PhÇn I
Lêi më ®Çu
Tõ lÞch sö xa xa, tr¶i qua bao thêi gian ®Õn nay dï ë thêi ®¹i nµo, x· héi
nµo th× h×nh th¸i kinh tÕ x· héi còng lu«n lu«n tån t¹i vµ ph¸t triÓn hoÆc tôt
lïi theo sù ph¸t triÓn cña x· héi ®ã. Khi ta nh×n vµo vÊn ®Ò h×nh th¸i kinh tÕ x· héi cña mét níc nµo ®ã ta sÏ thÊy x· héi ®ã lín m¹nh vµ ph¸t triÓn hoÆc
ngîc l¹i. Nãi ®Õn h×nh th¸i kinh tÕ x· héi lµ ta ph¶i nãi ®Õn mét chÝnh thÓ
toµn vÑn c¬ cÊu phøc t¹p chø kh«ng thÓ nãi ®Õn nh÷ng thø riªng lÎ ®îc, nã
ph¶i ®an xen nhau, cã quan hÖ kh«ng thÓ t¸ch rêi nhau ®îc vµ chÝnh mÆt toµn
vÑn nµy th× ta míi cã ®îc mét h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi cÇn cã vµ ph¶i cã h×nh
th¸i kinh tÕ - x· héi v¹ch râ kÕt cÊu c¬ b¶n, phæ biÕn cña mäi x· héi, qui luËt
vËn ®éng vµ ph¸t triÓn tÊt yÕu cña x· héi ®ã, vËy ta ph¶i ®i nghiªn cøu s©u vÒ
nh÷ng vÊn ®Ò t¸c ®éng trùc tiÕp lµ yÕu tè chÝnh ®Ó x©y dùng lªn h×nh th¸i kinh
tÕ - x· héi. Nghiªn cøu vÒ lùc lîng s¶n xuÊt v× ®ã lµ nÒn t¶ng vËt chÊt - kÜ
thuËt cña mçi h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi, vÒ quan hÖ s¶n xuÊt quan hÖ gi÷a ngêi
víi ngêi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, kiÕn tróc thîng tÇng, quan hÖ gia ®×nh, x·
héi. §©y chÝnh lµ nh÷ng ®iÓm mÊu chèt quan träng nhÊt mµ ë thêi k× nµo tõ
tríc kia ®Õn b©y giê còng ph¶i quan t©m vµ coi ®ã lµ môc tiªu chÝnh ®Ó ph¸t
triÓn nh÷ng mÆt ®ã kh«ng c¸i nµo cã thÓ t¸ch rêi c¸i nµo ®îc. Kh«ng thÓ
kh«ng quan t©m ®Õn lùc lîng s¶n xuÊt mµ chØ quan t©m ®Õn quan hÖ s¶n xuÊt
®îc, còng nh kiÕn tróc thîng tÇng vµ c¸c mèi quan hÖ d©n téc, gia ®×nh, x·
héi. Nh÷ng mÆt c¬ b¶n nµy ph¶i lu«n tån t¹i song song vµ ph¶i cã mèi quan
hÖ, còng lµ quan träng, nÕu mét trong nh÷ng mÆt ®ã mÊt ®i th× x· héi sÏ ph¸t
triÓn theo c¸ch kh¸c chø kh«ng nh b©y giê. H×nh th¸i kinh tÕ - x· héi lµ nªn
t¶ng cèt lâi cña mäi x· héi, dï x· héi ®ã lµ x· héi l¹c hËu, nghÌo ®ãi hay v¨n
minh giµu cã th× c¸c mÆt: lùc lîng s¶n xuÊt, quan hÖ s¶n xuÊt kiÕn tróc thîng
tÇng... vÉn lu«n tån t¹i vµ ph¸t triÓn víi møc ph¸t triÓn kh¸c nhau nhng môc
1
®Ých chÝnh cña nh÷ng níc ®ã lµ thóc ®Èy ph¸t triÓn mäi mÆt trong x· héi ®Ó
x· héi ®ã ph¸t triÓn h¬n n÷a. Muèn vËy th× mçi x· héi ph¶i cã ®Çy ®ñ c¸c mÆt
®· nªu ë trªn víi sù quan hÖ chÆt chÏ vµ ®oµn kÕt cïng x©y dùng c¸c quan hÖ,
c¬ së vËt chÊt, yÕu tè x· héi ®i tõ lùc lîng s¶n xuÊt v× ®ã lµ nÒn t¶ng cña mçi
h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi. Quan hÖ s¶n xuÊt lu«n g¾n liÒn víi lùc lîng s¶n
xuÊt vËy ph¶i t×m ra nh÷ng ®iÓm tÝch cùc vµ ®iÓm yÕu cña 2 mÆt nµy ®Ó kh¾c
phôc vµ ®i s©u h¬n tõ ®ã míi hîp thµnh kiÕn tróc thîng tÇng ®Ó h×nh thµnh
nªn nh÷ng quan ®iÓm ph¸p lÝ, ®¹o ®øc, triÕt häc... §i s©u vµo nghiªn cøu vµ
ph¸t triÓn c¸c thÕ m¹nh cña ®Êt níc cña x· héi, t×m ph¬ng híng gi¶i quyÕt c¸c
m©u thuÉn trong c¸c mÆt ®ã ®Ó mçi h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi ngµy cµng ph¸t
triÓn ®i lªn.
2
PhÇn II
Néi dung
I. Häc thuyÕt vÒ h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi
1) H×nh th¸i kinh tÕ - x· héi
+ H×nh th¸i kinh tÕ - x· héi lµ mét ph¹m trï cña chñ nghÜa duy vËt lÞch
sö dïng ®Ó chØ x· héi ë tõng giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh, víi mét kiÓu quan hÖ
s¶n xuÊt ®Æc trng cho x· héi ®ã phï hîp víi mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh cña lùc lîng s¶n xuÊt vµ víi mét kiÕn tróc thîng tÇng t¬ng øng ®îc x©y dùng trªn quan
hÖ s¶n xuÊt Êy. Víi tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn lÞch sö nhÊt ®Þnh th× ë nh÷ng
giai ®o¹n ®ã sÏ tån t¹i c¸c mÆt ®èi lËp, c¸c quan hÖ s¶n xuÊt, lùc lîng s¶n
xuÊt, lùc lîng lao ®éng sinh ho¹t kh¸c nhau víi phong tôc tËp qu¸n cña c¸c níc trªn thÕ giíi còng kh¸c nhau. Tr×nh ®é ph¸t triÓn kh¸c nhau, mçi níc cã
mét nÒn s¶n xuÊt, nÒn kinh tÕ kh¸c nhau. Nhng cuèi cïng th× ®ã sÏ lµ mét
kiÕn tróc thîng tÇng ®îc h×nh thµnh trong h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi ®ã nã
còng cã nh÷ng kÕt cÊu vµ chøc n¨ng cïng c¸c yÕu tè cÊu thµnh h×nh th¸i kinh
tÕ - x· héi.
+ X· héi kh«ng ph¶i lµ tæng hîp cña nh÷ng hiÖn tîng sù kiÖn rêi r¹c,
nh÷ng c¸ nh©n riªng lÎ mµ x· héi lµ mét chÝnh thÓ toµn vÑn cã c¬ cÊu phøc
t¹p, trong ®ã cã nh÷ng mÆt c¬ b¶n nhÊt lµ lùc lîng s¶n xuÊt, quan hÖ s¶n xuÊt
vµ kiÕn tróc thîng tÇng. Mçi mÆt ®ã cã vai trß nhÊt ®Þnh vµ t¸c ®éng ®Õn c¸c
mÆt kh¸c t¹o nªn sù vËn ®éng cña x· héi. ChÝnh tÝnh toµn vÑn ®ã ®îc ph¶n
¸nh b»ng tæng thÓ c¸c mÆt cña h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi.
