Tài liệu Sử dụng tài liệu văn học kinh điển phương tây trong dạy học lịch sử thế giới từ năm 1789 đến năm 1945 ở trường thpt nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn lịch sử (2017)

be TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA LỊCH SỬ ------------------- BẾ DẠ THẢO SỬ DỤNG TÀI LIỆU VĂN HỌC KINH ĐIỂN PHƯƠNG TÂY TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ THẾ GIỚI TỪ NĂM 1789 ĐẾN NĂM 1945 Ở TRƯỜNG THPT NHẰM NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Phương pháp dạy học Lịch sử Người hướng dẫn khoa học ThS. NINH THỊ HẠNH HÀ NỘI, 2017 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành khóa luận này, em xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới Th.S Ninh Thị Hạnh – người đã nhiệt tình giúp đỡ, chỉ bảo em trong quá trình thực hiện khóa luận. Em xin chân thành cảm ơn các thầy, cô giáo khoa Lịch sử trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2, gia đình, bạn bè, luôn ở bên cạnh động viên, tạo điều kiện, giúp đỡ em trong suốt quá trình hoàn thành khóa luận của mình. Em xin cảm ơn tới tập thể giáo viên và học sinh trường THPT Hoàng Quốc Việt đã tạo điều kiện để em tiến hành thực nghiệm sư phạm những biện pháp đề cập trong khóa luận. Em xin gửi lời cảm ơn đến Thư viện Đại học Quốc gia Hà Nội, Thư viện trường Đại học Sư Phạm Hà Nội 2, Thư viện trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã giúp đỡ em tìm hiểu, khai thác nguồn tài liệu cần thiết, đây là một phần quan trọng giúp cho đề tài nghiên cứu đạt kết quả cao nhất. Em xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, 25 tháng 04 năm 2017 Sinh viên Bế Dạ Thảo MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ................................................................................ 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ................................................................ 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu..................................................... 5 4. Mục đích nghiên cứu ......................................................................... 6 5. Nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................ 6 6. Phương pháp nghiên cứu................................................................... 6 7. Đóng góp của đề tài........................................................................... 7 8. Bố cục của đề tài ............................................................................... 7 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VỆC SỬ DỤNG TÀI LIỆU VĂN HỌC KINH ĐIỂN PHƯƠNG TÂY TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ THẾ GIỚI TỪ NĂM 1789 - 1945 Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ............................................................................................ 8 1.1. CƠ SỞ LÍ LUẬN ........................................................................... 8 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản ......................................................... 8 1.1.2. Định hướng đổi mới dạy học................................................. 10 1.1.3. Mối quan hệ giữa văn học và Lịch sử trong chương trình phổ thông ................................................................................................ 12 1.1.4. Ý nghĩa của việc sử dụng tài liệu văn học kinh điển phương Tây trong dạy học Lịch sử............................................................... 14 1.1.5. Giới thiệu khái quát các tác phẩm văn học kinh điển Phương Tây và nội dung Lịch sử được phản ánh trong phạm vi khóa luận 17 1.2. CƠ SỞ THỰC TIỄN .................................................................... 24 1.2.1. Thực trạng dạy - học lịch sử ở trường THPT ....................... 24 1.2.2. Thực trạng sử dụng tài liệu văn học kinh đển phương Tây trong dạy học Lịch sử ở trường THPT ..................................................... 26 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1...................................................................... 