®èi lËp Êy míi h×nh thµnh bíc
®Çu cña mét m©u thuÉn. Khi hai mÆt ®èi lËp cña mét m©u thuÉn ph¸t triÓn ®Õn
giai ®o¹n xung ®ét gay g¾t, nã biÕn hµnh ®éc lËp. Sù vËt cò mÊt ®i, sù vËt míi
h×nh thµnh. Sau khi m©u thuÉn ®îc gi¶i quyÕt sù thèng nhÊt cña hai mÆt ®èi
lËp cò ®îc thay thÕ bëi sù thèng nhÊt cña hai mÆt ®èi lËp míi, hai mÆt ®èi lËp
míi l¹i ®Êu tranh chuyÓn hãa t¹o thµnh m©u thuÉn. M©u thuÉn ®îc gi¶i quyÕt,
sù vËt míi xuÊt hiÖn. Cø nh thÕ, ®Êu tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp lµm cho sù vËt
biÕn ®æi kh«ng ngõng tõ thÊp lªn cao. V× vËy, Lªnin kh¼ng ®Þnh"sù ph¸t triÓn
lµ mét cuéc ®Êu tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp".
Khi bµn vÒ mèi quan hÖ gi÷a sù thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi
lËp, Lªnin chØ ra r»ng:"MÆc dï thèng nhÊt chØ lµ ®iÒu kiÖn ®Ó sù vËt tån t¹i
7
víi ý nghÜa lµ chÝnh nã - nh cã sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp mµ chóng
ta nhËn biÕt ®îc sù vËt, hiÖn tîng tån t¹i trong thÕ giíi kh¸ch quan. Song b¶n
th©n cña sù thèng nhÊt chØ lµ t¬ng ®èi vµ t¹m thêi. §Êu tranh gi÷a c¸c mÆt
®èi lËp míi lµ tuyÖt ®èi. Nã diÔn ra thêng xuyªn, liªn tôc trong suèt qu¸ tr×nh
tån t¹i cña sù vËt. KÓ c¶ trong tr¹ng th¸i sù vËt æn ®Þnh, còng nh khi chuyÓn
hãa nh¶y vät vÒ chÊt".
2.2. ChuyÓn hãa cña c¸c mÆt ®èi lËp:
Kh«ng ph¶i b¸t kú sù ®Êu tranh nµo cña c¸c mÆt ®èi lËp ®Òu dÉn ®Õn sù
chuyÓn hãa gi÷a chóng. ChØ cã sù ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp ph¸t triÓn ®Õn
bÊt kúmét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh, héi ®ñ c¸c ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt míi dÉn ®Õn
chuyÓn hãa, bµi trõ vµ phñ ®Þnh nhau. Trong giíi tù nhiªn, chuyÓn hãa cña c¸c
mÆt ®èi lËp thêng diÔn ra mét c¸ch tù ph¸t, cßn trong x· héi, chuyÓn hãa cña
c¸c mÆt ®èi lËp thêng diÔn ra mét c¸ch tù ph¸t, cßn trong x· héi, chuyÓn hãa
cña c¸c mÆt ®èi lËp nhÊt thiÕt ph¶i diÔn ra th«ng qua ho¹t ®éng cã ý thøc cña
con ngêi.
V× vËy, kh«ng nªn hiÓu sù chuyÓn hãa lÉn nhau gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp chØ
lµ sù ho¸n ®æi vÞ trÝ mét c¸ch ®¬n gi¶n, m¸y mãc. Th«ng thêng th× m©u thuÉn
chuyÓn hãa theo hai ph¬ng thøc:
+ Ph¬ng thøc thø nhÊt: MÆt ®èi lËp nµy chuyÓn hãa thµnh mÆt ®èi lËp kia
nhng ë tr×nh ®é cao h¬n xÐt vÒ ph¬ng diÖn vËt chÊt cña sù vËt.
VÝ dô: Lùc lîng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt trong x· héi phong kiÕn
®Êu tranh chuyÓn hãa lÉn nhau ®Ó h×nh thµnh quan hÖ s¶n xuÊt míi lµ quan hÖ
s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa vµ lùc lîng s¶n xuÊt míi ë tr×nh ®é cao h¬n.
+ Ph¬ng thøc thø hai: C¶ hai mÆt ®èi lËp chuyÓn hãa lÉn nhau ®Ó thµnh
hai mÆt ®èi lËp míi hoµn toµn.
VÝ dô: NÒn kinh tÕ ViÖt Nam chuyÓn tõ nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch hãa tËp
trung, quan liªu, bao cÊp sang c¬ chÕ thÞ trêng cã sù qu¶n lý cña Nhµ níc theo
®Þnh híng x· héi chñ nghÜa.
Tõ c¸c m©u thuÉn trªn cho ta thÊy trong thÕ giíi hiÖn thùc, bÊt kú sù vËt
hiÖn tîng nµo còng chøa ®ùng trong b¶n th©n nã nh÷ng mÆt, nh÷ng thuéc tÝnh
cã khuynh híng ph¸t triÓn ngîc chiÒu nhau. Sù ®Êu tranh chuyÓn hãa cña c¸c
mÆt ®èi lËp trong ®iÒu kiÖn cô thÓ t¹o thµnh m©u thuÉn. M©u thuÉn lµ hiÖn tîng kh¸ch quan, phæ biÕn cña thÕ giíi. M©u thuÉn ®îc gi¶i quyÕt, sù vËt còng
mÊt ®i, sù vËt míi h×nh thµnh. Sù vËt míi l¹i n¶y sinh c¸c mÆt ®èi lËp vµ m©u
8
thuÉn míi.
C¸c mÆt ®èi lËp nµy l¹i ®Êu tranh chuyÓn hãa vµ phñ ®Þnh lÉn nhau ®Ó t¹o
thµnh sù vËt míi h¬n. Cø nh vËy mµ c¸c sù vËt, hiÖn tîng trong thÕ giíi kh¸ch
quan thêng xuyªn ph¸t triÓn vµ biÕn ®æi kh«ng ngõng. V× vÇy, m©u thuÉn lµ
nguån gèc vµ ®éng lùc cña mäi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn.
II. TÝnh tÊt yÕu cña qu¸ tr×nh x©y dùng nÒn kinh tÕ thÞ trêng ë
ViÖt Nam.
1. Thùc chÊt nÒn kinh tÕ thÞ trêng ë ViÖt Nam.
1.1 Kh¸i niÖm kinh tÕ thÞ trêng.
Kinh tÕ thÞ trêng lµ mét kiÓu quan hÖ kinh tÕ x· héi mµ trong ®ã s¶n
xuÊt x· héi g¾n chÆt víi thÞ trêng, tøc lµ g¾n chÆt chÏ víi quan hÖ hµng hãa tiÒn tÖ víi quan hÖ cung cÇu ... Trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng nÐt biÓu hiÖn cã
tÝnh chÊt bÒ mÆt cña ®êi sèng x· héi lµ quan hÖ hµng hãa . Mäi ho¹t ®éng x·
héi ®Òu ph¶i tÝnh ®Õn quan hÖ hµng hãa, hay Ýt nhÊt th× còng ph¶i sö dông
c¸c quan hÖ hµng hãa nh m¾t kh©u trung gian.
1.2Thùc chÊt cña bíc chuyÓn ®æi c¬ chÕ trong nÒn kinh tÕ ë ViÖt Nam.