+ Tæng thÓ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi bao gåm nhiÒu mÆt, mçi mÆt l¹i cã
nh÷ng thÕ m¹nh riªng lÎ vµ ph¶i dùa vµo nh÷ng thÕ m¹nh ®ã ®Ó nghiªn cøu,
t×m tßi vµ ph¸t triÓn m¹nh mÏ h¬n n÷a.
3
2). Sù ph¸t triÓn cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi lµ qu¸ tr×nh lÞch
sö tù nhiªn.
LÞch sö ph¸t triÓn cña x· héi loµi ngêi tõ khi h×nh thµnh ®Õn nay ®· tr¶i
qua c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cao thÊp kh¸c nhau, t¬ng øng víi mçi giai ®o¹n
®ã lµ mét h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi cô thÓ, sù vËn ®éng vµ thay thÕ lÉn nhau
cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ x· héi trong lÞch sö lµ do c¸c qui luËt kh¸ch quan chi
phèi ®Æc biÖt lµ bÞ chi phèi bëi qui luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi
tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt. Do ®ã C.M¸c viÕt “T«i coi sù ph¸t
triÓn cña nh÷ng h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn.
a. Lùc lîng s¶n xuÊt
Trong ®êi sèng hµng ngµy nh÷ng ®iÒu tÊt yÕu mµ x· héi nµo còng cÇn
cã ®ã lµ s¶n xuÊt vËt chÊt, s¶n xuÊt vËt chÊt cã vai trß rÊt lín trong cuéc sèng
con ngêi, nã lµ qu¸ tr×nh con ngêi sö dông c«ng cô lao ®éng t¸c ®éng vµo tù
nhiªn, c¶i biªn c¸c d¹ng vËt chÊt cña tù nhiªn ®Ó t¹o ra cña c¶i vËt chÊt cho
®êi sèng x· héi. §ã lµ qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cã môc ®Ých, nh»m c¶i biÕn nh÷ng
vËt liÖu tù nhiªn lµm cho nã thÝch hîp víi nhu cÇu cña con ngêi, s¶n xuÊt vËt
chÊt thùc hiÖn trong qu¸ tr×nh lao ®éng, chÝnh trong qu¸ tr×nh lao ®éng mµ
mçi ngêi ph¶i liªn kÕt víi nhau ®Ó lµm vµ mäi ngêi lµm lµ lùc lîng s¶n xuÊt
sinh ra tõ ®©y. Quan hÖ s¶n xuÊt còng sinh ra khi mäi ngêi dùa vµo nhau ®Ó
lµm ra cña c¶i vËt chÊt. C¸c nhµ triÕt häc cña x· héi duy t©m gi¶i thÝch nguyªn
nh©n, ®éng lùc ph¸t triÓn cña x· héi tõ ý thøc t tëng cña con ngêi hay tõ mét
lùc lîng siªu tù nhiªn nµo ®ã. Ngµy nay nhiÒu nhµ x· héi häc t s¶n gi¶i thÝch
sù ph¸t triÓn cña x· héi theo quan ®iÓm kü thuËt. Hä kh«ng nãi ®Õn c¸c quan
hÖ kinh tÕ - x· héi, nguån gèc s¶n sinh vµ thay thÕ c¸c chÕ ®é x· héi kh¸c
nhau tronglÞch sö .
4
+ ¨ng - ghen viÕt: M¸c lµ ngêi ®Çu tiªn “ ®· ph¸t hiÖn ra quy luËt ph¸t
triÓn cña lÞch sö loµi ngêi", nghÜa lµ t×m ra c¸c sù thËt gi¶n ®¬n lµ tríc hÕt
con ngêi cÇn ph¶i ¨n uèng , ë vµ mÆc, tríc khi cã thÓ lo ®Õn chuyÖn chÝnh trÞ
khoa häc, t«n gi¸o .
+ Con ngêi ph¶i s¶n xuÊt cña c¶i vËt chÊt, ®ã lµ yªu cÇu kh¸ch quan cña
sù sinh tån x· héi . X· héi kh«ng thÓ tho¶ m·n nhu cÇu cña m×nh b»ng nh÷ng
c¸i ®· cã s½n trong tù nhiªn, ®Ó duy tr× vµ ngµy cµng n©ng cao ®êi sèng cña
m×nh con ngêi ph¶i tiÕn hµnh s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt. “ NÕu kh«ng cã
s¶n xuÊt th× x· héi sÏ diÖt vong. V× thÕ, s¶n xuÊt s¶n xuÊt cña c¶i vËt chÊt lµ
mét ®iÒu kiÖn c¬ b¶n cña mäi x· héi, lµ mét hµnh ®éng lÞch sö mµ hiÖn nay
còng nh ngµn n¨m tríc ®©y ngêi ta vÉn ph¶i tiÕn hµnh tõng ngµy, tõng giê cèt
®Ó duy tr× cuéc sèng cña con ngêi.
+ §Ó s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt th× ph¶i cÇn ®Õn lùc lîng s¶n xuÊt v×
s¶n xuÊt vËt chÊt kh«ng nh÷ng lµ c¬ së cho sù sinh tån cña x· héi , mµ cßn lµ
c¬ së ®Ó h×nh thµnh nªn tÊt c¶ c¸c h×nh thøc quan hÖ x· héi kh¸c. Dï bÊt cø
mét hÖ thèng vËt chÊt nµo còng ®Òu cã nh÷ng kiÓu quan hÖ nhÊt ®Þnh gi÷a
c¸c yÕu tè cÊu thµnh nã. Trong ®êi sèng x· héi , tÊt c¶ c¸c quan hÖ x· héi vÒ
nhµ níc, chÝnh trÞ,ph¸p quyÒn, ®¹o ®øc, nghÖ thuËt ... ®Òu h×nh thµnh vµ ph¸t
triÓn trªn c¬ së s¶n xuÊt. Trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh con ngêi ®ång
thêi s¶n xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt ra nh÷ng quan hÖ x· héi cña m×nh.
+ Muèn s¶n xuÊt ra cña caØ vËt chÊt th× nã còng cã nh÷ng nh©n tè tÊt
yÕu cña s¶n xuÊt vµ ®êi sèng : X· héi lµ mét hÖ thèng tù ®iÒu khiÓn b»ng
nh÷ng quy luËt ®Æc thï cña m×nh, song ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ x· héi ph¸t
triÓn mét c¸ch biÖt lËp víi tù nhiªn. Bëi v× tù nhiªn lµ m«i trêng sèng cña con
ngêi hîp thµnh x· héi vµ x· héi trong ®ã cã con ngêi lµ s¶n phÈm ph¸t triÓn
tù nhiªn. Gi÷a x· héi vµ tù nhiªn thêng xuyªn diÔn ra sù trao ®æi vËt chÊt. Sù
5
trao ®æi ®ã nh M¸c ®· chØ râ - ®îc thùc hiÖn trong qu¸ tr×nh lao ®éng s¶n
xuÊt. §iÒu kiÖn tù nhiªn lµ yÕu tè thêng xuyªn tÊt yÕu cña sù tån t¹i vµ ph¸t
triÓn cña x· héi nhng kh«ng gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn cña x· héi.
+ Vai trß cña ®iÒu kiÖn tù nhiªn tríc hÕt ®îc thÓ hiÖn ë chç: Tõ trong
thÕ giíi thùc vËt vµ ®éng vËt con ngêi khai th¸c nh÷ng t liÖu dinh dìng ®Ó chÕ
biÕn ra t liÖu tiªu dïng; tµi nguyªn kho¸ng s¶n tù nhiªn, con ngêi chÕ t¹o ra t
liÖu s¶n xuÊt; tõ nguån n¨ng lîng tù nhiªn con ngêi sö dông vµo qu¸ tr×nh s¶n
xuÊt nh: søc giã, søc níc, søc h¬i níc, ®iÖn, n¨ng lîng cña qu¸ tr×nh ho¸ häc
vµ c¸c qu¸ tr×nh bªn trong nguyªn tö... ë tr×nh ®é kh¸c nhau cña x· héi møc
®é ¶nh hëng cña tù nhiªn ®èi víi x· héi còng kh¸c nhau.