34 Chương 2. SỬ DỤNG TÀI LIỆU VĂN HỌC KINH ĐIỂN PHƯƠNG TÂY TRONG DẠY HOC LỊCH SỬ THẾ TỪ NĂM 1789 ĐẾN NĂM 1945 Ở TRƯỜNG THPT NHẰM NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ ............................................................................. 35 2.1. MỘT SỐ NGUYÊN TẮC KHI SỬ DỤNG TÀI LIỆU VĂN HỌC KINH ĐIỂN PHƯƠNG TÂY TRONG DẠY HOC LỊCH SỬ THẾ GIỚI TỪ NĂM 1789 ĐẾN NĂM 1945 ....................................................... 35 2.1.1. Đảm bảo tính khoa học ......................................................... 35 2.1.2. Đảm bảo phù hợp với nội dung bài học................................ 35 2.1.3. Đảm bảo phát huy tính tích cực của học sinh ....................... 36 2.1.4. Đảm bảo tính cụ thể, truyền cảm .......................................... 37 2.2. VỊ TRÍ, MỤC TIÊU VÀ NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA PHẦN LỊCH SỬ THẾ GIỚI TỪ NĂM 1789 ĐẾN NĂM 1945 (CHƯƠNG TRÌNH CHUẨN) ............................................................................................. 37 2.2.1. Vị trí, nội dung chương trình Lịch sử thế giới từ năm 1789 1945 ................................................................................................. 37 2.2.2. Mục tiêu ................................................................................. 38 2.3. HỆ THỐNG TÀI LIỆU VĂN HỌC KINH ĐIỂN PHƯƠNG TÂY TRONG DẠY LỊCH SỬ THẾ GIỚI TỪ NĂM 1789 - 1945 ............. 40 2.4. CÁC BIỆN PHÁP SỬ DỤNG TÀI LIỆU VĂN HỌC KINH ĐIỂN PHƯƠNG TÂY TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ THẾ GIỚI TỪ NĂM 1789 ĐẾN NĂM 1945 ........................................................................ 49 2.4.1. Sử dụng các trích đoạn văn học kinh điển phương Tây trong giờ học nội khóa .............................................................................. 49 2.4.2. Sử dụng các trích đoạn văn học kinh điển phương Tây trong giờ học ngoại khóa .......................................................................... 53 2.5.1. Thời gian, địa điểm, đối tượng thực nghiệm sư phạm ......... 59 2.5.2. Nội dung và phương pháp thực nghiệm ................................ 60 2.5.3. Tiến trình thực nghiệm .......................................................... 61 2.5.4. Kết quả thực nghiệm ............................................................. 63 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2...................................................................... 69 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ......................................................... 70 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Chữ cái viết tắt Cụm từ đầy đủ THPT Trung học phổ thông GV Giáo viên HS Học sinh DHLS Dạy học Lịch sử SGK Sách giáo khoa PPDH Phương pháp dạy học DHTC Dạy học tích cực PPDHLS Phương pháp dạy học Lịch sử GDTX Giáo dục thường xuyên TTC Tích tích cực DH Dạy học MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Môn Lịch sử ở trường PT không chỉ trang bị cho học sinh những kiến thức cơ bản về Lịch sử nhân loại, Lịch sử dân tộc, phát triển tư duy cho thế hệ trẻ mà còn góp phần giáo dục cho các em tinh thần yêu nước, lòng tự hào dân tộc… Cùng với các môn học khác, môn Lịch sử đã góp phần to lớn trong việc giáo dục thế hệ trẻ thành nguồn nhân lực chất lượng cao để phục vụ cho sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa của đất nước. Do đó, việc nâng cao chất lượng giáo dục lên được Đảng và nhà nước quan tâm. Tại Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ X của Đảng (2006) chỉ đạo: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục, phát huy tính sáng tạo của người học, khắc phục lối truyền thụ một chiều” [3, tr.97]. Tuy nhiên có rất nhiều học sinh cho rằng môn Lịch sử là môn phụ không quan trọng như các môn Toán, Lý, Hoá, cho nên thường lơ là trong việc học tập và kết quả là chất lượng học tập của các em ở môn này không cao. Trong khi đó, phụ huynh thường hướng con em của mình học những môn khoa học tự nhiên để sau này ra trường dễ tìm việc làm, vì vậy mà môn Lịch sử không được coi trọng. Mặt khác do phương pháp giảng dạy môn Lịch sử ở trường PT không được đổi mới, giáo viên giảng dạy còn nặng về kiến thức nên các em thấy nhàm