Tríc khi chuyÓn ®æi sang nÒn kinh tÕ thÞ trêng nÒn kinh tÕ cña níc ta lµ
nÒn kinh tÕ tËp trung quan liªu bao cÊp. Trong nh÷ng n¨m kh¸ng chiÕn chèng
Mü nÒn kinh tÕ nµy ph¸t huy t¸c dông b»ng viÖc huy ®éng søc ngêi, søc cña,
toµn d©n ®ång lßng tËp trung cho kh¸ng chiÕn. Sau n¨m 1975 thèng nhÊt ®Êt
níc, ViÖt Nam vÉn duy tr× nÒn kinh tÕ chØ huy tríc ®©y. Do c¸c quan hÖ kinh
tÕ lóc nµy ®· thay ®æi nhiÒu, viÖc ¸p dông c¬ chÕ qu¶n lý cò kh«ng cßn hîp lý
vµ dÉn ®Õn nhiÒu tiªu cùc. Nh÷ng hËu qu¶ xÊu xuÊt hiÖn nh tµi nguyªn thiªn
nhiªn bÞ tµn ph¸, m«i trêng bÞ « nhiÔm, s¶n xuÊt kÐm hiÖu qu¶ do sù qu¶n lý
kh«ng cã hiÖu qu¶. §Õn gi÷a nh÷ng n¨m 80 th× nh÷ng m©u thuÉn trong nÒn
kinh tÕ nµy ®· ®i ®Õn ®Ønh ®iÓm. S¶n xuÊt thua lç, ®×nh ®èn, l¹m ph¸t, tham
nhòng t¨ng nhanh, ®êi sèng nh©n d©n bÞ gi¶m sót, thËm chÝ mét sè ®Þa ph¬ng
n¹n ®ãi ®ang r×nh rËp. Nguyªn nh©n s©u xa vÒ sù suy tho¸i nÒn kinh tÕ ë níc
ta lµ do ta ®· rËp khu«n mét m« h×nh kinh tÕ kh«ng thÝch hîp vµ kÐm hiÖu
qu¶. Nh÷ng sai lÇm c¬ b¶n lµ:
+ Ta ®· thùc hiÖn chÕ ®é së h÷u toµn d©n vÒ t liÖu s¶n xuÊt trªn mét quy
m« lín trong ®iÒu kiÖn cha cho phÐp. §iÒu nµy ®· d©n ®Õn mét bé phËn tµi s¶n
v« chñ vµ ®· sö dông kh«ng cã hiÖu qu¶ nguån lùc rÊt khan hiÕm cña ®Êt níc
9
trong khi d©n sè ngµy mét gia t¨ng.
+ Thùc hiÖn ph©n phèi theo lao ®éng còng trong ®iÒu kiÖn cha cho phÐp.
Khi tæng s¶n phÈm quèc d©n thÊp ®· dïng h×nh thøc võa ph©n phèi b×nh qu©n
võa ph©n phèi l¹i mét c¸ch gi¸n tiÕp ®· lµm mÊt ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn.
+ViÖc qu¶n lý nÒn kinh tÕ cña Nhµ níc l¹i sö dông c¸c c«ng cô hµnh
chÝnh, mÖnh lÖnh theo kiÓu thêi chiÕn kh«ng thÝch hîp víi yªu cÇu tù do lùa
chän cña ngêi s¶n xuÊt vµ ngêi tiªu dïng ®· kh«ng kÝch thÝch sù s¸ng t¹o cña
hµng triÖu ngêi lao ®éng.
Tríc sù suy tho¸i kinh tÕ nghiªm träng, viÖn trî níc ngoµi l¹i gi¶m sót ®·
®Æt nÒn kinh tÕ níc ta tíi sù bøc b¸ch ph¶i ®æi míi.
T¹i §¹i héi VI cña ®¶ng ®· chñ tr¬ng ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ nhiªu thµnh
phÇn vµ thùc hiÖn chuyÓn ®æi c¬ chÕ qu¶n lý kinh tÕ tõ c¬ chÕ kÕ ho¹ch hãa
tËp trung sang c¬ chÕ h¹ch to¸n kinh doanh XHCN. §Õn ®¹i héi VII §¶ng ta
x¸c ®Þnh râ viÖc ®æi míi c¬ chÕ kinh tÕ ë níc ta lµ mét tÊt yÕu kh¸ch quan vµ
trªn thùc tÕ ®ang diÔn ra viÖc ®ã, tøc lµ chuyÓn tõ nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch hãa tËp
trung sang nÒn kinh tÕ thÞ trêng cã sù qu¶n lý cña nhµ níc theo ®Þnh híng x·
héi chñ nghÜa. §©y lµ mét sù thay ®æi vÒ nhËn thøc cã ý nghÜa rÊt quan träng
trong lý luËn còng nh trong thùc tÕ l·nh ®¹o cña §¶ng trªn mÆt trËn lµm kinh
tÕ. Xem xÐt díi gãc ®é khoa häc viÖc chuyÓn ®æi nÒn kinh tÕ níc ta sang nÒn
kinh tÕ thÞ trêng lµ ®óng ®¾n. Nã phï hîp víi thùc tÕ cña níc ta phï hîp víi
c¸c quy luËt kinh tÕ vµ víi xu thÕ cña thêi ®¹i.
Thø nhÊt : nÕu kh«ng thay ®æi c¬ chÕ kinh tÕ vÉn gi÷ c¬ chÕ kinh tÕ cò
th× kh«ng thÓ nµo cã ®ñ s¶n phÈm ®Ó tiªu dïng chø cha muèn nãi ®Õn tÝch lòy
vèn ®Ó më réng s¶n xuÊt. Thùc tÕ nh÷ng n¨m cuèi cña thËp kû 80 ®· chØ râ
thùc hiÖn c¬ chÕ kinh tÕ cò cho dï chóng ta ®· liªn tôc ®æi míi hoµn thiÖn c¬
chÕ qu¶n lý kinh tÕ , nhng hiÖu qu¶ cña nÒn s¶n xuÊt x· héi ®¹t møc rÊt thÊp.
S¶n xuÊt kh«ng ®¸p øng næi nhu cÇu tiªu dïng cña x· héi, tÝch lòy hÇu nh
kh«ng cã ®«i khi cßn ¨n l¹m c¶ vµo vèn vay cña níc ngoµi.
Thø hai: do ®Æc trng cña nÒn kinh tÕ tËp trung lµ rÊt cøng nh¾c do ®ã nã
chØ cã t¸c dông thóc ®Èy t¨ng trëng kinh tÕ trong giai ®o¹n ng¾n vµ chØ cã t¸c
dông ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ theo chiÒu réng. NÒn kinh tÕ chØ huy ë níc ta tån
t¹i qu¸ dµi do ®ã nã kh«ng nh÷ng kh«ng cßn t¸c dông ®¸ng kÓ trong viÖc thóc
®Èy s¶n xuÊt ph¸t triÓn mµ nã cßn sinh ra nhiÒu hiÖn tîng tiªu cùc lµm gi¶m
n¨ng suÊt chÊt lîng vµ hiÖu qu¶ s¶n xuÊt.
Thø ba: XÐt vÒ sù tån t¹i thùc tÕ ë níc ta nh÷ng nh©n tè cña kinh tÕ thÞ
10
trêng. VÒ vÊn ®Ò nµy cã nhiÒu ý kiÕn ®¸nh gÝa kh¸c nhau. NhiÒu ý kiÕn cho
r»ng thÞ trêng ë níc ta lµ thÞ trêng míi h×nh thµnh cßn non yÕu vµ cßn lµ thÞ trêng s¬ khai. Thùc tÕ kinh tÕ thÞ trêng ®· h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ®¹t ®îc
nh÷ng møc ph¸t triÓn kh¸c nhau ë hÇu hÕt c¸c ®« thÞ vµ c¸c vïng ®ång b»ng
ven biÓn. ThÞ trêng trong níc ®· ®îc th«ng suèt vµ v¬n tíi nh÷ng vïng hÎo
l¸nh vµ ®ang ®îc më réng víi thÞ trêng quèc tÕ. Nhng thÞ trêng ë níc ta ph¸t
triÓn cha ®ång bé cßn thiÕu h¼n thÞ trêng c¸c yÕu tè s¶n xuÊt nh thÞ trêng lao
®éng, thÞ trêng vèn, thÞ trêng ®Êt ®ai vµ vÒ c¬ b¶n vÉn lµ thÞ trêng tù do, møc
®é can thiÖp cña nhµ níc cßn rÊt thÊp.