- §iÒu kiÖn tù nhiªn ¶nh hëng ®Õn viÖc tæ chøc ph©n c«ng lao ®éng vµ
ph©n bè lùc lîng s¶n xuÊt, nhiÒu ngµnh nghÒ ®îc h×nh thµnh tõ nh÷ng ®iÒu
kiÖn tù nhiªn nh c«ng nghiÖp, l©m nghiÖp, ng nghiÖp, c¸c ngµnh khai th¸c...
tù nhiªn phong phó lµ d¹ng c¬ së tù nhiªn cña viÖc ph©n c«ng lao ®éng trong
x· héi: tù nhiªn t¸c ®éng vµo x· héi hoµn toµn mang tÝnh chÊt tù ph¸t, cßn x·
héi t¸c ®éng vµo tù nhiªn lµ sù t¸c ®éng cã ý thøc cña con ngêi.
+ Sù t¸c ®éng cña con ngêi vµo tù nhiªn nh thÕ nµo lµ tuú thuéc vµ
tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt vµ vµo chÕ ®é x· héi. Lùc lîng s¶n
xuÊt quyÕt ®Þnh c¸ch thøc vµ tr×nh ®é chinh phôc cña con ngêi.
+Qóa tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö tù nhiªn cña x· héi cã nguån gèc s©u xa ë
sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt. Lùc lîng s¶n xuÊt bao giê còng b¾t ®Çu tõ
d©n sè, muèn cã lùc lîng s¶n xuÊt th× tÊt nhiªn ph¶i cã d©n sè, d©n sè ®«ng
th× lùc lîng s¶n xuÊt lín m¹nh. Nhng d©n sè lµm sao ph¶i phï hîp víi ®Êt níc, kh«ng qu¸ ®«ng, qu¸ Ýt mµ ph¶i võa ®ñ th× viÖc lµm míi ®¸p øng ®ñ víi
lùc lîng s¶n xuÊt ... cßn nÕu thiÕu viÖc lµm th× lùc lîng s¶n xuÊt sÏ thõa. VËy
muèn lùc lîng s¶n xuÊt ®ñ phï hîp víi ®Êt níc th× ph¶i k×m h·m d©n sè ph¸t
6
triÓn víi nh÷ng níc ®«ng d©n vµ khuyÕn khÝch sinh ®Î d©n sè víi nh÷ng níc
cã d©n sè Ýt. V× lùc lîng s¶n xuÊt lµ nh©n tè chÝnh cña h×nh th¸i kinh tÕ x· héi
.
+ Nh÷ng lùc lîng s¶n xuÊt ®îc t¹o ra b»ng n¨ng lùc thùc tiÔn cña con
ngêi, song kh«ng ph¶i con ngêi lµm ra theo ý muèn chñ quan. B¶n th©n
n¨ng lùc thùc tiÔn cña con ngêi còng bÞ quy ®Þnh bëi nhiÒu ®iÒu kiÖn kh¸ch
quan nhÊt ®Þnh. Ngêi ta lµm ra lùc lîng s¶n xuÊt cña m×nh dùa trªn nh÷ng
lùc lîng s¶n xuÊt ®· ®¹t ®îc trong mäi h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi ®· cã s½n do
thÕ hÖ tríc t¹o ra. Lùc lîng s¶n xuÊt biÓu hiÖn quan hÖ gi÷a ngêi víi giíi tù
nhiªn. Tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt thÓ hiÖn tr×nh ®é chinh phôc tù nhiªn
cña loµi ngêi, lùc lîng s¶n xuÊt bao gåm:
- T liÖu s¶n xuÊt do x· héi t¹o ra, tríc hÕt lµ c«ng cô lao ®éng .
- Ngêi lao ®éng víi kinh nghiÖm s¶n xuÊt, thãi quen lao ®éng, biÕt sö
dông t liÖu s¶n xuÊt ®Ó t¹o ra cña c¶i vËt chÊt.
+ §èi tîng lao ®éng kh«ng ph¶i lµ toµn bé giíi tù nhiªn mµ chØ cã bé
phËn cña giíi tù nhiªn ®îc ®a vµo s¶n xuÊt , ®îc con ngêi sö dông míi lµ ®èi
tîng lao ®éng trùc tiÕp. Con ngêi kh«ng chØ t×m trong giíi tù nhiªn nh÷ng ®èi
tîng lao ®éng cã s½n, mµ cßn s¸ng t¹o ra b¶n th©n ®èi tîng lao ®éng. Sù ph¸t
triÓn cña s¶n xuÊt cã liªn quan víi viÖc ®a nh÷ng ®èi tîng ngµy cµng míi
h¬n vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt.
+ T liÖu lao ®éng lµ vËt thÓ hay lµ phøc hîp vËt thÓ mµ con ngêi ®Æt
gi÷a m×nh víi ®èi tîng lao ®éng, chóng dÉn truyÒn tÝch cùc sù t¸c ®éng cña
con ngêi vµo ®èi tîng lao ®éng.
+ Tr×nh ®é ph¸t triÓn cña t liÖu lao ®éng chñ yÕu lµ c«ng cô lao ®éng lµ
thíc ®o tr×nh ®é chinh phôc tù nhiªn cña loµi ngêi, lµ c¬ së x¸c ®Þnh tr×nh ®é
ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt, lµ tiªu chuÈn ®Ó kh¸c nhau gi÷a thêi ®¹i kinh tÕ. §èi
7
víi mçi thÕ hÖ míi, nh÷ng t liÖu lao ®éng do thÕ hÖ tríc ®Ó l¹i trë thµnh ®iÓm
xuÊt ph¸t cña sù ph¸t triÓn t¬ng lai.
V× vËy nh÷ng t liÖu ®ã lµ kÕ tôc cña lÞch sö chÝnh nh÷ng tÝnh chÊt vµ
tr×nh ®é kü thuËt cña lùc lîng s¶n xuÊt ®· quy ®Þnh mét c¸ch kh¸ch quan tÝnh
chÊt vµ tr×nh ®é quan hÖ s¶n xuÊt, do ®ã xÐt ®Õn cïng lùc lîng s¶n xuÊt quyÕt
®Þnh qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi nh mét qu¸
tr×nh lÞch sö - tù nhiªn .
+ Ngµy nay cuéc c¸ch m¹ng khoa häc kü thuËt hiÖn ®¹i ®· t¹o ra bíc
nh¶y vät lín trong lùc lîng s¶n xuÊt. Khoa häc trë thµnh lùc lîng s¶n xuÊt
trùc tiÕp. Khoa häc trë thµnh ®iÓm xuÊt ph¸t cho nh÷ng biÕn ®æi to lín trong
kü thuËt s¶n xuÊt, t¹o ra nh÷ng ngµnh s¶n xuÊt míi, kÕt hîp khoa häc kü
thuËt thµnh mét thÓ thèng nhÊt, ®a ®Õn nh÷ng ph¬ng ph¸p c«ng nghÖ míi ®em
l¹i hiÖu qu¶ cao trong s¶n xuÊt. Do khoa häc trë thµnh lùc lîng s¶n xuÊt trùc
tiÕp mµ thµnh phÇn ngêi cÊu thµnh lùc lîng s¶n xuÊt còng thay ®æi. Ngêi lao
®éng trong lùc lîng s¶n xuÊt kh«ng chØ bao gåm lao ®éng ch©n tay, mµ bao
gåm c¶ kü thuËt viªn, kü s vµ c¸n bé khoa häc phôc vô trùc tiÕp qu¸ tr×nh s¶n
xuÊt.