chán, sợ học Lịch sử. Vì vậy muốn học sinh thêm yêu thích Lịch sử, vấn đề đổi mới phương pháp dạy học Lịch sử là rất cần thiết. Dạy học liên môn là một trong những nguyên tắc quan trọng của dạy học nói chung và dạy học Lịch sử nói riêng ở trường PT. Có thể hiểu dạy học liên môn là sự vận dụng những nội dung và phương pháp các lĩnh vực, các môn học có liên quan để nhằm tăng thêm hiệu quả dạy học Lịch sử. Việc đề cập đến những nội dung kiến thức, khái niệm chung hoặc giao thoa giữa các môn học 1 giúp các bộ môn bổ sung kiến thức cho nhau, làm sáng tỏ hơn những kiến thức mà học sinh được học trong mỗi bộ môn. Dạy học liên môn làm cho người học Lịch sử nhận thức được sự phát triển xã hội một cách liên tục, thống nhất, thấy được mối liên hệ hữu cơ giữa các lĩnh vực của đời sống xã hội, hiểu được tính toàn diện của Lịch sử, khắc phục được tính rời rạc tản mạn trong kiến thức. Trong chương trình Lịch sử thế giới, đặc biệt là từ năm1789–1945, có nhiều nội dung phức tạp, nhiều sự kiện quan trọng, nhiều nhân vật tiêu biểu, yêu cầu học sinh không chỉ nhớ kiến thức đơn thuần mà cần biết vận dụng những kiến thức đã học giải quyết các vấn đề, tư duy logic, liên hệ giữa Lịch sử thế giới với Lịch sử Việt Nam, vì vậy giáo viên có thể sử dụng phương pháp tích hợp, liên môn trong hầu hết các bài dạy, từ đó sẽ tạo hứng thú học tập cho học sinh, nâng cao hiệu quả giảng dạy bài Lịch sử. Các tài liệu văn học có vai trò to lớn trong việc tạo biểu tượng Lịch sử, giúp học sinh hiểu sâu sắc về sự kiện, nhân vật. Hơn nữa tài liệu văn học bằng hình tượng cụ thể có tác động mạnh mẽ đến tư tưởng, tình cảm của người đọc, góp phần quan trọng làm cho việc dạy-học thêm sinh động, hấp dẫn, nâng cao hứng thú học tập cho học sinh. Ngày nay, yêu cầu nâng cao chất lượng dạy và học Lịch sử theo hướng phát huy TTC, tư duy độc lập sáng tạo của học sinh hết sức được chú trọng. Vì vậy, sử dụng tài liệu văn học trong dạy học Lịch sử càng cần được quan tâm đúng mức, xứng tầm với vai trò của nó. Với ý nghĩa đó, tôi lựa chọn đề tài “Sử dụng tài liệu văn học kinh điển phương Tây trong dạy học Lịch sử thế giới từ năm 1789 đến năm 1945 ở trường THPT nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử ” làm đề tài khóa luận tốt nghiệp của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Việc nâng cao hiệu quả dạy học là mục tiêu của nghiên cứu quá trình dạy học nói chung, dạy học Lịch sử nói riêng ở trường THPT và những biện 2 pháp nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử đã đựợc các nhà nghiên cứu, nhà giáo dục Lịch sử trong và ngoài nước quan tâm, nghiên cứu và đề cập ở nhiều góc độ khác nhau. Chúng ta có thể kể đến những tác giả và các công trình nổi tiếng như: N.G. Đairi với tác phẩm Chuẩn bị giờ học Lịch sử như thế nào? (nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội, 1978) đã nêu nên tầm quan trọng của việc sử dụng tài liệu tham khảo nói chung và tài liệu văn học nói riêng trong dạy học Lịch sử “Để có một giờ học tốt người giáo viên phải kết hợp được nhiều khâu khác nhau quan trọng nhất là khâu các tài liệu để làm cho nội dung bài giảng phương pháp chính xác” [20; tr.28]. I.F. Kharlamôp với Phát huy tính tích cực học tập của học sinh như thế nào? (nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội, 1978). Trong tác phẩm này, ông đã chứng minh được: “muốn phát huy tính tích cực nhận thức của học sinh trong học tập, giáo viên phải có phương pháp tác động không những vào tư duy của trẻ, mà còn tác động đến cả lĩnh vực xúc cảm bên trong của các em nữa” [10]. Trong giáo trình Phương pháp dạy học môn Lịch sử ở trường trung học phổ thông của các tác giả Vũ Quang Hiển, Hoàng Thanh Tú đã đề cập tới vai trò của việc dạy học tích hợp liên môn giữa Lịch sử và văn học, theo tác giả “Các tác phẩm văn học trình bày những nét đặc trưng của các hiện tượng kinh tế, chính trị, những quy luật của đời sống xã hội. Văn học và Sử học có mối quan hệ khăng khít. Văn học phản ánh Lịch sử bằng công cụ và phương pháp riêng của nó, bằng hình tượng văn học... Nhiều văn kiện Lịch sử được khai thác như một tác phẩm văn học... Các tác phẩm văn học có tác động mạnh mẽ đến tư tưởng, tình cảm của người đọc, góp phần làm cho bài giảng sinh động, hấp dẫn, nâng cao hứng thú học tập của học sinh. Nhiều tác phẩm phán ánh cuộc sống chân thực rất cần thiết cho việc học tập Lịch sử” [21; tr.133-134]. 