Thø t: XÐt vÒ mèi quan hÖ kinh tÕ ®èi ngo¹i ta thÊy nÒn kinh tÕ níc ta
®ang hßa nhËp víi nÒn kinh tÕ thÞ trêng thÕ giíi, sù giao lu vÒ hµng hãa, dÞch
vô vµ ®Çu t trùc tiÕp cña níc ngoµi lµm cho sù vËn ®éng cña nÒn kinh tÕ níc ta
gÇn gòi h¬n víi nÒn kinh tÕ thÞ trêng thÕ giíi. T¬ng quan gi¸ c¶ cña c¸c lo¹i
hµng hãa trong níc gÇn gòi h¬n víi t¬ng quan gi¸ c¶ hµng hãa quèc tÕ.
Thø n¨m: Xu híng chung ph¸t triÓn kinh tÕ cña thÕ giíi lµ sù ph¸t triÓn
kinh tÕ cña mçi níc kh«ng thÓ t¸ch rêi sù ph¸t triÓn vµ hßa nhËp sù c¹nh tranh
gi÷a c¸c quèc gia ®· thay ®æi h¼n vÒ chÊt kh«ng cßn lµ d©n sè ®«ng, vò khÝ
nhiÒu, qu©n ®éi m¹nh, mµ lµ tiÒm lùc kinh tÕ. Môc ®Ých cña c¸c chÝnh s¸ch,
cña c¸c quèc gia lµ t¹o ra dîc nhiÒu cña c¶i vËt chÊt trong quèc gia cña m×nh
lµ tèc ®é ph¸t triÓn kinh tÕ cao, ®êi sèng nh©n d©n ®îc c¶i thiÖn, thÊt nghiÖp
thÊp. TiÒm lùc kinh tÕ ®· trë thµnh thíc ®o chñ yÕu, vai trß vµ søc m¹nh cña
mçi d©n téc, lµ c«ng cô chñ yÕu ®Ó b¶o vÖ uy tÝn vµ duy tr× søc m¹nh cña c¸c
®¶ng cÇm quyÒn.
2. ChuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ trêng lµ mét tÊt yÕu kh¸ch quan
trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ ®Êt níc .
Tríc t×nh h×nh kinh tÕ cña ®Êt níc nh vËy th× qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi nÒn
kinh tÕ lµ mét tÊt yÕu nhng rÊt phøc t¹p vµ hÕt søc ®a d¹ng cã níc chuyÓn
nhanh cã níc chuyÓn chËm. Mét c©u hái ®Æt ra chuyÓn ®æi nh thÕ nµo th× cã
hiÖu qu¶.
Thø nhÊt: viÖc chuyÓn ®æi nµy lµ mét thay ®æi c¬ b¶n vÒ chÊt tõ c¬ chÕ
kinh tÕ cho ®Õn c¸ch thøc qu¶n lý kinh tÕ do ®ã kh«ng thÓ thùc hiÖn ®îc
b»ngc¸c s¾c lÖnh chñ quan mµ chØ cã thÓ thùc hiÖn ®îc b»ng sù vËn ®éng cña
b¶n th©n nÒn kinh tÕ theo trËt tù nh÷ng nh©n tè míi h×nh thµnh ph¸t triÓn thay
thÕ dÇn c¸c nh©n tè cò. C¬ chÕ kinh tÕ míi chØ chiÕn th¾ng c¬ chÕ kinh tÕ cò
khi n¨ng suÊt lao ®éng vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ do c¬ chÕ míi t¹o ra cao h¬n n¨ng
11
suÊt lao ®éng vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ do c¬ chÕ cò ®· t¹o ra tríc ®ã. V× vËy vai trß
chñ ®¹o cña nhµ níc lµ thóc ®Èy tiÕn tr×nh chuyÓn ®æi theo híng kh¸ch quan
nh»m t¹o ®iÒu kiÖn cho c¬ chÕ kinh tÕ míi nhanh chãng thay thÕ c¬ chÕ kinh
tÕ cò.
Thø hai: thay thÕ c¬ chÕ cò b»ng c¬ chÕ míi kh«ng ph¶i lµ xãa bá s¹ch
tr¬n c¸i cò mµ lµ lo¹i bá nh÷ng mÆt tiªu cùc l¹c hËu vµ gi÷ l¹i nh÷ng tÝch cùc
tiÕn bé cßn phï hîp víi ®iÒu kiÖn míi.
Thø ba: trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi xuÊt hiÖn kho¶ng trèng gi÷a hai c¬
chÕ kinh tÕ. Kho¶ng trèng nÕu kÐo dµi rÊt dÔ ph¸t sinh ra c¸c hiÖn tîng tiªu
cùc nh tham « l·ng phÝ chuyÓn së h÷u c«ng céng thµnh së h÷u c¸ nh©n lµm
xuÊt hiÖn t×nh tr¹ng" tÝch lòy nguyªn thñy ". Do ®ã vÊn ®Ò cÊp b¸ch cña viÖc
chuyÓn ®æi lµ nhµ níc ph¶i nhanh chãng xãa bá kho¶ng trèng gi÷a hai c¬ chÕ
kinh tÕ vµ sím tho¸t khái vïng tranh tèi tranh s¸ng, n¬i mµ thêng x¶y ra rÊt
nhiÒu c¸c hiÖn tîng tiªu cùc. Do ®ã trong mét sè trêng hîp nhµ níc ph¶i ®ãng
vai trß"bµ ®ì " cho thÞ trêng ph¸t triÓn ®îc ®ång bé vµ ®Çy ®ñ h¬n. Muèn lµm
®îc nh÷ng viÖc trªn chóng ta ph¶i x¸c ®Þnh cho ®îc nÒn kinh tÕ thÞ trêng híng
tíi mµ §¶ng nhµ níc mong muèn.
3. Nh÷ng thµnh tùu ®¹t ®îc sau h¬n 10 n¨m ®æi míi.
Thùc hiÖn 10 n¨m ®æi míi ë ViÖt Nam ®· CM m« h×nh CNXH mµ Lªnin
nªu ra trong chÝnh s¸ch kinh tÕ míi lµ khoa häc vµ phï hîp víi quy ho¹ch
kh¸ch quan cña thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi. ViÖt Nam ®· biÕn hµnh
ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ hµng hãa nhiÒu thµnh phÇn. §ã lµ x©y dùng nÒn kinh tÕ
5 thµnh phÇn.
(Kinh tÕ c¸ thÓ, h÷u chñ, kinh tÕ tËp thÓ, kinh tÕ t b¶n t nh©n kinh tÕ t b¶n
Nhµ níc, vµ kinh tÕ cã vèn ®Çu t níc ngoµi) mµ thµnh phÇn kinh tÕ cã vai trß
®Æc ®iÓm kh¸c nhau song chóng cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi nhau, lµm tiÒn
®Ò cho nhau.