- Trong c¸c quy luËt kh¸ch quan chi phèi sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña
c¸c h×nh th¸i kinh tÕ x· héi th× quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt
víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt cã vai trß quyÕt ®Þnh nhÊt. Lùc
lîng s¶n xuÊt, mét mÆt lµ ph¬ng thøc s¶n xuÊt, lµ yÕu tè ®¶m b¶o tÝnh kÕ
thõa trong sù ph¸t triÓn tiÕn lªn cña x· héi, quy ®Þnh khuynh híng ph¸t triÓn
tõ thÊp ®Õn cao.
8
b) Quan hÖ s¶n xuÊt.
+ Quan hÖ s¶n xuÊt lµ mèi quan hÖ gi÷a ngêi vµ ngêi trong qu¸ tr×nh
s¶n xuÊt ®îc gäi lµ quan hÖ s¶n xuÊt.
+ Còng nh lùc lîng s¶n xuÊt, quan hÖ s¶n xuÊt thuéc lÜnh vùc ®êi sèng
vËt chÊt cña x· héi , tÝnh vËt chÊt cña quan hÖ s¶n xuÊt ®îc biÓu hiÖn ë chç
chóng tån t¹i kh¸ch quan, ®éc lËp víi ý thøc con ngêi. Quan hÖ s¶n xuÊt lµ
nh÷ng quan hÖ c¬ b¶n, ban ®Çu vµ quyÕt ®Þnh tÊt c¶ mäi quan hÖ x· héi kh¸c,
kh«ng cã nh÷ng mèi quan hÖ ®ã th× kh«ng thµnh x· héi vµ kh«ng cã quy luËt
x· héi . Mçi h×nh th¸i kinh tÕ l¹i cã mét kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt cña nã t¬ng
øng víi mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh cña lùc lîng s¶n xuÊt.
+ Quan hÖ s¶n xuÊt lµ bé x¬ng cña c¬ thÓ x· héi nã bao gåm c¸c mèi
quan hÖ cña quan hÖ s¶n xuÊt lµ quan hÖ kinh tÕ c¬ b¶n cña mét h×nh th¸i
kinh tÕ - x· héi. Mçi kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt tiªu biÓu cho b¶n chÊt kinh tÕ cña
mçi h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi nhÊt ®Þnh.
+ Quan hÖ s¶n xuÊt bao gåm nh÷ng mÆt c¬ b¶n sau ®©y:
- C¸c quan hÖ së h÷u ®èi víi t liÖu s¶n xuÊt.
- C¸c quan hÖ trong tæ chøc vµ qu¶n lý s¶n xuÊt.
- C¸c quan hÖ trong ph©n phèi s¶n phÈm lao ®éng.
+Ba mÆt nãi trªn cã quan hÖ h÷u c¬ v¬Ý nhau, trong ®ã quan hÖ së h÷u
vÒ t liÖu s¶n xuÊt cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ®èi víi tÊt c¶ c¸c quan hÖ kh¸c. B¶n
chÊt cña bÊt kú quan hÖ s¶n xuÊt nµo còng ®Òu phô thuéc vµo vÊn ®Ò nh÷ng t
liÖu s¶n xuÊt chñ yÕu trong x· héi ®îc gi¶i quyÕt nh thÕ nµo.
+ Trong c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi mµ loµi ngêi ®· tõng tr¶i qua,
lÞch sö ®· ®îc chøng kiÕn sù tån t¹i cña hai lo¹i h×nh thøc së h÷u c¬ b¶n ®èi
víi t liÖu s¶n xuÊt: së h÷u t nh©n vµ së h÷u c«ng céng.
9
+ §¬ng nhiªn, ®Ó cho së h÷u vÒ t liÖu s¶n xuÊt kh«ng trë thµnh " v«
chñ" cã chÝnh s¸ch vµ c¬ chÕ râ rµng ®Ó x¸c ®Þnh chñ thÓ së h÷u vµ sö dông
®èi víi nh÷ng t liÖu s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh.
+ C¸c hÖ thèng quan hÖ s¶n xuÊt ë mçi giai ®o¹n lÞch sö ®Òu tån t¹i
trong mét ph¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh. HÖ thèng quan hÖ s¶n xuÊt thèng trÞ
trong mçi h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi quyÕt ®Þnh tÝnh chÊt vµ bé mÆt h×nh th¸i
kinh tÕ- x· héi Êy. V× vËy, khi nghiªn cøu, xem xÐt tÝnh chÊt cña mét h×nh th¸i
x· héi nµo th× kh«ng thÓ chØ nh×n ë tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt
mµ cßn ph¶i xÐt ®Õn tÝnh chÊt cña c¸c quan hÖ s¶n xuÊt. Quan hÖ s¶n xuÊt
chÝnh lµ mÆt thø hai cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt biÓu hiÖn tÝnh gi¸n ®o¹n trong
sù ph¸t triÓn cña lÞch sö.
Nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt lçi thêi ®îc xo¸ bá vµ ®îc thay thÕ b»ng nh÷ng
kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt míi cao h¬n vµ h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi míi cao h¬n
ra ®êi. Nh vËy sù xuÊt hiÖn, sù ph¸t triÓn cña h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi , sù
chuyÓn biÕn tõ h×nh th¸i ®ã lªn h×nh th¸i cao h¬n ®îc gi¶i thÝch tríc hÕt b»ng
sù t¸c ®éng cña quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ
tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt. Quy luËt ®ã lµ khuynh híng tù t×m ®êng cho
m×nh trong sù ph¸t triÓn vµ thay thÕ c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi.
c) Sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc
lîng s¶n xuÊt .
+ Tr¶i qua qu¸ tr×nh lÞch sö th× lùc lîng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt lµ
hai mÆt cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt, chóng tån t¹i kh«ng t¸ch rêi nhau mµ t¸c
®éng biÖn chøng lÉn nhau h×nh thµnh quy luËt x· héi phæ biÕn cña toµn bé
lÞch sö loµi ngêi, quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ
tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt. Quy luËt v¹ch râ tÝnh chÊt phô thuéc kh¸ch
10
quan cña quan hÖ s¶n xuÊt vµo sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt. §Õn lît
m×nh quan hÖ s¶n xuÊt t¸c ®éng trë l¹i ®èi víi lùc lîng s¶n xuÊt .
+ TÝnh chÊt cña lùc lîng s¶n xuÊt lµ kh¸i niÖm ®îc ¨ng-ghen sö dông
®Ó ph©n tÝch lùc lîng s¶n xuÊt trong c¸c ph¬ng thøc s¶n xuÊt kh¸c nhau.
Khi nÒn s¶n xuÊt ®îc thùc hiÖn víi nh÷ng c«ng cô ë tr×nh ®é thñ c«ng,
lùc lîng s¶n xuÊt chñ yÕu lµ mang tÝnh chÊt c¸ nh©n. Khi s¶n xuÊt ®¹t tíi tr×nh
®é c¬ khÝ ho¸, lùc lîng s¶n xuÊt ®ßi hái ph¶i ®îc vËn ®éng trong sù hîp t¸c x·
héi réng r·i trªn c¬ së chuyªn m«n ho¸. TÝnh chÊt tù cÊp tù tóc, c« lËp cña
nÒn s¶n xuÊt nhá lóc ®ã ph¶i ®îc thay thÕ bëi tÝnh chÊt x· héi ho¸.
Tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt trong tõng giai ®o¹n lÞch sö loµi ngêi thÓ
hiÖn tr×nh ®é chinh phôc tù nhiªn cña con ngêi trong giai ®o¹n lÞch sö ®ã.
Kh¸i niÖm tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt nãi lªn kh¶ n¨ng cña con ngêi th«ng
qua viÖc sö dông c«ng cô lao ®éng thùc hiÖn qu¸ tr×nh c¶i biÕn giíi tù nhiªn
nh»m ®¶m b¶o cho sù sinh tån vµ ph¸t triÓn cña m×nh.