3 Nguyễn Thị Côi (Chủ biên) – Trịnh Đình Tùng – Trần Viết Thụ - Nguyễn Mạnh Hưởng – Đoàn Văn Hưng – Nguyễn Thị Bình với Rèn luyện kĩ năng nghiệp vụ Sư phạm môn Lịch sử (Nhà xuất bản Đại học Sư phạm, Hà Nội, 2005) đề cập đến mục đích, ý nghĩa của hồ sơ tư liệu đối với việc dạy học Lịch sử “việc sử dụng các tài liệu trong dạy học không chỉ giúp học sinh khắc sâu được những kiến thức cơ bản mà còn giúp các em có những xúc cảm mạnh mẽ với sự kiện Lịch sử khứ và tăng hứng thú học tập bộ môn. Mặt khác, nguồn tài liệu giáo viên đưa vào bài giảng phong phú, đa dạng không chỉ làm sâu sắc nội dung sách giáo khoa, mà còn mở rộng khiến thức của học sinh về văn hóa nói chung như khảo cổ học, triết học, văn học, nghệ thuật, địa lí”…[17; tr.111]. Trong cuốn Hệ thống phương pháp dạy học lịch sử ở các trường phổ thông cơ sở của tác giả Trịnh Đình Tùng (chủ biên) xuất bản năm 2005 đã trình bày: “các tác phẩm văn học có vị trí, vai trò lớn trong việc dạy học Lịch sử ở trường PT nói chung…, các tác phẩm văn học bằng hình tượng cụ thể, có tác động mạnh mẽ đến tư tưởng, tình cảm người đọc, trình bày những nét đặc trưng, điển hình của đời sống xã hội. Giữa văn học và khoa học nói chung, Sử học nói riêng có mối quan hệ khăng khít… Sử dụng các tác phẩm văn học sẽ có tác dụng làm cho bài giảng lịch sử thêm sinh động, hấp dẫn, nâng cao hứng thú học tập của học sinh” [28; tr.123]. Nói đến vai trò của các tác phẩm văn học trong cuốn Phương pháp dạy học Lịch sử của tác giả Phan Ngọc Liên, Trần Văn Trị xuất bản năm 2014 đã khẳng định “Các tác phẩm văn học từ xưa đến nay trong Lịch sử dân tộc cũng như Lịch sử thế giới có vai trò to lớn trong dạy học ở phổ thông. Nó góp phần làm cho bài giảng phong phú, hấp dẫn, nâng cao hứng thú học tập của học sinh” [23; tr.78]. Luận văn thạc sĩ, khóa luận tốt nghiệp đã ít nhiều đề cập đến vấn đề sử dụng tài liệu văn học trong dạy học Lịch sử như đề tài luận văn của tác giả Đậu 4 Thị Hải Vân:“Sử dụng tài liệu văn học để nâng cao hiệu quả bài học Lịch sử trong dạy học chương II quát tiến trình Lịch sử Việt Nam từ giữa thế kỉ XIX đến hết chiến tranh thế giới thứ nhất lớp 11”, đã đề cập đến vai trò của tài liệu văn học nói chung và tài liệu văn học Việt Nam nói riêng trong giảng dạy Lịch sử Việt Nam. Khóa luận tốt nghiệp ngành sư phạm Lịch sử của sinh viên Đinh Văn Trinh với đề tài “Sử dụng tài liệu văn học trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp 12”, đã tập trung vào những biện pháp sư phạm trong việc sử dụng các tài liệu văn học trong dạy học Lịch sử. Vấn đề được đề cập đến trong các tạp chí nghiên cứu giáo dục, thông tin khoa học, nghiên cứu lịch sử. Mỗi bài viết các tác giả đi sâu vào từng khía cạnh khác nhau của vấn đề, nhưng nhìn chung đều khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng tài liệu văn học trong DHLS: Tác giả Bùi Xuân Dương với bài báo “Sử dụng văn học trong dạy học Lịch sử” (NCGD số 19/2009), đã nêu rõ tầm quan trọng của việc dạy học tích hợp liên môn giữa văn học và Lịch sử,từ đó đề ra phương pháp sử dụng văn học cho bài giảng Lịch sử phần Việt Nam từ năm 1911-1945. Những công trình nghiên cứu nói trên là nguồn tư liệu tham khảo quý giá để tôi xác định hướng giải quyết các vấn đề lý luận đặt ra. Từ đó, đề tài sẽ đi sâu và tập trung vào nghiên cứu vấn đề “Sử dụng tài liệu văn học kinh điển phương Tây trong dạy học Lịch sử thế giới từ năm 1789 đến năm 1945 ở trường THPT nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử”. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Quá trình dạy học Lịch sử ở trường THPT có sử dụng tài liệu văn học kinh điển phương Tây. Nội dung: Đề tài tập trung nghiên cứu 5 tác phẩm văn học kinh điển phương Tây cho 6 bài học cụ thể trong sách giáo khoa Lịch sử chương trình Chuẩn từ năm 1789 - 1945 là: Chiếc xe đạp màu xanh; Cuốn theo chiều gió; Những người khốn khổ; Ruồi Trâu; Sông Đông êm đềm. 5 Khảo sát: Học sinh khối 10, 11 các trường THPT trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh, Bắc Giang, Thái Bình. 4. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lí luận dạy học và thực tiễn việc dạy học Lịch sử ở trường THPT, đề tài khẳng định tầm quan trọng ý nghĩa của việc sử dụng tài liệu văn học kinh điển phương Tây trong dạy học Lịch sử thế giới, từ đó đề xuất các biện pháp sử dụng tài liệu văn học kinh điển phương Tây trong dạy học Lịch sử thế giới từ năm 1789 đến năm 1945 ở các trường THPT góp phần nâng cao chất lượng dạy học bộ môn Lịch sử. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu Các nhiệm vụ nghiên cứu cần triển khai để đạt được mục đích nghiên cứu: - Nghiên cứu các công trình về lý luận dạy học nói chung và lý luận dạy học Lịch sử nói riêng, các công trình về tâm lý học lứa tuổi, tài liệu văn học để xây dựng cơ sở lý luận cho đề tài. - Nghiên cứu chương trình Lịch sử thế giới từ năm 1789 đến năm 1945 trong SGK Lịch sử lớp 10, 11 (chương trình Chuẩn) để tìm hiểu chương trình, nội dung kiến thức cơ bản. - Khảo sát, điều tra thực trạng về việc sử dụng tài liệu văn học học kinh điển phương Tây trong DHLS ở trường THPT. - Đề xuất một số biện pháp sử dụng tài liệu văn học kinh điển phương Tây trong DHLS thế giới từ năm 1789 đến năm 1945 ở trường THPT nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử. - Thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả của những biện pháp đã đưa ra. 6. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp nghiên cứu lý luận: đọc, sưu tầm, tổng hợp, phân tích hệ thống, khái quát hoá những tài liệu từ sách, báo, tạp chí… về lý luận sử dụng văn học trong dạy học Lich sử, kĩ năng dạy học. 6 - Nghiên cứu thực tiễn: + Phương pháp điều tra phỏng vấn: Tìm hiểu thực trạng việc sử dụng tài liệu văn học kinh điển phương Tây trong dạy học Lịch sử tại trường THPT hiện nay. + Phương pháp thực nghiệm: Kiểm tra giả thuyết và hiệu quả các biện pháp đề xuất. - Phương pháp thống kê toán học: Xử lí, thống kê, phân tích số liệu thu được giữa các lớp thực nghiệm và đối chứng để đánh giá tính khả thi và tính hiệu quả của các biện pháp đề xuất. 7. Đóng góp của đề tài - Khẳng định ý nghĩa, vai trò của việc sử dụng tài liệu văn học kinh điển phương Tây trong dạy học Lịch sử ở trường THPT. - Nhấn mạnh đến vai trò của tài liệu văn học nói chung, tài liệu văn học kinh điển phương Tây nói riêng nhằm nâng cao chất lượng dạy và học Lịch sử theo hướng phát huy TTC trong học tập của học sinh. - Đề xuất một số nguyên tắc chung và biện pháp trong việc sử dụng tài liệu văn học kinh điển phương Tây cho phần Lịch sử thế giới từ năm 1789 đến năm 1945 ở trường THPT (chương trình Chuẩn). 8. Bố cục của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục, đề tài gồm có 2 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc sử dụng tài liệu văn học kinh điển phương Tây trong dạy học Lịch sử thế giới từ năm 1789 đến năm 1945 ở trường THPT. Chương 2: Sử dụng tài liệu văn học kinh phương Tây trong dạy học Lịch sử Thế giới từ năm 1789 đến năm 1945. Thực nghiệm. 7 Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VỆC SỬ DỤNG TÀI LIỆU VĂN HỌC KINH ĐIỂN PHƯƠNG TÂY TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ THẾ GIỚI TỪ NĂM 1789 ĐẾN NĂM 1945 Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 1.1. CƠ SỞ LÍ LUẬN 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản 1.1.1.1. Khái niệm tài liệu văn học kinh điển Tài liệu là văn bản giúp cho việc tìm hiểu một vấn đề nào đó [18; tr. 869]. Như vậy, khái niệm tài liệu có nội hàm rất rộng, liên quan đến rất nhiều lĩnh vực đời sống xã hội. Tài liệu văn học là những công trình, những tác phẩm văn học được nhà văn (tác giả) sáng tác nên dưới nhiều hình thức, thể loại khác nhau như: thơ, văn xuôi, kịch… Văn học là tấm gương phản chiếu cuộc sống, là một loại hình sáng tác, tái hiện những vấn đề của đời sống xã hội và con người. Phương thức sáng tạo của văn học được thông qua sự hư cấu, cách thể hiện nội dung các đề tài được biểu hiện qua ngôn ngữ. Theo “Từ điển tiếng Việt”, văn học là “nghệ thuật dùng ngôn ngữ và hình tượng để thể hiện đời sống xã