ViÖt Nam ®· tiÕn hµnh ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ hµng hãa nhiÒu thµnh phÇn,
vËn hµnh theo c¬ chÕ thÞ trêng cã sù qu¶n lý cña Nhµ níc theo ®Þnh híng
XHCN. §¶ng ta ®· kh¼ng ®Þnh viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ hµng hãa nhiÒu thµnh
phÇn lµ vÊn ®Ò cã ý nghÜa chiÕn lîc l©u dµi, cã tÝnh quy luËt vµ thuéc vÒ b¶n
chÊt cña nÒn kinh tÕ trong thêi kú qu¸ ®é, chø kh«ng ph¶i lµ tµn d cña x· héi
tríc ®Ó l¹i. §¶ng ta cßn x¸c ®Þnh ®îc c¸c bíc ®i trong thêi kú qu¸ ®é. Thùc
hiÖn mét lo¹t c¸c bíc qu¸ ®é trung gian nh. X¸c ®Þnh chÆng ®êng ®Çu tiªn cña
12
thêi kú qu¸ ®é. Vµ nh÷ng chÆng ®êng tiÕp theo ®Õn n¨m 2000, 2010, 2020...
§Ó x¸c ®Þnh c«ng nghiÖp hãa cho phï hîp. Tõ chç lÊy n«ng nghiÖp lµ mÆt trËn
hµng ®Çu tiÕn tíi ph¸t triÓn ba ch¬ng tr×nh kinh tÕ, ®Õn nay ®i vµo giai ®o¹n
®Èy m¹nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt níc, trong ®ã rÊt coi träng c«ng
nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa n«ng th«n. Qu¸ tr×nh ®ã thùc sù lµ mét cuéc c¸ch
m¹ng trong t duy ®ã lµ. TiÕp cËn, n¾m b¾t vµ tËn dông c¸c yÕu tè kh¸ch quan,
tõng bíc ph¸t triÓn kinh tÕ v÷ng ch¾c,tõng bíc cñng cè vµ hoµn thiÖn thÓ chÕ
x· héi - XHCN.
MÆt kh¸c ®Ó ph¸t huy lîi thÕ so s¸nh vµ lîi thÕ cña c¸c níc ®i sau. §¶ng
ta ®· thùc hiÖn nÒn kinh tÕ më theo nguyªn t¾c. B×nh ®¼ng, hîp t¸c cïng cã
lîi, chñ tr¬ng lµ b¹n víi tÊt c¶ c¸c níc. V× hßa b×nh ®éc lËp vµ ph¸t triÓn, më
réng bu«n b¸n hîp t¸c trªn lÜnh vùc ®Çu t nghiªn cøu khoa häc, chuyÓn giao
c«ng nghÖ nh»m tranh thñ vèn vµ khoa häc - c«ng nghÖ hiÖn ®¹i cña thÕ giíi.
Th«ng qua c¸c h×nh thøc liªn doanh liªn kÕt vµ x©y dùng c¸c khu chÕ xuÊt hay
®Æc khu c«ng nghiÖp.
Nh vËy víi c«ng cuéc ®æi míi toµn diÖn chuyÓn tõ m« h×nh CNXH tËp
trung quan liªu bao cÊp sang nÒn kinh tÕ thÞ trêng nh÷ng t tëng cña Lªnin
trong chÝnh s¸ch kinh tÕ míi.
Chóng ta ®· ®¹t ®îc nh÷ng thµnh tùu to lín sau h¬n 10 n¨m ®æi míi.
NÒn kinh tÕ tho¸t khái khñng ho¶ng triÒn miªn hµng chôc n¨m vµ bíc
®Çu thêi kú ph¸t triÓn toµn diÖn vµ t¨ng trëng liªn tôc. Tèc ®é t¨ng GDP b×nh
qu©n 1 n¨m cña thêi kú 1996-2000 ®¹t 7% so víi 3,9% thêi kú 1986-1990.
L¹m ph¸t gi¶m tõ 774,6% n¨m 1986 xuèng cßn 67,4% n¨m 1990;12,7% n¨m
1995; 0,% n¨m 1999 vµ 0% n¨m 2000. S¶n xuÊt c«ng nghiÖp t¨ng trëng liªn
tôc víi tèc ®é trªn hai con sè. B×nh qu©n thêi kú 1991-1995 t¨ng 13,7%, thêi
kú 1996-2000 trªn 13,2%. Møc b×nh qu©n ®Çu ngêi cña nhiÒu s¶n phÈm c«ng
nghiÖp nh ®iÖn, than, v¶i, thÐp, xi m¨ng... t¨ng nhanh trong nh÷ng n¨m ®æi
míi, ®¸p øng tèt h¬n nhu cÇu s¶n xuÊt vµ ®êi sèng nh©n d©n vµ xuÊt khÈu.
Riªng ngµnh c«ng nghiÖp khai th¸c dÇu khÝ, xuÊt hiÖn trong thêi kú ®æi míi
víi s¶n lîng 40 ngµn tÊn dÇu th« n¨m 1986 ®· t¨ng lªn 15 triÖu tÊn 2000 víi
gi¸ trÞ xuÊt khÈu 3,3 tû USD. Kh«ng chØ t¨ng trëng cao mµ s¶n xuÊt c«ng
nghiÖp nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XX ®· xuÊt hiÖn xu híng ®a ngµnh, ®a s¶n
phÈm vµ ®a thµnh phÇn, trong ®ã c«ng nghiÖp quèc doanh vÉn gi÷ vai trß chñ
®¹o.
N«ng nghiÖp ph¸t triÓn toµn diÖn c¶ trång trät, ch¨n nu«i, nghÒ rõng vµ
13
thñy s¶n. Thµnh tùu næi bËt nhÊt lµ ®· gi¶i quyÕt v÷ng ch¾c an toµn l¬ng thùc
quèc gia, biÕn ViÖt Nam tõ níc thiÕu l¬ng thùc tríc n¨m 1989 thµnh níc xuÊt
khÈu g¹o thø hai thÕ giíi. TÝnh chung 12 n¨m qua níc ta ®· xuÊt khÈu 30,5
triÖu tÊn g¹o, b×nh qu©n 2,54 triÖu tÊn/ n¨m nhng thÞ trêng vµ gi¸ c¶ l¬ng thùc
trong níc vÉn æn ®Þnh, kÓ c¶ nh÷ng n¨m thiªn tai lín nh 1999, 2000. Tèc ®é
t¨ng s¶n lîng l¬ng thùc b×nh qu©n 5%/n¨m, cao h¬n tèc ®é t¨ng d©n sè (1,8%)
nªn l¬ng thùc b×nh qu©n ®Çu ngêi tõ 280kg n¨m 1987 t¨ng lªn 455kg n¨m
2000. C¸c mÆt hµng n«ng s¶n xuÊt khÈu ViÖt Nam võa t¨ng nhanh vÒ sè lîng
võa n©ng cao vÒ chÊt lîng. N¨m 2000 s¶n lîng cµ phª xuÊt khÈu ®· ®¹t 660
ngh×n tÊn, gÊp 2,7 lÇn n¨m 1995 vµ ®óng vÞ trÝ thø 2 thÕ giíi sau Braxin. Gi¸
trÞ xuÊt khÈu thñy s¶n ®¹t 1,4 tû USD, gÊp 2,5 lÇn n¨m 1995.