Tr×nh ®é lùc lîng s¶n xuÊt thÓ hiÖn ë :
- Tr×nh ®é cña c«ng cô lao ®éng.
- Tr×nh ®é tæ chøc lao ®éng x· héi .
- Tr×nh ®é øng dông khoa häc vµo s¶n xuÊt.
- Kinh nghiÖm vµ kü n¨ng lao ®éng cña con ngêi.
- Tr×nh ®é ph©n c«ng lao ®éng.
Quan hÖ s¶n xuÊt ®îc h×nh thµnh biÕn ®æi, ph¸t triÓn ®îc quyÕt ®Þnh bëi
lùc lîng s¶n xuÊt.
- Trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt cïng víi sù biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn cña c«ng
cô lao ®éng th× kinh nghiÖm s¶n xuÊt, kü n¨ng s¶n xuÊt, kiÕn thøc khoa häc
11
cña con ngêi còng tiÕn bé. Lùc lîng s¶n xuÊt trë thµnh yÕu tè ho¹t ®éng nhÊt,
c¸ch m¹ng nhÊt. Cßn quan hÖ s¶n xuÊt lµ yÕu tè t¬ng ®èi æn ®Þnh, cã khuynh
híng l¹c hËu h¬n sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt. Lùc lîng s¶n xuÊt lµ néi
dung cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt cßn quan hÖ s¶n xuÊt lµ h×nh thøc sh cña nã.
Trong mèi quan hÖ gi÷a néi dung vµ h×nh thøc th× néi dung quyÕt ®Þnh h×nh
thøc, h×nh thøc phô thuéc vµo néi dung, néi dung thay ®æi tríc, sau ®ã h×nh
thøc míi biÕn ®æi theo.
-Cïng víi sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt, quan hÖ s¶n xuÊt còng
h×nh thµnh vµ biÕn ®æi cho phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n
xuÊt. Sù phï hîp ®ã lµ ®éng lùc lµm cho lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn m¹nh
mÏ. Nhng lùc lîng s¶n xuÊt thêng ph¸t triÓn nhanh, cßn quan hÖ s¶n xuÊt cã
xu híng t¬ng ®èi æn ®Þnh. Khi lùc lîng s¶n xuÊt ®· ph¸t triÓn lªn mét tr×nh ®é
míi, quan hÖ s¶n xuÊt kh«ng cßn phï hîp víi nã n÷a, sÏ trë thµnh chíng ng¹i
®èi víi sù ph¸t triÓn cña nã, sÏ n¶y sinh mÉu thuÉn gay g¾t gi÷a hai mÆt cña
ph¬ng thøc s¶n xuÊt. Sù ph¸t triÓn kh¸ch quan ®ã tÊt yÕu dÉn ®Õn viÖc xo¸ bá
quan hÖ s¶n xuÊt cò, thay thÕ b»ng mét kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt míi phï hîp
víi tÝnh chÊt vµ tr×nh
®é míi cña lùc lîng s¶n xuÊt, më ®êng cho lùc lîng
s¶n xuÊt ph¸t triÓn.
- Quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é
cña lùc lîng s¶n xuÊt lµ quy luËt c¬ b¶n cña sù ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng êi.Sù t¸c ®éng cña nã trong lÞch sö lµm cho x· héi chuyÓn tõ h×nh th¸i kinh
tÕ- x· héi thÊp lªn h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi kh¸c cao h¬n.
+ Sù t¸c ®éng trë l¹i cña quan hÖ s¶n xuÊt ®èi víi lùc lîng s¶n xuÊt :
- Sù h×nh thµnh, biÕn ®æi , ph¸t triÓn cña quan hÖ s¶n xuÊt phô thuéc
vµo tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt. Nhng quan hÖ s¶n xuÊt lµ h×nh
thøc x· héi mµ lùc lîng s¶n xuÊt dùa vµo ®ã ®Ó ph¸t triÓn, nã t¸c ®éng trë l¹i
12
®èi víi lùc lîng s¶n xuÊt, cã thÓ thóc ®Èy hoÆc k×m h·m sù ph¸t triÓn cña lùc
lîng s¶n xuÊt.
- Quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n
xuÊt trë thµnh ®éng lôc c¬ b¶n thóc ®Èy, më ®êng cho lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t
triÓn. Ngîc l¹i quan hÖ s¶n xuÊt lçi thêi kh«ng cßn phï hîp víi tÝnh chÊt vµ
tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt, béc lé m©u thuÉn gay g¾t víi lùc lîng s¶n xuÊt
th× trë thµnh " xiÒng xÝch trãi buéc" k×m h·m sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n
xuÊt. Song nã chØ lµ t¹m thêi, theo tÝnh tÊt yÕu kh¸ch quan, cuèi cïng nã sÏ bÞ
thay thÕ b»ng kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt míi phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña
lîng s¶n xuÊt .
- Së dÜ quan hÖ s¶n xuÊt cã thÓ t¸c ®éng m¹nh mÏ trë l¹i ®èi víi lùc lîng s¶n xuÊt ( thóc ®Èy hoÆc k×m h·m ) v× nã quy ®Þnh môc ®Ých cña s¶n xuÊt,
quy ®Þnh tæ chøc hÖ thèng qu¶n lý s¶n xuÊt vµ qu¶n lý x· héi; quy ®Þnh ph¬ng thøc ph©n phèi vµ phÇn cña c¶i Ýt nhiÒu mµ ngêi lao ®éng ®îc hëng . Mçi
kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt lµ mét hÖ thèng chØnh thÓ h÷u c¬ gåm c¶ ba mÆt : quan
hÖ së h÷u, quan hÖ qu¶n lý vµ quan hÖ ph©n phèi. ChØ trong chØnh thÓ ®ã quan
hÖ s¶n xuÊt míi trë thµnh ®éng lùc thóc ®Èy con ngêi hµnh ®éng nh»m ph¸t
triÓn s¶n xuÊt.
+ Quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é
cña lùc lîng s¶n xuÊt lµ quy luËt chung nhÊt cña sù ph¸t triÓn x· héi. Quy luËt
nµy ®a loµi ngêi tr¶i qua c¸c ph¬ng thøc s¶n xuÊt: c«ng x· nguyªn thuû,
chiÕm h÷u n« lÖ, phong kiÕn, t b¶n chñ nghÜa vµ ph¬ng thøc céng s¶n t¬ng lai.
+ Quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é
cña lùc lîng s¶n xuÊt lµ quy luËt vËn ®éng, ph¸t triÓn cña x· héi qua sù thay
thÕ kÕ tiÕp nhau tõ thÊp lªn cao cña c¸c ph¬ng thøc s¶n xuÊt.
13
- Sù khñng ho¶ng vµ sôp ®æ cña nhiÒu níc XHCN hiÖn nay cã nhiÒu
nguyªn nh©n trong ®ã cã nguyªn nh©n c¬ b¶n lµ kh«ng nhËn thøc vµ vËn
dông ®óng c¸c quy luËt x· héi, trong ®ã cã nh÷ng quy luËt c¬ b¶n ë trªn.