hội và con người [18; tr. 1079]. Hiện nay, ở Việt Nam khái niệm kinh điển được dùng với các nghĩa sau: 1 - Tác phẩm có giá trị mẫu mực, tiêu biểu, có ảnh hưởng lớn cho một học thuyết, một chủ nghĩa, một tôn giáo. 2 - Tác giả của tác phẩm ấy là nhà kinh điển trong một lĩnh vực nào đó. 3 - Có tính quy chuẩn, bài bản, cổ điển. Người đầu tiên dùng từ “kinh điển” (classic) để chỉ một tác phẩm văn học kiệt xuất là cây bút La Mã Aulus Gellius vào thế kỷ thứ hai. Cuối thế kỷ 18, từ kinh điển được mở rộng vào các lĩnh vực nghệ thuật khác, dù có nhiều ý kiến 8 khác nhau nhưng ta có thể hiểu như ý kiến đa số, kinh điển có thể được hiểu một cách đơn giản là bất hủ, bất tử, tồn tại với thời gian. Như vậy tài liệu văn học kinh điển phương Tây trong phạm vi của khóa luận: Là tác phẩm có giá trị mẫu mực, tiêu biểu, có ảnh hưởng lớn đến một quốc gia hay nhiều quốc gia, một vùng lãnh thổ trong một thời gian nhất định. Trong phạm vi đề tài tác phẩm văn học kinh điển Phương Tây cụ thể là những tác phẩm: 1- Chiếc xe đạp màu xanh của Régine Deforges . 2 - Cuốn theo chiều gió của Margaret Mitchell. 3 - Những người khốn khổ của Victo Hugo. 4 - Ruồi Trâu của Ethel LilianVoynich. 5 - Sông Đông êm đềm của Mikhail Aleksandrovich Sholokhov. 1.1.1.2. Dạy học liên môn Quan điểm của Xavier Roegier – Phó giám đốc Văn phòng Công nghệ Giáo dục và Đào tạo (BIEF), tác giả cuốn sách Khoa sư phạm tích hợp hay làm thế nào để phát triển các năng lực ở nhà trường. Ông cho rằng: “Quan điểm liên môn hay tích hợp giữa các môn học mà nội dung là vận dụng các thông tin lấy từ nhiều môn học khác nhau để giải quyết một vấn đề” [11; tr.232]. Ông nhấn mạnh “quan điểm liên môn được thể hiện bằng những ứng dụng chung cho nhiều môn hoặc bằng sự phối hợp các quá trình học tập của nhiều bộ môn, sự phối hợp này thực hiện bằng cách theo đuổi một mục tiêu tích hợp duy nhất”. Quan điểm liên môn: đề xuất những tình huống chỉ có thể được tiếp cận một cách hợp lí qua sự soi sáng của nhiều môn học. Đồng thời nhấn mạnh sự liên kết giữa các môn học làm cho chúng tích hợp với nhau để giải quyết một tình huống cho trước, các quá trình học tập có sự kết hợp với nhau xung quanh những vấn đề phải giải quyết chứ không được rời rạc. Trong “Phương pháp dạy học môn Lịch sử ở trường trung học phổ thông” của tác giả Vũ Quang Hiển - Hoàng Thanh Tú cho rằng “Kiến thức các môn khác nhau có thể liên quan đến nhau. Giảng dạy tích hợp liên môn học nhằm 9 làm cho kiến thức các môn học bổ sung cho nhau, giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn các sự kiện và quá trình lịch sử” [21; tr.133]. Như vậy, dạy học liên môn là một trong những nguyên tắc quan trọng trong dạy học nói chung và dạy học Lịch sử nói riêng, đây được coi là quan niệm dạy học hiện đại, nhằm phát huy tính tích cực của học sinh, đồng thời nâng cao chất lượng giáo dục. Dạy học liên môn là hình thức tìm tòi những nội dung giao thoa giữa các môn học với môn Lịch sử, những khái niệm, tư tưởng chung giữa các môn học, tức là con đường tích hợp những nội dung từ một số môn học có liên hệ với nhau. Sử dụng tài liệu văn học kinh điển phương Tây trong dạy học là một trong những biện pháp vận dụng nguyên tắc liên môn trong dạy học Lịch sử. 1.1.2. Định hướng đổi mới dạy học Đổi mới PPDH là một trong những mục tiêu lớn được ngành giáo dục và đào tạo đặt ra trong giai đoạn hiện nay và là một mục tiêu chính đã được Nghị quyết Trung ương 2, Khóa VIII, ngày 24/12/1996 chỉ ra rất rõ ràng và cụ thể: “Đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục – đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện thành nếp tư duy sáng tạo của người học. Từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến và phương tiện vào quá trình dạy và học, đảm bảo điều kiện và thời gian tự học, tự nghiên cứu của học sinh…” [40]. Sau đây là một số định hướng cụ thể nhằm thực hiện được mục tiêu lớn của ngành giáo dục – đào tạo là đổi mới PPDH. Thứ nhất, đổi mới PPDH theo hướng lấy học sinh là trung tâm. Quan niệm dạy học lấy học sinh làm trung tâm nêu rõ vai trò tổ chức, hướng dẫn, điều khiển của giáo viên trong quá trình nhận thức của học sinh. Còn