Ho¹t ®éng xuÊt nhËp khÈu s«i ®éng, kim ng¹ch xuÊt khÈu t¨ng tõ 570
triÖu USD thêi kú 1981 - 1985 lªn 1370 triÖu USD thêi kú 1986 - 1990, 3401
triÖu USD thêi kú 1991 - 1995 vµ 5646 triÖu USD/n¨m thêi kú 1996 - 2000,
riªng n¨m 2000 ®¹t 14 tû USD. NhËp siªu gi¶m tõ 3,8 tû USD n¨m 1996
xuèng cßn 800 triÖu USD n¨m 2000. §Õn nay ViÖt Nam ®· cã quan hÖ b×nh
®¼ng víi h¬n 150 níc trªn thÕ giíi. Ho¹t ®éng ®Çu t níc ngoµi b¾t ®Çu tõ n¨m
1988 víi 37 dù ¸n vµ 371 triÖu USD, ®Õn nay c¶ níc cã h¬n 3000 dù ¸n víi
h¬n 700 doanh nghiÖp thuéc 62 níc víi tæng vèn ®¨ng ký trªn 36 tû USD, vèn
thùc hiÖn kho¶ng 17 tû USD. Khu vùc nµy ®· nép ng©n s¸ch h¬n 1,52 tû USD,
t¹o ra h¬n 21,6 tû USD hµng hãa xuÊt nhËp khÈu vµ gi¶i quyÕt viÖc lµm cho 32
v¹n lao ®éng trùc tiÕp vµ h¬n 1 triÖu lao ®éng gi¸n tiÕp.
Sù h×nh thµnh cña 3 vïng kinh tÕ träng ®iÓm ë 3 miÒn B¾c, Trung, Nam
vµ 68 KCN, KCX ®· lµ nh÷ng m« h×nh míi, ®iÓm s¸ng trong bøc tranh kinh tÕ
níc ta thêi kú ®æi míi vµ më cöa. Bé mÆt ®Êt níc ®æi thay theo híng ngµy
cµng v¨n minh, hiÖn ®¹i. Hµng lo¹t c«ng tr×nh thÕ kû ®· ®îc x©y dùng nh:
thñy ®iÖn Hßa B×nh, TrÞ An, Th¸c M¬, Yaly, ®êng d©y 500kV B¾c - Nam,
nhiÖt ®iÖn Ph¶ L¹i, Phó Mü, cÇu BÕn Thñy, S«ng Gianh, cÇu BÕn Thñy vµ cÇu
Mü ThuËt, n©ng cÊp quèc lé 1A, quèc lé 5, quèc lé 18, cïng nhiÒu s©n bay,
bªn c¶ng ®· vµ ®ang ®îc n©ng cÊp vµ hiÖn ®¹i hãa. §Õn n¨m 2000 ®iÖn líi
quèc gia ®· phñ 98% sè huyÖn, 70% sè x· vµ 98% sè hé thµnh thÞ, 60% sè hé
n«ng th«n. HÖ thèng ®êng giao th«ng, bu ®iÖn ®îc x©y dùng míi vµ n©ng cÊp
®ang v¬n tíi mäi miÒn ®Êt níc. Thu nhËp vµ ®êi sèng nh©n d©n ngµy cµng ®îc
c¶i thiÖn c¶ vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn. Thu nhËp cña d©n c t¨ng b×nh qu©n 10%
trong 15 n¨m ®æi míi vµ n¨m 1999 ®¹t 295 ngh×n ®ång/ngêi/th¸ng, t¨ng 30%
14
so 1996. Sè hé giµu t¨ng, ®Õn nay ®· ®¹t trªn 10%, sè hé nghÌo gi¶m xuèng,
tõ trªn 51% trong thËp niªn 80 xuèng cßn 11% n¨m 2000. V¨n hãa, y tÕ, gi¸o
dôc ®îc nhµ níc quan t©m vµ ®Çu t. §Õn nay, c¶ níc ®· hoµn thµnh ch¬ng
tr×nh xãa mï ch÷ vµ phæ cËp gi¸o dôc tiÓu häc. N¨m 2000 - 2001 ®· cã trªn
25 triÖu häc sinh c¸c cÊp, cø 3 ngêi d©n cã 1 ngêi ®i häc, 100% sè x· cã tr¹m
y tÕ, 40% sè x· cã b¸c sÜ...
§Õn n¨m 2000, tÊt c¶ c¸c môc tiªu kinh tÕ - x· héi cña kÕ ho¹ch 5 n¨m
1996 - 2000 vµ chiÕn lîc 10 n¨m 1991 - 2000 ®Òu ®¹t vµ vît kÕ ho¹ch: GDP
b×nh qu©n ®Çu ngêi ®¹t gÇn 400USD/n¨m, t¨ng gÊp ®«i n¨m 1990. Tèc ®é
t¨ng trëng kinh tÕ n¨m 2000 t¨ng 6,7%. Gi¸ trÞ s¶n xuÊt c«ng nghiÖp t¨ng
15,5%, gi¸ trÞ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp t¨ng 4,7%, s¶n lîng l¬ng thùc ®¹t 35,7%
triÖu tÊn, s¶n lîng thñy s¶n ®¹t 2,1 triÖu tÊn, xuÊt khÈu ®¹t 14 tû USD, thu
ng©n s¸ch vît dù to¸n, c¸n c©n thanh to¸n ®îc c¶i thiÖn, quèc phßng - an ninh
®îc gi÷ v÷ng, ®êi sèng nh©n d©n ®îc c¶i thiÖn.
T¹i sao chóng ta th¾ng lîi trªn bíc ®êng ®æi míi mµ c¸c níc kh¸c l¹i
kh«ng lµm ®îc. §ã lµ díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng vµ theo ®Þnh híng XHCN tiÕn
tr×nh ®ã vÉn kh«ng thÓ kh«ng tu©n thñ nhng tÝnh quy luËt chung cña c¸c m«
h×nh "qu¸ ®é chÝnh trÞ" mµ M¸c ®· dù kiÕn còng nh "qu¸ ®é kh«ng tõ chñ
nghÜa t b¶n ph¸t triÓn cao" ®· ®îc Lªnin b¾t tay thùc hiÖn mét c¸ch hiÖu qu¶.
Ngoµi ra ViÖt Nam ®· bíc vµo thêi kú míi víi quan hÖ quèc tÕ cëi më ®a ph¬ng ®a d¹ng. Song lai kh«ng cã thuËn lîi vÒ hËu thuÉn tinh thÇn vµ vËt chÊt
cña hÖ thèng XHCN thÕ giíi. Nh vËy trªn hai mÆt nµy gi¶i ph¸p "Lªnin viÕt
theo yªu cÇu qu¸ ®é lªn CHXH chØ tõ mét níc riªng biÖt, ®¬n ®éc ®æi mÆt víi
c¶ thÕ giíi T b¶n chñ nghÜa vÉn cßn nguyªn gi¸ trÞ thêi sù. Râ rµng b»ng lý
luËn vµ t×nh h×nh thùc tiÔn tÝnh s¸ng t¹o cïng víi truyÒn thèng d©n téc chóng
ta ®· giµnh ®îc nh÷ng th¾ng lîi ®ã. Vµ vÉn tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh logic lý luËn
®Çy søc sèng vµ tinh thÇn n¨ng ®éng s¸ng t¹o chãi ngêi trong c¬ng lÜnh cña
LªNin. §ã lµ x¸c lËp cñng cè kiÕn tróc thîng tÇng míi. Tríc hÕt lµ thiÕt chÕ
chÝnh trÞ §¶ng Nhµ níc XHCN thèng nhÊt mét §¶ng ®Èy m¹nh ph¸t triÓn c¬
së kinh tÕ kü thuËt. Sö dông mét sè nh©n tè TBCN trong vµ ngoµi níc ®Ó kh¾c
phôc nÒn kinh tÕ tiÓu n«ng gia trëng. Trªn tiÒn ®Ò Êy chuyÓn bíc qu¸ ®é tiÕp
theo lµ trùc tiÕp c¶i t¹o XHCN c¸c quan hÖ x· héi nãi chung c¬ së h¹ tÇng nãi
riªng. Cïng toµn bé ®êi sèng v¨n hãa tinh thÇn cña x· héi tõ ®ã h×nh thµnh
CNXH hiÖn thùc mét c¸ch toµn diÖn hoµn chØnh vµ v÷ng ch¾c.