- Tõ lùc lîng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt nã cã quan hÖ chÆt chÏ g¾n
bã víi nhau, lu«n tån t¹i song song vµ kh«ng thÓ t¸ch rêi nhau ®îc. Tõ ®©y nã
sÏ h×nh thµnh nªn tæng thÓ cña nÒn s¶n xuÊt vµ ®êi sèng céng ®ång sÏ h×nh
thµnh nªn kiÕn tróc thîng tÇng cña x· héi.
d) KiÕn tróc thîng tÇng trong h×nh th¸i kinh tÕ x· héi
+ X· héi díi bÊt kú h×nh th¸i nµo ®Òu lµ s¶n phÈm cña quan hÖ gi÷a ngêi víi ngêi. Quan hÖ x· héi cña con ngêi rÊt ®a d¹ng phong phó, vËn ®éng
biÕn ®æi kh«ng ngõng. C«ng lao to lín lµ M¸c vµ ¡ng -ghen lµ tõ nh÷ng
quan hÖ x· héi hÕt søc phøc t¹p ®ã ph©n biÖt, nh÷ng quan hÖ vËt chÊt cña x·
héi víi nh÷ng quan hÖ tinh thÇn t tëng cña x· héi, nªu bËt c¬ së h¹ tÇng do
quan hÖ s¶n xuÊt hîp thµnh gi÷a vai trß quyÕt ®Þnh kiÕn tróc thîng tÇng bao
gåm nh÷ng quan ®iÓm t tëng vµ nh÷ng thiÕt chÕ t¬ng øng víi nã.
+ Theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, nh©n tè quyÕt ®Þnh
qu¸ tr×nh lÞch sö , xÐt ®Õn cïng lµ nÒn s¶n xuÊt ®êi sèng hiÖn thùc. Nhng
nh©n tè kinh tÕ kh«ng ph¶i lµ nh©n tè duy nhÊt quyÕt ®Þnh, c¸c nh©n tè kh¸c
nhau cña kiÕn tróc thîng tÇng ®Òu cã ¶nh hëng ®Õn qu¸ tr×nh lÞch sö. NÕu
kh«ng tÝnh ®Õn sù t¸c ®éng lÉn nhau cña c¸c nh©n tè ®o th× kh«ng thÊy hµng
lo¹t nh÷ng sù ngÉu nhiªn mµ tÝnh tÊt yÕu kinh tÕ xuyªn qua ®Ó tù v¹ch ®êng
®i cña m×nh. Tõ nh÷ng nh©n tè trªn h×nh thµnh nªn c¬ së h¹ tÇng.
+ C¬ së h¹ tÇng lµ toµn bé nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt hîp thµnh c¬ cÊu
kinh tÕ cña mét h×nh th¸i kinh tÕ x· héi nhÊt ®Þnh. C¬ së h¹ tÇng ph¶n ¸nh
chøc n¨ng x· héi cña c¸c quan hÖ s¶n xuÊt víi t c¸ch lµ c¬ së kinh tÕ cña c¸c
hiÖn tîng x· héi.
14
- C¬ së h¹ tÇng cña mét x· héi bao gåm nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt thèng
trÞ, nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt lµ tµn d cña x· héi tríc vµ nh÷ng quan hÖ mÇm
mèng cña x· héi sau. Nh÷ng ®Æc trng cho tÝnh chÊt cña mét c¬ së h¹ tÇng lµ
do quan hÖ s¶n xuÊt thèng trÞ quy ®Þnh. Trong c¬ së h¹ tÇng cã nhiÒu thµnh
phÇn kinh tÕ, nhiÒu kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt th× kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt thèng trÞ
bao giê còng gi÷ vai trß chñ ®¹o.
- Trong x· héi th× cã giai cÊp ®èi kh¸ng, tÝnh chÊt giai cÊp cña c¬ së h¹
tÇng lµ do kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt thèng trÞ quy ®Þnh. TÝnh chÊt ®èi kh¸ng giai
cÊp vµ sù xung ®ét giai cÊp b¾t nguån tõ ngay trong c¬ së h¹ tÇng, lµ toµn bé
c¸c quan hÖ ®Ó h×nh thµnh nªn kiÕn tróc thîng tÇng .
+ KiÕn tróc thîng tÇng lµ toµn bé nh÷ng quan ®iÓm t tëng x· héi,
nh÷ng thiÕt chÕ t¬ng øng vµ nh÷ng quan hÖ néi t¹i cña thîng tÇng h×nh thµnh
nªn mét c¬ së h¹ tÇng nhÊt ®Þnh. Mçi yÕu tè cña yÕu tè cña kiÕn tróc thîng
tÇng cã ®Æc ®iÓm riªng, cã quy luËt ph¸t triÓn riªng, nhng kh«ng tån t¹i t¸ch
rêi nhau mµ liªn hÖ t¸c ®éng qua l¹i, lÉn nhau vµ ®Òu n¶y sinh trªn c¬ së h¹
tÇng, ph¶n ¸nh c¬ së h¹ tÇng.
KiÕn tróc thîng tÇng cña x· héi cã ®èi kh¸ng giai cÊp bao gåm hÖ t tëng vµ thÓ chÕ cña giai cÊp thèng trÞ, tµn d cña c¸c quan ®iÓm cña x· héi tríc
®Ó l¹i, quan ®iÓm t tëng vµ tæ chøc cña c¸c tÇng líp trung gian. TÝnh chÊt t
tëng cña giai cÊp thèng trÞ quyÕt ®Þnh tÝnh chÊt c¬ b¶n cña kiÕn tróc thîng
tÇng trong mét h×nh th¸i x· héi nhÊt ®Þnh.
+ Trong x· héi kiÕn tróc thîng tÇng mang tÝnh chÊt ®èi kh¸ng. Bé phËn
cã quyÒn lùc lín nhÊt cña kiÕn tróc thîng tÇng cña x· héi cã ®èi kh¸ng giai
cÊp nhµ níc, c«ng cô cña giai cÊp thèng trÞ tiªu biÓu cho chÕ ®é x· héi vÒ mÆt
chÝnh trÞ ph¸p lý. Giai cÊp thèng trÞ vÒ mÆt kinh tÕ n¾m vµ gi÷ chÝnh quyÒn
nhµ níc th× hÖ t tëng cïng thÓ chÕ cña giai cÊp Êy còng gi÷ ®Þa vÞ thèng trÞ,
15
nã lµ ®Æc trng cña toµn bé kiÕn tróc thîng tÇng. Mçi h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi
®Òu cã mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc thîng tÇng.
+ C¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc thîng tÇng ë mçi h×nh th¸i kinh tÕ x· héi
®Òu cã c¬ së cña nã, do ®ã, c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc thîng tÇng mang tÝnh
lÞch sö cô thÓ gi÷a chóng cã quan hÖ biÖn chøng víi nhau, trong ®ã c¬ së h¹
tÇng gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh c¬ së h¹ tÇng quyÕt ®Þnh kiÕn tróc thîng tÇng.
C¬ së h¹ tÇng quyÕt ®Þnh kiÕn tróc thîng tÇng thÓ hiÖn ë chç c¬ së h¹ tÇng
nµo th× sinh ra kiÕn tróc thîng tÇng Êy. Giai cÊp nµo chiÕm ®Þa vÞ thèng trÞ nÒn
kinh tÕ th× còng chiÕm ®Þa vÞ thèng trÞ trong ®êi sèng tinh thÇn. C¬ së h¹ tÇng
®èi víi kiÕn tróc thîng tÇng cã nh÷ngbiÕn ®æi c¨n b¶n trong c¬ së h¹ tÇng
sím hay muén sÏ dÉn ®Õn biÕn ®æi kiÕn tróc thîng. Sù biÕn ®æi ®ã diÔn ra ë
tõng h×nh th¸i kinh tÕ x· héi , còng nh khi chuyÓn tõ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi
nµy sang h×nh th¸i kinh tÕ kh¸c. Khi c¬ së h¹ tÇng cò mÊt ®i th× kiÕn tróc thîng tÇng do nã sinh ra còng mÊt theo, khi c¬ së h¹ tÇng míi ra ®êi th× mét
kiÕn tróc thîng tÇng míi phï hîp víi nã còng xuÊt hiÖn. TÝnh quyÕt ®Þnh cña
c¬ së h¹ tÇng víi kiÕn tróc thîng tÇng diÔn ra rÊt phøc t¹p trong qu¸ tr×nh
chuyÓn tõ mét h×nh th¸i kinh tÕ x· héi nµy sang mét h×nh th¸i kinh tÕ x· héi
kh¸c. ChÝnh sù t¸c ®éng ®ã ®· biÕn kiÕn tróc thîng tÇng sÏ t¸c ®éng trë l¹i
víi c¬ së h¹ tÇng.