học sinh là nhân vật trung tâm trong quá trình dạy học, được phát huy các năng lực, phẩm chất nhận thức để chiếm lĩnh lấy kiến thức. Trong mô hình dạy học truyền thống, giáo viên giữ vai trò chủ thể, độc quyền cung cấp kiến thức, 10 đánh giá học sinh, còn học sinh trở thành những người học thụ động ghi chép, học thuộc lòng những gì giáo viên dạy trên lớp. Việc sử dụng tài liệu văn học kinh điển phương Tây trong dạy học Lịch sử là sự thích ứng của học sinh với tình huống học tập đồng thời là hành động chiếm lĩnh, xây dựng tri thức cho bản thân mình. Thông qua các hoạt động của học sinh với tư liệu văn học kinh điển phương Tây, giáo viên có thể thu được những thông tin liên hệ ngược cần thiết cho sự định hướng của giáo viên đối với học sinh. Thứ hai, dạy học chú trọng phương pháp tự học của học sinh. Các phương pháp dạy học tích cực coi việc rèn luyện phương pháp học tập cho học sinh không chỉ là một biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học mà còn là một mục tiêu dạy học. Trong các phương pháp học thì cốt lõi là phương pháp tự học. Nếu rèn luyện cho người học có được phương pháp, kĩ năng, thói quen, ý chí tự học thì sẽ tạo cho họ lòng ham học, khơi dậy nội lực vốn có trong mỗi con người, kết quả học tập sẽ được nhân lên gấp bội. Vì vậy, cần phải nhấn mạnh mặt hoạt động học trong quá trình dạy học, nỗ lực tạo ra sự chuyển biến từ học tập thụ động sang tự học chủ động, đặt vấn đề phát triển tự học ngay trong trường phổ thông, không chỉ tự học ở nhà sau bài lên lớp mà tự học cả trong tiết học có sự hướng dẫn của giáo viên. Với tài liệu văn học kinh điển phương Tây, giáo viên có thể định hướng cho học sinh cách tự học, tự khai thác tài liệu ở nhà hoặc giao bài tập về nhà cho học sinh thông qua các tài liệu văn học đó, nhằm phát huy tính tự học, tự nghiên cứu, tìm tòi của các em. Thứ ba, đổi mới phương pháp kiểm tra, đánh giá của người học. Hoạt động của học sinh còn được thể hiện qua việc củng cố, kiểm tra đánh giá các tri thức, kĩ năng, kĩ xảo nhằm chuyển hóa thành vốn tri thức, kĩ năng, kĩ xảo của học sinh và khi cần có thể tái hiện hoặc vận dụng được. 11 Việc sử dụng tài liệu văn học kinh điển phương Tây, giáo viên có thể lựa chọn một tài liệu văn học có liên quan đến bài học, lựa chọn kỹ thuật học tích cực phù hợp để giao cho học sinh giải quyết tình huống. Trong quá trình giao nhiệm vụ cho học sinh, giáo viên cần quan sát, trao đổi với học sinh để kiểm tra, đánh giá về khả năng tiếp nhận và sẵn sàng thực hiện nhiệm vụ học tập của học sinh trong lớp. Như vậy, dạy học tích hợp nói chung và dạy học tích hợp liên môn giữa Lịch sử và văn học nói riêng “là cách dạy học hiệu quả trong việc hướng dẫn học sinh phát huy những kiến thức đã học, rèn luyện các kĩ năng học tập, phát huy tính tích cực, chủ động và gây hứng thú học tập cho học sinh” [21; tr.136]. Việc sử dụng tài liệu văn học kinh điển phương Tây trong dạy học Lịch sử đã đáp ứng được đòi hỏi của dạy học đổi mới, phát huy tính tích cực của học sinh trong việc nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử. 1.1.3. Mối quan hệ giữa văn học và Lịch sử trong chương trình phổ thông Giữa văn học và sử học có mối liên hệ chặt chẽ. Văn học cũng như sử học đều có đối tượng là con người, là cuộc sống của con người. Đối tượng nghiên cứu của sử học là quá khứ của xã hội loài người. Tuy chức năng, nhiệm vụ của mỗi môn, mỗi ngành khác nhau nhưng cả hai đều có chung mục đích là phục vụ con người, phục vụ cuộc sống. Đặc điểm này chính là cơ sở để các nhà khoa học giáo dục đề ra nguyên tắc liên môn trong dạy học. Đối với môn Lịch sử, việc dạy học theo nguyên tắc liên môn sẽ làm cho học sinh thấy được mối liên hệ hữu cơ giữa các lĩnh vực của đời sống xã hội, tính toàn diện của Lịch sử. Để có được tác phẩm văn học, tác giả phải thâm nhập tìm hiểu thực tế, nghiên cứu các kiến thức Lịch sử liên quan đến bối cảnh của tác phẩm, tìm chất liệu cho việc xây dựng phần hiện thực-tức là thiết kế nên cái “xương sống” của tác phẩm. Sau đó, tác giả dùng các thủ pháp văn học để hoàn thiện công trình của mình thành tác phẩm văn học. Đó chính là phần hư cấu thể hiện lăng kính 12 chủ quan của tác giả. Độ hư cấu của tác phẩm được quy định bởi nhiều yếu tố song chủ yếu tùy thuộc vào thể loại tác phẩm văn học. Ở đây nổi lên ba yếu tố chính cấu thành một tác phẩm văn học mang tính Lịch sử: nội dung Lịch sử (là chất liệu), ngôn ngữ (là phương tiện) và cách thể hiện (thế giới quan). Hiện thực Lịch sử chính là phần sử. Đây chính là yếu tố hết sức quan trọng góp phần làm nên vốn văn hóa của nhà văn. Mặt khác, hiện thực cuộc sống đó cũng chính là đối tượng phản ánh của tác phẩm. Ngôn ngữ và thế giới quan chính là phần văn của tác phẩm. Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp, chính tác giả là nhân chứng Lịch sử, người tham gia trực tiếp hoặc gián tiếp trong sự kiện được phản ánh. Do đó trong tài liệu văn học đã mang yếu tố Lịch sử. Hơn thế nữa, cũng có những tài liệu văn học mà tự bản thân nó là một tư liệu Lịch sử được tác giả trực tiếp sống và chiến đấu trong thời kì đó, dùng ngôn từ văn học của mình để diễn tả lại quá khứ Lịch sử. Đặc trưng của khoa học Lịch sử là nghiên cứu các sự kiện, nhân vật Lịch sử ... đã diễn ra trong quá khứ. Muốn tái hiện lại Lịch sử phải dựa vào các loại tài liệu. Vì thế tài liệu càng đầy đủ thì tri thức Lịch sử càng chính xác, phong phú, toàn diện và sâu sắc. Nói một cách khác, tri thức Lịch sử được soi sáng hơn, được chuyển tải bằng con đường mềm mại hơn thông qua việc sử dụng tài liệu văn học. Với ý nghĩa đó, việc sử dụng tài liệu văn học để dạy bài Lịch sử trên lớp như: mở dầu bài học, cung cấp kiến thức mới, làm bài kiểm tra... sẽ góp phần quan trọng vào việc khôi phục và làm sáng tỏ Lịch sử. Điều này chính là sự đáp ứng về yêu cầu giáo dục, giáo dưỡng và phát triển trong việc học tập Lịch sử vì tài liệu văn học rất đa dạng, phong phú về thể loại: thơ, phú, hịch, tiểu thuyết, truyện, truyện ký, hồi ký cách mạng… Mỗi thể loại lại có nội dung, nghệ thuật khác nhau. Do đặc trưng của việc học tập Lịch sử, các loại tài liệu tham khảo nói chung và tài liệu văn học nói riêng góp phần nhất định vào việc khôi phục, tái hiện hình ảnh quá khứ. Chính những đặc trưng của mỗi môn có điểm giống và khác nhau, vì vậy nó bổ trợ cho nhau trong quá trình dạy học. 13 Các tác phẩm văn học rất gần gũi với Lịch sử vì mọi sáng tác của văn học đều phản ánh trực tiếp hay gián tiếp cuộc sống, số phận con người và hiện thực xã hội. Nhưng văn học cũng có những đặc trưng khác Lịch sử. Nói tới văn chương người ta thường thiên về những giá trị nghệ thuật. Vì thế không phải tất cả sự kiện, nhân vật Lịch sử được phản ánh trong văn học đều chân thật, khách quan mà đôi khi còn yếu tố hư cấu, hoang đường để tạo nên sự hấp dẫn, cuốn hút thể hiện giá trị văn chương cho tác phẩm đó. Cho nên khi lựa chọn các tác phẩm văn học, giáo viên phải biết chắt lọc những tác phẩm, chi tiết văn học phản ánh khách quan nhất, chân thực nhất hiện thực xã hội để minh họa cho bài dạy thêm sinh động và hấp dẫn. 1.1.4. Ý nghĩa của việc sử dụng tài liệu văn học kinh điển phương Tây trong dạy học Lịch sử Tài liệu văn học nói chung và tài liệu văn học phương Tây nói riêng là một trong những nguồn tài liệu tham khảo rất cần thiết cho việc nâng cao hiệu quả dạy và học bộ môn Lịch sử ở trường THPT, nhằm phát huy TTC, tư duy độc lập sáng tạo của học sinh. Tài liệu văn học cũng là một căn cứ bằng chứng có tính cụ thể, phong phú của sự kiện Lịch sử, nó giúp học sinh khắc phục việc hiện đại hoá Lịch sử hoặc hư cấu sai sự thật Lịch sử. Thứ nhất về mặt kiến thức, việc sử dụng tài liệu văn học kinh điển phương Tây trong dạy học Lịch sử sẽ giúp học sinh dễ nhớ, khắc sâu kiến thức Lịch sử. Đây chính là ý nghĩa giáo dưỡng của việc sử dụng tài liệu văn học. Lịch sử có một đặc trưng riêng biệt so với các môn khác thể hiện ở đối tượng nghiên cứu của nó. Lịch sử nghiên cứu quá khứ, tức là nghiên cứu những sự kiện, nhân vật, hiện tượng đã qua. Vì thế rất khó để nhớ và hiểu về Lịch sử. Giáo viên cần phải tạo biểu tượng Lịch sử, lấy các dẫn chứng minh hoạ giúp cho học sinh hiểu được tri thức Lịch sử và hứng thú học tập bộ môn. Để thực hiện được mục tiêu đó, giáo viên cần chú ý tới việc sử dụng tài liệu văn học kinh điển phương Tây, 14