15
III. M©u thuÉn biÖn chøng trong qu¸ tr×nh x©y dùng nÒn kinh tÕ
thÞ trêng theo ®Þnh híng XHCN ë ViÖt Nam.
1. C¸c ®Æc trng cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng:
Mét lµ: TÝnh tù chñ cña c¸c chñ thÓ kinh tÕ rÊt cao. C¸c chñ thÎ kinh tÕ tù
bï ®¾p nh÷ng chi phÝ vµ tù chÞu tr¸ch nhiÖm ®èi víi kÕt qu¶ s¶n xuÊt vµ kinh
doanh cña m×nh. C¸c chñ thÓ kinh tÕ ®îc tù do liªn kÕt, liªn doanh, tù do tæ
chøc qu¸ tr×nh s¶n xuÊt theo luËt ®Þnh.
Hai lµ: Trªn thÞ trêng hµng hãa rÊt phong phó. Ngêi ta tù do mua, b¸n
hµng hãa. Trong ®ã ngêi mua chän ngêi b¸n. Ngêi b¸n t×m ngêi mua. Hä gÆp
nhau ë gi¸ c¶ thÞ trêng. §Æc trng nµy ph¶n ¸nh tÝnh u viÖt h¬n h¼n cña kinh tÕ
thÞ trêng so víi kinh tÕ tù nhiªn.
Ba lµ: Gi¸ c¶ ®îc h×nh thµnh ngay trªn thÞ trêng. Gi¸ c¶ thÞ trêng võa lµ
biÓu hiÖn b»ng tiÒn cña gi¸ trÞ thÞ trêng, võa chÞu t¸c ®éng cña quan hÖ c¹nh
tranh vµ quan hÖ cung cÇu hµng hãa vµ dÞch vô. Trªn c¬ së gi¸ trÞ thÞ trêng, gi¸
c¶ lµ kÕt qu¶ cña sù th¬ng lîng vµ tháa thuËn gi÷a ngêi mua vµ ngêi b¸n. §Æc
trng nµy ph¶n ¸nh yªu cÇu cña quy luËt lu th«ng hµng hãa. Trong qu¸ tr×nh
trao ®æi mua b¸n hµng hãa, ngêi b¸n lu«n lu«n muèn b¸n víi gi¸ cao, ngêi
mua l¹i lu«n muèn mua víi gi¸ thÊp. §èi víi ngêi b¸n, gi¸ c¶ ph¶i ®¸p øng
nhu cÇu bï ®¾p ®îc chi phÝ vµ cã doanh lîi. Cã doanh lîi cµng nhiÒu cµng tèt.
§èi víi ngêi mua, gi¸ c¶ ph¶i phï hîp víi lîi Ých giíi h¹n cña hä. Gi¸ c¶ thÞ
trêng dung hßa ®îc c¶ lîi Ých cña ngêi mua lÉn lîi Ých cña ngêi b¸n.
Bèn lµ: C¹nh tranh lµ mét tÊt yÕu cña kinh tÕ thÞ trêng. Nã tån t¹i trªn c¬
së nh÷ng ®¬n vÞ s¶n xuÊt hµng hãa ®éc lËp vµ kh¸c nhau vÒ lîi Ých kinh tÕ.
Theo yªu cÇu cña quy luËt gi¸ trÞ, tÊt c¶ c¸c ®¬n vÞ s¶n xuÊt hµng hãa ®Òu ph¶i
s¶n xuÊt kinh doanh trªn c¬ së hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt. Trong ®iÒu
kiÖn ®ã muèn cã nhiÒu lîi nhuËn cña c¸c ®¬n vÞ s¶n xuÊt kinh doanh ph¶i ®ua
nhau c¶i tiÕn kü thuËt míi vµo s¶n xuÊt ®Ó n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng c¸
biÖt, gi¶m hao phÝ lao ®éng c¸ nh©n ®Ó t¨ng lîi nhuËn siªu ng¹ch.
N¨m lµ: Kinh tÕ thÞ trêng lµ hÖ thèng kinh tÕ më.
Trong c¬ chÕ thÞ trêng nhµ níc t¸c ®éng vµo nÒn kinh tÕ kh«ng b»ng hÖ
thèng ph¸p lÖnh mµ b»ng mét hÖ thèng c«ng cô vµ luËt ph¸p nh.
- KÕ ho¹ch hãa ®Þnh híng lµ qu¸ tr×nh nhËn thøc vµ vËn dông tæng hîp
c¸c quy luËt kh¸ch quan, tríc hÕt lµ c¸c quy luËt kinh tÕ (trong ®ã c¸c quy luËt
cña thÞ trêng ®Ó x©y dùng c¸c kÕ ho¹ch ph¸t triÓn kinh tÕ vµ x· héi.
16
- KÕ ho¹ch hãa kh«ng ph¶i lµ chØ giao chØ tiªu thùc hiÖn mµ cßn lµ ®iÒu
phèi sù thùc hiÖn theo dù ¸n. KÕ ho¹ch hãa lµ c«ng cô duy nhÊt ®Ó ChÝnh phñ
cã thÓ chuyÓn t¶i néi dung ®êng lèi, chÝnh s¸ch.
- Qu¶n lý kinh tÕ vÜ m« b»ng ph¸p luËt: Ph¸p luËt cã vai trß cùc kú quan
träng trong qu¶n lý kinh tÕ, t¹o ra hµnh lang an toµn cho c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ
tõ viÖc x¸c lËp quyÒn së h÷u tù liÖu s¶n xuÊt, ®Õn viÖc bá vèn ®Çu t s¶n xuÊt kinh doanh vµ ®iÒu tiÕt thu nhËp. Nã thiÕt lËp mét trËt tù qu¶n lý ®ñ søc b¸o
qu¸, ®iÒu chØnh mäi lÜnh vùc kinh tÕ - x· héi, thóc ®Èy s¶n xuÊt, kh¾c phôc
mäi t×nh tr¹ng lõa ®µo, trèn thuÕ, chiÕm dông vèn, l¹m dông chøc quyÒn...
- HÖ thèng c¸c chÝnh s¸ch vµ c«ng cô kinh tÕ: gióp Nhµ níc cã thÓ ®iÒu
khiÓn ho¹t ®éng cña c¸c doanh nghiÖp, cã thÓ nãi mçi chÝnh s¸ch lµ mét hµnh
lang dÉn ho¹t ®éng ®Çu t më réng ph¸t triÓn s¶n xuÊt, híng dÉn c¸c doanh
nghiÖp hµnh ®éng mét c¸ch phï hîp víi lîi Ých toµn x· héi.
2. Nh÷ng biÓu hiÖn m©u thuÉn trong qu¸ tr×nh x©y dùng nÒn KTTT (kinh
tÕ thÞ trêng) theo ®Þnh híng XHCN ë níc ta.
Qu¸ tr×nh ®æi míi võa qua ë níc ta ®· cã t¸c dông lµm cho níc ta quen
dÇn víi c¸c quan hÖ hµng hãa. Hµm lîng kinh tÕ trong c¸c ho¹t ®éng x· héi
ngµy cµng ®îc chó ý. Nh÷ng kÕ ho¹ch nh÷ng ho¹t ®éng x· héi bÊt chÊp kinh
tÕ hoÆc phi kinh tÕ ®· gi¶m ®¸ng kÓ. Tuy nhiªn vÊn ®Ò kinh tÕ kh«ng thÓ t¸ch
rêi vÊn ®Ò chÝnh trÞ mµ nã ®îc xem xÐt gi¶i quyÕt theo mét lËp trêng chÝnh trÞ
nhÊt ®Þnh. Giai cÊp nµo cÇm quyÒn còng híng kinh tÕ ph¸t triÓn theo lËp trêng
chÝnh trÞ cña giai cÊp ®ã, nh»m phôc vô cho môc tiªu kinh tÕ x· héi nhÊt ®Þnh.