+Sù phô thuéc cña kiÕn tróc thîng tÇng vµo c¬ së h¹ tÇng kh«ng ph¶i lµ
mét hÖ thèng liªn hÖ phô thuéc cã tÝnh gi¶n ®¬n nh mét c¬ chÕ ho¹t ®éng tù
®éng, kh«ng ph¶i bÊt cø sù biÕn ®æi nµo trong kiÕn tróc thîng tÇng còng ®îc
gi¶i thÝch b»ng nh÷ng nguyªn nh©n kinh tÕ. C¬ së h¹ tÇng quyÕt ®Þnh kiÕn
tróc thîng tÇng, ®ång thêi kiÕn tróc thîng tÇng lu«n lu«n lµ lùc lîng t¸c ®éng
m¹nh mÏ trªn toµn bé c¸c mÆt cña ®êi sèng x· héi vµ t¸c ®éng tÝch cùc trë l¹i
c¬ së h¹ tÇng sinh ra nã.
16
+ Trong x· héi cã giai cÊp ®èi kh¸ng, kiÕn tróc thîng tÇng ®¶m b¶o sù
thèng trÞ chÝnh trÞ vµ t tëng cña giai cÊp gi÷ ®Þa vÞ thèng trÞ trong nÒn kinh
tÕ. Trong c¸c bé phËn cña kiÕn tróc thîng tÇng, nhµ níc gi÷ vai trß ®Æc biÖt
quan träng cã t¸c dông to lín ®èi víi c¬ së h¹ tÇng .
+ C¸c bé phËn kh¸c cña kiÕn tróc thîng tÇng nh triÕt häc, ®¹o ®øc, t«n
gi¸o, nghÖ thuËt còng ®Òu t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn c¬ së h¹ tÇng b»ng nh÷ng
h×nh thøc kh¸c nhau, song ph¶i tu©n theo nh÷ng t¸c ®éng cña nhµ níc.
+ KiÕn tróc thîng tÇng cã t¸c dông to lín víi c¬ së h¹ tÇng khi nã t¸c
®éng cïng chiÒu víi quy luËt vËn ®éng cña c¬ së h¹ tÇng, tr¸i l¹i nã sÏ c¶n
trë sù ph¸t triÓn cña c¬ së h¹ tÇng khi nã t¸c ®éng ngîc chiÒu víi quy luËt
kinh tÕ kh¸ch quan. Qu¸ nhÊn m¹nh hoÆc thæi phång vai trß cña kiÕn tróc thîng tÇng, phñ ®Þnh tÝnh tÊt yÕu cña kinh tÕ x· héi , r¬i vµo chñ nghÜa duy t©m
chñ quan vµ kh«ng thÓ nhËn thøc ®óng ®¾n trong lÞch sö. Chñ nghÜa duy vËt
lÞch sö nhÊn m¹nh r»ng, chØ cã kiÕn tróc thîng tÇng n¶y sinh trong qu¸ tr×nh
ph¸t triÓn c¬ së kinh tÕ míi, ph¶n ¸nh nhu cÇu cña sù ph¸t triÓn c¬ së kinh tÕ
míi cã thÓ thóc ®Èy kinh tÕ ph¸t triÓn, x· héi tiÕn lªn nÕu ngîc l¹i sÏ nh trªn.
e) C¸c quan hÖ d©n téc, quan hÖ gia ®×nh vµ c¸c sinh ho¹t x· héi kh¸c.
+ C¸c mèi quan hÖ d©n téc, gia ®×nh vµ sinh ho¹t x· héi ®Òu xuÊt ph¸t
tõ con ngêi, cã con ngêi th× míi ph¸t sinh ra c¸c mèi quan hÖ , tËp qu¸n...
+ Con ngêi thùc chÊt cña viÖc nghiªn cøu b¶n chÊt lµ qu¸ tr×nh con ngêi tù lÊy m×nh lµm ®èi tîng cña nhËn thøc. Qóa tr×nh ph¶i tr¶ lêi c©u hái con
ngêi lµ g× trong hÖ thèng tù nhiªn, triÕt lý vµ sù tån t¹i vµ ý nghÜa cña ®êi
sèng con ngêi vai trß, vÞ trÝ vµ chøc n¨ng cña hä trong hÖ thèng cña tù nhiªn.
+ Trong quan hÖ x· héi kh«ng mét ai nhÇm lÉn con ngêi víi loµi ®éng
vËt. Song kh«ng ph¶i v× thÕ mµ c©u hái" con ngêi lµ g× ?" bÞ gi¶n ®¬n, v× c©u
tr¶ lêi chØ lµ ch©n thùc khi con ngêi cã kh¶ n¨ng bíc ra khái b¶n th©n m×nh
17
®Ó nhËn thøc m×nh víi t c¸ch lµ hÖ thèng trong qu¸ tr×nh vËn ®éng sinh
thµnh. Con ngêi cã t tëng, t×nh c¶m, kh¸t väng, môc tiªu lý tëng, niÒm tin vµ
ý chÝ nªn nã sÏ cã mét quan hÖ biÖn chøng m©u thuÉn.
+ X· héi lµ mét bé phËn ë cÊp ®é ý thøc sinh ho¹t ®êi thêng, trong ®ã
xuÊt hiÖn nh÷ng quan niÖm vµ sù ®¸nh gi¸ ®a d¹ng c¸c hiÖn tîng x· héi,
nh÷ng thÞ hiÕu vµ t tëng thÈm mü, nh÷ng phong tôc vµ truyÒn thèng, nh÷ng
thiªn híng vµ høng thó, nh÷ng h×nh ¶nh, m¬ íc vµ l«gic cña l¬ng tri.
+ Trong x· héi nµo bao giê còng cã c¸c d©n téc do vËy cÇn ph¶i t¹o
®oµn kÕt g¾n bã gi÷a d©n téc nµy v¬Ý d©n téc kia th× míi thóc ®Èy s¶n xuÊt
ph¸t triÓn ®îc. Trong mçi d©n téc l¹i cã c¸c gia ®×nh riªng lÎ, mçi gia ®×nh
nµy l¹i cã mét phong c¸ch sèng kh¸c nhau, mét gia ®×nh tèt lµ cã sù ®oµn kÕt,
bè mÑ biÕt d¹y con c¸i, con c¸i th× nghe lêi bè mÑ. Cßn ngîc l¹i bè mÑ
kh«ng d¹y con c¸i vµ con c¸i kh«ng nghe lêi bè mÑ th× gia ®×nh ®ã sÏ kh«ng
hoµ thuËn. Trong gia ®×nh th× cã sù ¶nh hëng cña x· héi rÊt lín. Mét x· héi
v¨n minh lÞch sù th× gia ®×nh ®ã còng sÏ tèt h¬n khi tiÕp xóc víi mÆt s¸ng cña
x· héi ®ã, nhng còng sÏ rÊt tåi khi tiÕp xóc qu¸ nhiÒu víi nh÷ng c¸i xÊu nh
v¨n ho¸ ®å truþ, x· héi ®en...
