Tài liệu Skkn- một số kinh nghiệm giúp học sinh học tập hiệu quả dạng văn tả cảnh trong phân môn tập làm văn lớp 5

SKKN: Một số kinh nghiệm giúp học sinh học tập hiệu quả dạng văn tả cảnh trong phân môn Tập làm văn lớp 5 MỤC LỤC Trang Tên nội dung I. Phần mở đầu 1. Lí do chọn đề tài 2. Mục tiêu, nhiệm vụ đề tài 3. Đối tượng nghiên cứu 4. Phạm vi nghiên cứu 5. Phương pháp nghiên cứu II. Phần nội dung 1.Cơ sở lí luận 2. Thực trạng a) Thuận lợi, khó khăn b) Thành công, hạn chê c) Mặt mạnh, mạnh yếu d) Nguyên nhân e) Phân tích đánh giá các vấn đề thực trạng đã nghiên cứu 3. Những giải pháp, biện pháp tiến hành 3 4 4 4 4 5 5 6 6 7 7 8 8 3.1. Mục tiêu của giải pháp và biện pháp 3.2. Nội dung và cách thức thực hiện giải pháp, biện pháp 3.2.1. Hướng dẫn tìm hiểu cấu tạo của bài văn tả cảnh 3.2.2. Hướng dẫn tìm hiểu các bài văn tả cảnh sách giáo khoa 3.4. Mối quan hệ giữa các giải pháp, biện pháp22 8 8 10 11 23 3.3. Điều kiện thực hiện các giải pháp, biện pháp 3.5 Kết quả khảo nghiệm, giá trị khoa học của vấn đề nghiên cứu 4. Kết quả thu được qua khảo nghiệm, giá trị khoa học III. Phần kết luận, kiến nghị 1. Kết luận 2. Kiến nghị Tài liệu tham khảo Giáo viên : Đinh Xuân Trường – Đơn vị: Trường TH Trần Phú 23 24 24 25 27 1 SKKN: Một số kinh nghiệm giúp học sinh học tập hiệu quả dạng văn tả cảnh trong phân môn Tập làm văn lớp 5 I. PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Dạy tốt phân môn Tập làm văn nói chung và dạng văn tả cảnh nói riêng là vấn đề được nhiều giáo viên Tiểu học quan tâm. Phân môn Tập làm văn phát huy bốn kỹ năng nghe, nói, đọc, viết trong môn Tiếng Việt. Học sinh Tiểu học ngay từ lớp 1, 2, 3 đã được tiếp xúc với nhiều dạng văn bản khác nhau, có nội dung gần gũi trong cuộc sống và kĩ năng giao tiếp của các em với cộng đồng. Đó là một ưu điểm không ai phủ nhận. Tuy nhiên, chương trình mới chuyển tải sự thay đổi cả về nội dung và kỹ năng rèn luyện lẫn hình thức, biện pháp và quy trình lên lớp. Là giáo viên, nhất là giáo viên dạy lớp 5 không ai tránh khỏi những trăn trở, băn khoăn là làm thế nào giúp học sinh rèn luyện tốt kỹ năng làm bài Tập làm văn, nhất là văn tả cảnh. Qua thực tế nhiều năm giảng dạy lớp 5, tôi ít khi phát hiện được học sinh giỏi phân môn Tập làm văn. Tại sao học sinh giỏi Tập làm văn ít ỏi, đếm trên đầu ngón tay như vậy, trong khi Tiếng Việt là tiếng mẹ đẻ của chúng ta, các em lúc chưa tròn một tuổi đã biết nói, năm sáu tuổi đã biết đọc, đã biết viết tiếng Việt ? Chúng ta đã tự hào tiếng Việt ta phong phú, giàu hình ảnh, đa dạng về nghĩa, có sức biểu cảm sâu sắc. Nhưng một thực tế làm buồn lòng những thầy cô giáo chúng tôi vì học sinh giỏi phân môn Tập làm văn còn quá khiêm tốn. Khi chấm bài Tập làm văn, tôi thấy đa số học sinh đã biến các bài văn tả cảnh thành văn kể, liệt kê một cách khô khan, nghèo nàn về từ, diễn đạt rườm rà. Vậy làm thế nào để nâng cao chất lượng