LËp trêng chÝnh trÞ ®óng hay sai sÏ thóc ®Èy hoÆc k×m h·m ph¸t triÓn cña nÒn
kinh tÕ. Khi thÓ chÕ chÝnh trÞ kh«ng phï hîp víi yªu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ th×
viÖc thay ®æi thÓ chÕ chÝnh trÞ phï hîp víi yªu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ. Lµ ®iÒu
kiÖn quyÕt ®Þnh thóc ®Èy nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn. Vµ vÊn ®Ò æn ®Þnh chÝnh trÞ lµ
®iÒu kiÖn hÕt søc c¬ b¶n ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ. æn ®Þnh chÝnh trÞ kh«ng thÓ t¸ch
rêi ®æi míi vÒ chÝnh trÞ. Nhng ®æi míi chÝnh trÞ kh«ng ph¶i v« nguyªn t¾c. Mµ
®æi míi ®Ó gi÷ v÷ng chÝnh trÞ, gi÷ v÷ng vµ t¨ng vai trß l·nh ®¹o cña §¶ng, vai
trß tæ chøc qu¶n lý cña Nhµ níc XHCN. §æi míi chÝnh trÞ ph¶i g¾n liÒn víi
®æi míi kinh tÕ. Song ®æi míi vÒ kinh tÕ còng kh«ng ph¶i ®æi míi mét c¸ch
tïy tiÖn mµ theo mét híng nhÊt ®Þnh. Cã æn ®Þnh th× míi cã thÓ ®æi míi vµ ®æi
míi lµ ®iÒu kiÖn ®Ó æn ®Þnh. Hai mÆt ®ã t¸c ®éng qua l¹i vµ g¾n bã chÆt chÏ
víi nhau, thèng nhÊt víi nhau. Trong ®ã ®æi míi kinh tÕ lµ träng t©m, ®æi míi
17
chÝnh trÞ ph¶i tiÕn hµnh tõng bíc phï hîp víi ®æi míi kinh tÕ, ®¸p øng yªu cÇu
cña ®æi míi kinh tÕ. Bíc chuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ trêng ë ViÖt Nam míi
chØ ®ang h×nh thµnh, cßn ®ang trong nh÷ng bíc chËp ch÷ng ban ®Çu vµ ®îc
®iÒu tiÕt mét c¸ch cã ý thøc theo ®Þnh híng XHCN. Bªn c¹nh nh÷ng thµnh tùu
®· ®¹t ®îc nhng do míi ®ang cßn trong giai ®o¹n ®Çu nªn tr×nh ®é qu¶n lý tiÕp
cËn víi nÒn kinh tÕ thÞ trêng cßn yÕu, hÖ thèng c¸n bé cha cã kinh nghiÖm vÒ
nÒn kinh tÕ thÞ trêng do vËy kh«ng tr¸nh khái nh÷ng m©u thuÉn trong qu¸
tr×nh ph¸t triÓn ®ã lµ:
2.1. M©u thuÉn gi÷a lùc lîng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt.
Trong c«ng cuéc x©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ hµng hãa nhiÒu
thµnh phÇn, vËn hµnh theo c¬ chÕ thÞ trêng cã sù qu¶n lý cña Nhµ níc, theo
®Þnh híng XHCN ë níc ta hiÖn nay, vÊn ®Ò lùc lîng s¶n xuÊt - quan hÖ s¶n
xuÊt lµ mét vÊn ®Ò hÕt søc phøc t¹p, trªn ph¬ng tiÖn triÕt häc M¸c - Lªnin, lùc
lîng s¶n xuÊt lµ néi dung cña sù vËt cßn quan hÖ s¶n xuÊt lµ ý thøc cña sù vËt,
lùc lîng s¶n xuÊt lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh quan hÖ s¶n xuÊt, lùc lîng s¶n xuÊt lµ
yÕu tè ®éng, lu«n lu«n thay ®æi. Khi lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn ®Õn mét tr×nh
®é nhÊt ®Þnh th× quan hÖ s¶n xuÊt sÏ kh«ng cßn phï hîp vµ trë thµnh yÕu tè
k×m h·m lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn. §Ó më ®êng cho lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t
triÓn, cÇn thay thÕ quan hÖ s¶n xuÊt cò b»ng mét quan hÖ s¶n xuÊt míi phï
hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt. ChÝnh quan hÖ
s¶n xuÊt tù ph¸t triÓn ®Ó phï hîp víi lùc lîng s¶n xuÊt, phï hîp víi tÝnh chÊt
vµ tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt, ®ã lµ quy luËt kinh tÕ chung cho sù ph¸t
triÓn x· héi.
Qu¸ tr×nh m©u thuÉn gi÷a lùc lîng s¶n xuÊt tiªn tiÕn víi quan hÖ s¶n xuÊt
l¹c hËu k×m h·m diÔn ra gay g¾t, quyÕt liÖt vµ cÇn ®îc gi¶i quyÕt. Nhng gi¶i
quyÕt nã b»ng c¸ch nµo? ®ã chÝnh lµ c¸c cuéc c¸ch m¹ng x· héi, chuyÓn ®æi
nÒn kinh tÕ mµ chuyÓn ®æi nÒn kinh tÕ ë níc ta lµ mét vÝ dô.
C«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt níc lµ chñ tr¬ng, biÖn ph¸p võa mang
tÝnh c¸ch m¹ng võa mang tÝnh khoa häc ®Ó x©y dùng chñ nghÜa x· héi. Nãi
®Õn c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt níc chÝnh s¸ch lµ nãi ®Õn nÒn s¶n xuÊt
tiªn tiÕn nãi ®Õn khoa häc, trÝ tuÖ, lµ nãi ®Õn mét ph¬ng thøc tèi u ®Ó tho¸t
khái t×nh tr¹ng s¶n xuÊt nhá, n«ng nghiÖp l¹c hËu, nh»m t¹o ®iÒu kiÖn vµ c¬ së
vËt chÊt cho CNXH ®îc x©y dùng vµ ph¸t triÓn. Kh«ng thÓ ¨n ®ãi, mÆc r¸ch
víi c¸i cuèc trªn vai céng thªm tÊm lßng céng s¶n ®Ó kiÕn thiÕt CNXH,
18
chuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ trêng. Kh¼ng ®Þnh c¸i míi, ®óng ®¾n tù b¶n th©n
nã ®· bao gåm c¶ ý nghÜa phï ®Þnh g¹t bá c¶ quan niÖm cò sai lÇm vÒ ®iÒu
kiÖn vµ c¸ch thøc x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë níc ta. Tríc ®©y chóng ta thiÕu
quan t©m ®óng møc ®Õn vai trß cña trÝ tuÖ; khoa häc, ®Õn viÖc t¹o lËp c¬ së
kinh tÕ vËt chÊt cña CHXH. B»ng chøng lµ mét thêi chóng ta ®· coi träng
kh«ng ®óng møc tÇng líp trÝ thøc vµ khoa häc trong m«i trêng t¬ng quan víi
®éi ngò nh÷ng ngêi lao ®éng kh¸c. Vµ hËu qu¶ tÊt yÕu ®· x¶y ra lµ khoa häc ë
níc ta chËm hoÆc Ýt cã ®iÒu kiÖn m«i trêng ph¸t triÓn, ®Êt níc kh«ng tho¸t
khái nÒn s¶n xuÊt nhá, n«ng nghiÖp l¹c hËu vµ còng kh«ng thÓ nãi ®Õn c«ng
nghiÖp hãa hiÖn ®¹i hãa ®Êt níc.