+ VËy mèi quan hÖ gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi lµ mèi quan hÖ biÖn chøng,
t¸c ®éng nhau, trong ®ã x· héi gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh, mµ nÒn t¶ng cña mèi
quan hÖ nµy lµ quan hÖ lîi Ých. Mçi c¸ nh©n cã ¶nh hëng tíi x· héi tuú thuéc
ë tr×nh ®é ph¸t triÓn nh©n c¸ch. Nh÷ng c¸ nh©n cã nh©n c¸ch lín, nhiÒu tµi
n¨ng, cã tr¸ch nhiÖm cao víi x· héi, thùc hiÖn tèt nghÜa vô ®èi víi x· héim th×
cã t¸c dông tÝch cùc ®Õn x· héi. Nh÷ng c¸ nh©n bÞ tha ho¸, biÕn chÊt vÒ nh©n
c¸ch th× g©y hËu qu¶ xÊu ®Õn x· héi , trë thµnh g¸nh nÆng cho x· héi, cã khi
lµ kÎ thï cña x· héi.
18
+ C¸ nh©n lµ c¸ thÓ ngêi riªng lÎ, lµ phÇn tö ®¬n nhÊt t¹o thµnh céng
®ång x· héi, lµ mét chØnh thÓ toµn vÑn cã nh©n c¸ch ®îc h×nh thµnh vµ ph¸t
triÓn trong quan hÖ x· héi nªn c¸c mèi quan hÖ trong x· héi ®Òu b¾t nguån tõ
c¸ nh©n. C¸ nh©n sÏ quyÕt ®Þnh nªn tæng thÓ cña x· héi tõ sinh ho¹t gia ®×nh,
d©n téc, quan hÖ x· héi theo mçi híng kh¸c nhau.
II- VÊn ®Ò cÇn x©y dùng h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi ë ViÖt Nam
1) VÊn ®Ò x©y dùng h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi ë ViÖt Nam
+ LÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö x· héi häc, häc thuyÕt M¸c - Lª nin vÒ
h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi v¹ch ra nguån gèc ®éng lùc bªn trong cña sù ph¸t
triÓn x· héi, t×m ra nh÷ng nguyªn nh©n vµ c¬ së cña sù xuÊt hiÖn vµ biÕn ®æi
cña nh÷ng hiÖn tîng x· héi, ®Æt c¬ së khoa häc cho x· héi häc, n©ng x· héi
häc lªn thµnh mét khoa häc thËt sù, chèng l¹i quan ®iÓm duy t©m vÒ lÞch sö ,
coi x· héi häc lµ sù kÕt hîp cã tÝnh chÊt m¸y mãc cña nhiÒu c¸ nh©n vµ gia
®×nh, coi sù vËn ®éng ph¸t triÓn cña x· héi lµ do ý chÝ cña nh÷ng nhµ cÇn
quyÒn chi phèi. Coi kü thuËt lµ c¸i chung quyÕt ®Þnh tÝnh chÊt chÕ ®é x· héi
lµ tiªu chuÈn kh¸ch quan ph©n biÖt c¸c h×nh th¸i kinh tÕ kinh tÕ - x· héi.
- Níc ta qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi kh«ng qua giai ®o¹n ph¸t triÓn t
b¶n chñ nghÜa , kh«ng cã nghÜa lµ g¹t bá tÊt c¶ quan hÖ sö h÷u c¸ thÓ, t nh©n
chØ cßn l¹i chÕ ®é c«ng h÷u vµ tËp thÓ, tr¸i l¹i tÊt c¶ nh÷ng g× thuéc vÒ së
h÷u t nh©n gãp phÇn vµo s¶n xuÊt kinh doanh th× chÊp nhËn nã nh mét bé
phËn tù nhiªn cña qu¸ tr×nh kinh tÕ x©y dùng chñ nghÜa x· héi, khuyÕn khÝch
mäi h×nh thøc kinh tÕ ®Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt vµ n©ng cao cuéc sèng cña nh©n d©n.
- VËy níc ta chän lùa con ®êng x· héi chñ nghÜa kh«ng qua giai ®äan
ph¸t triÓn t b¶n víi ý nghÜa lµ bá qua chÕ ®é t b¶n chñ nghÜa ®Æc biÖt lµ vÒ mÆt
chÝnh trÞ cña chÕ ®é ®ã- tøc kh«ng thÓ h×nh thµnh mét hÖ thèng chÝnh trÞ cña
giai cÊp t s¶n, trong ®ã ®a sè sèng phô thuéc vµo lîi Ých vµ quyÒn lùc cña
19
thiÓu sè. §Ó x©y dùng ph¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi chñ nghÜa, chóng ta chñ tr¬ng mét nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn víi c¬ chÕ thÞ trêng cã sù
qu¶n lý cña nhµ níc nh»m ph¸t huy mäi tiÒm n¨ng cña c¸c thµnh phÇn kinh
tÕ, ph¸t triÓn m¹nh mÏ lùc lîng s¶n xuÊt ®Ó x©y dùng c¬ së kinh tÕ cña chñ
nghÜa x· héi, tõng bíc x· héi ho¸ x· héi chñ nghÜa. Trong thùc tÕ nÒn s¶n xuÊt
®i lªn s¶n xuÊt lín x· héi chñ nghÜa trªn c¬ së lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn.
Qóa tr×nh ®ã ®îc thùc hiÖn kh«ng ph¶i b»ng sù tíc ®o¹t, gß Ðp theo chñ nghÜa
h×nh thøc nh tríc ®©y mµ ®îc thÓ hiÖn tõng bíc th«ng qua hçn hîp c¸c h×nh
thøc së h÷u nh c«ng ty cæ phÇn, chñ nghÜa t b¶n nhµ níc, c¸c h×nh thøc hîp
t¸c x·... ®Ó dÇn h×nh thµnh c¸c tËp ®oµn kinh doanh lín, trong ®ã c¸c ®¬n vÞ
quèc doanh lµ nßng cèt. Tøc lµ chóng ta chØ bá qua nh÷ng g× mµ x· héi míi
cã thÓ thay thÕ vµo nh÷ng quan hÖ x· héi cò ®em laÞ hiÖu qu¶ kinh tÕ x· héi
cao h¬n. Chóng ta kh«ng chñ tr¬ng g¹t bá c¸i cò ®Ó cã c¸i míi mµ thùc hiÖn
chuyÓn ho¸ c¸i cò thµnh c¸i m¬Ý.
+ Muèn lµm ®îc nh trªn ta ph¶i ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa kinh tÕ nh
s¶n xuÊt hµng ho¸ nhá vµ hÖ thèng quy luËt kinh tÕ t b¶n chñ nghÜa th× nhµ níc ph¶i sö dông tæng thÓ c¸c biÖn ph¸p kinh tÕ, hµnh chÝnh vµ gi¸o dôc trong
®ã c¸c biÖn ph¸p kinh tÕ cã vai trß quan träng nhÊt nh»m tõng bíc x· héi ho¸
nÒn s¶n xuÊt víi nh÷ng h×nh thøc vµ bíc ®i thÝch hîp theo híng: kinh tÕ quèc
doanh ®îc cñng cè vµ ph¸t triÓn ë nh÷ng vÞ trÝ nßng cèt. Kinh tÕ tËp thÓ díi
h×nh thøc thu hót phÇn lín nh÷ng ngêi s¶n xuÊt nhá trong c¸c ngµnh nghÒ,
c¸c h×nh thøc xÝ nghiÖp, c«ng ty cæ phÇn ph¸t triÓn m¹nh. Kinh tÕ t nh©n vµ
gia ®×nh ph¸t huy ®îc mäi tiÒm n¨ng, c¸c tËp ®oµn kinh doanh lín cã søc chi
phèi trong nÒn kinh tÕ ®îc h×nh thµnh.
+ V× c¬ cÊu vµ quy luËt phæ biÕn t¸c ®éng trong mäi h×nh th¸i kinh tÕ x· héi ®îc biÓu hiÖn theo nh÷ng kiÓu riªng biÖt trong mçi h×nh th¸i kinh tÕ x· héi cô thÓ ( céng s¶n nguyªn thñy, chiÕm h÷u n« lÖ, phong kiÕn, t b¶n chñ
20
- Xem thêm -
.DOC 
27 
95 
66 