2.2. M©u thuÉn gi÷a c¸c h×nh th¸i së h÷u tríc ®©y vµ trong kinh tÕ thÞ trêng.
Tríc ®©y ngêi ta quan niÖm nh÷ng h×nh thøc së h÷u trong chñ nghÜa x·
héi lµ: së h÷u XHCN tån t¹i díi hai h×nh thøc së h÷u toµn d©n vµ së h÷u tËp
thÓ. Sù tån t¹i hai h×nh thøc së h÷u ®ã lµ tÊt yÕu kh¸ch quan bëi nh÷ng ®iÒu
kiÖn lÞch sö khi tiÕn hµnh c¸ch m¹ng CNXH vµ XDCNXH quyÕt ®Þnh. Sau khi
giµnh ®îc chÝnh quyÒn giai cÊp c«ng nh©n ®øng tríc hai h×nh thøc së h÷u t
nh©n kh¸c nhau. Së h÷u t nh©n b¶n chñ nghÜa vµ së h÷u t nh©n cña nh÷ng ngêi
s¶n xuÊt hµng hãa nhá. Thùc tÕ ®ßi hái giai cÊp c«ng nh©n ph¶i cã th¸i ®é vµ
ph¸t triÓn gi¶i quyÕt kh¸c nhau. §èi víi h×nh thøc së h÷u t nh©n t b¶n chñ
nghÜa b»ng c¸ch tíc ®o¹t hoÆc chuéc l¹i ®Ó chuyÓn th¼ng lªn së h÷u toµn d©n,
cßn ®èi víi h×nh thøc së h÷u t nh©n cña nh÷ng ngêi s¶n xuÊt hµng hãa nhá th×
kh«ng thÓ dïng nh÷ng biÖn ph¸p nh trªn, mµ ph¶i kiªn tr× gi¸o dôc, thuyÕt
phôc hä trªn c¬ së tù nguyÖn chuyÓn lªn së h÷u tËp thÓ b»ng con ®êng hîp t¸c
hãa hai h×nh thøc. Së h÷u ®ã lµ hai con ®êng ®Æc thï tiÕn lªn CNCS cña giai
cÊp c«ng nh©n vµ n«ng d©n tËp thÓ.
H¬n mêi n¨m ®æi míi ®Êt níc theo ®Þnh híng XHCN ë níc ta ®· chøng
minh tÝnh ®óng ®¾n cña ®êng lèi ®æi míi do §¶ng ta khëi xíng vµ l·nh ®¹o
toµn d©n thùc hiÖn. Thùc tÕ ®· cho thÊy mét nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn
nhiÒu h×nh thøc së h÷u, chø kh«ng ph¶i chØ cã hai thøc së h÷u toµn d©n vµ së
h÷u tËp thÓ nh quan niÖm tríc ®©y...
VÒ së h÷u toµn d©n: tríc ®©y ngêi ta quan niÖm së h÷u toµn d©n trïng víi
së h÷u Nhµ níc.
NÒn kinh tÕ cã c¬ cÊu nhiÒu thµnh phÇn th× ®¬ng nhiªn lµ nã bao gåm
19
nhiÒu h×nh thøc së h÷u, trong ®ã kinh tÕ quèc doanh gi÷ vÞ trÝ then chèt, liªn
kÕt vµ hç trî c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c ph¸t triÓn theo h íng cã lîi cho
quèc kÕ d©n sinh. Nhµ níc qu¶n lý kinh tÕ víi t c¸ch lµ c¬ quan cã quyÒn lùc
®¹i diÖn cho lîi Ých cña nh©n d©n vµ lµ ®¹i diÖn ®èi víi tµn s¶n së h÷u toµn
d©n.
VÒ së h÷u Nhµ níc.
Trong thêi kú bao cÊp tríc ®©y kh«ng chØ cã níc ta mµ cßn cã nh÷ng níc
kh¸c trong hÖ thèng c¸c níc x· héi chñ nghÜa thêng ®ång nhÊt së h÷u Nhµ níc víi së h÷u toµn d©n. Do nhÇm lÉn nh vËy mµ trong mét thêi gian kh¸ l©u,
ngêi ta thêng bá quªn h×nh thøc së h÷u Nhµ níc chØ quan t©m ®Æc biÖt ®Õn së
h÷u toµn d©n víi chÕ ®é c«ng h÷u tån t¹i díi hai h×nh thøc së h÷u toµn d©n vµ
tËp thÓ. Vµ còng bëi së h÷u toµn d©n g¾n kÕt víi sù ph¸t triÓn cña khu vùc
kinh tÕ quèc doanh mµ chóng ta ra søc quèc doanh hãa nÒn kinh tÕ víi niÒm
tin cho r»ng chØ nh vËy míi cã chñ nghÜa x· héi nhiÒu h¬n.
Trong x· héi mµ Nhµ níc cßn tån t¹i th× së h÷u toµn d©n cha cã ®iÒu kiÖn
vËn ®éng trªn bÒ mÆt cña ®êi sèng kinh tÕ nãi chung. H×nh thøc së h÷u Nhµ níc xÐt vÒ tæng thÓ, míi chØ lµ kÕt cÊu bªn ngoµi cña së h÷u. Cßn kÕt cÊu bªn
trong cña së h÷u Nhµ níc ë níc ta cã lÏ chñ yÕu thÓ hiÖn ë quyÒn së h÷u ®ã ë
khu vùc kinh tÕ quèc doanh, khu vùc c¸c doanh nghiÖp nhµ níc.
VÒ së h÷u tËp thÓ.
ë níc ta tríc ®©y së h÷u tËp thÓ chñ yÕu tån t¹i díi h×nh thøc HTX (gåm
c¶ HTX n«ng nghiÖp vµ tiÓu thñ c«ng nghiÖp) víi néi dung lµ c¶ gi¸ trÞ vµ gi¸
trÞ sö dông ®Òu lµ cña chung mµ c¸c x· viªn lµ chñ së h÷u chÝnh. V× vËy víi
h×nh thøc së h÷u nµy, quyÒn mua b¸n hoÆc chuyÓn nhîng t liÖu s¶n xuÊt, trong
thùc tÕ s¶n xuÊt vµ lu th«ng hµng hãa ë níc ta diÔn ra hÕt søc phøc t¹p.
HTX lµ nhu cÇu thiÕt thùc cña nÒn kinh tÕ hé gia ®×nh,cña nÒn s¶n xuÊt
hµng hãa. Khi lùc lîng s¶n xuÊt trong n«ng nghiÖp vµ c«ng nghiÖp nhá ph¸t
triÓn tíi mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh râ sÏ thóc ®Èy qu¸ tr×nh hîp t¸c. Trong ®iÒu
kiÖn cña nÒn kinh tÕ hµng hãa, nhu cÇu vÒ vèn, cung øng vËt t, tiªu thô s¶n
phÈm... ®ßi hái c¸c hé s¶n xuÊt ph¶i hîp t¸c víi nhau míi cã kh¶ n¨ng c¹nh
tranh vµ ph¸t triÓn. ChÝnh nhu cÇu ®ã ®· liªn kÕt nh÷ng ngêi lao ®éng l¹i víi
nhau lµm n¶y sinh quan hÖ së h÷u tËp thÓ. Thùc tiÔn cho thÊy, ë níc ta hiÖn
nay ®· cã nh÷ng h×nh thøc HTX kiÓu míi ra ®êi do nhu cÇu tån t¹i vµ ph¸t
triÓn cña c¬ chÕ thÞ trêng "HTX ®· ®îc tæ chøc trªn c¬ së ®ãng gãp cæ phÇn vµ
sù tham gia lao ®éng trùc tiÕp cña x· viªn, ph©n phèi theo kÕt qu¶ lao ®éng vµ
20
- Xem thêm -
.DOC 
26 
151 
128 