dạy- học Tập làm văn nhất là văn tả cảnh cho học sinh lớp lớp 5. Qua thực tế tôi nhận thấy rằng đa số khả năng học môn Tập làm văn của học sinh là quá khô khan. Học sinh không biết làm một bài văn hoàn chỉnh, không biết dùng từ đặt câu, trong quá trình làm bài văn không biết dùng các biện pháp tu từ so sánh, nhân hóa và cả biện pháp liên tưởng vào làm các bài văn dạng văn tả cảnh. Giáo viên : Đinh Xuân Trường – Đơn vị: Trường TH Trần Phú 2 SKKN: Một số kinh nghiệm giúp học sinh học tập hiệu quả dạng văn tả cảnh trong phân môn Tập làm văn lớp 5 Trong cách làm bài của học sinh không sử dụng câu mở đoạn cho một đoạn văn mặc dù kiến thức này đã được học ở lớp 4. Các câu trong đoạn văn hay cả bài văn không có sự liên kết chặt chẽ, không theo một trình tự nhất định. Chính vì vậy, bài văn của học sinh thường luôn bị lộn xộn, miêu tả lung tung. Hiện nay, chúng ta đang có xu hướng nâng cao dần, nâng cao mãi kết quả bài làm văn của học sinh. Nghĩa là chúng ta đang hướng tới những bài văn hay của học sinh trong khi việc dạy của thầy, cô giáo lại chưa đạt được yêu cầu hướng dẫn, dìu dắt người học từng bước. Chấm bài thì dễ dàng tìm ra sai sót nhưng làm sao cho học sinh khỏi sai sót thì nhiều khi phần lớn chúng ta lại không chỉ ra được một cách đầy đủ đúng hướng cho học sinh. Với những lý do trên, tôi chọn và viết đề tài Một số kinh nghiệm giúp học sinh học tập hiệu quả dạng văn tả cảnh trong phân môn Tập làm văn lớp 5. 2. Mục tiêu, nhiệm vụ của đề tài - Phân môn Tập làm văn có tính chất tổng hợp, vừa vận dụng các hiểu biết và kĩ năng về tiếng Việt từ các phân môn khác, vừa phát huy và hoàn thiện các kết quả đó. Để thực hiện vai trò này, phân môn Tập làm văn ở lớp 5 có những mục tiêu sau: + Hình thành và phát triển ở học sinh các kĩ năng sử dụng tiếng Việt (nghe, nói, đọc, viết ) để học tập và giao tiếp trong các môi trường hoạt động của lứa tuổi. + Thông qua việc dạy và học tiếng Việt, góp phần rèn luyện các thao tác tư duy. + Cung cấp cho học sinh những kiến thức sơ giản về xã hội, tự nhiên và con người, về văn hoá, văn học của Việt Nam và nước ngoài. + Bồi dưỡng tình yêu tiếng Việt và hình thành thói quen giữ gìn sự trong sáng, giàu đẹp của tiếng Việt, góp phần hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa: có tri thức, thấm nhuần truyền thống tốt đẹp của dân tộc, ưa chuộng lối sống lành mạnh, ham thích làm việc.... 3. Đối tượng nghiên cứu Giáo viên : Đinh Xuân Trường – Đơn vị: Trường TH Trần Phú 3 SKKN: Một số kinh nghiệm giúp học sinh học tập hiệu quả dạng văn tả cảnh trong phân môn Tập làm văn lớp 5 Đối tượng học sinh lớp 5, trường Tiểu học Trần Phú – Krông Ana – Đăk Lăk, từ tháng 8 năm học 2013 - 2014 đến nay. 4. Phạm vi nghiên cứu Chương trình phân môn Tập làm văn lớp 5 nói chung và thể loại văn tả cảnh nói riêng. 5. Phương pháp nghiên cứu + Phương pháp nghiên cứu lý luận. + Phương pháp quan sát, điều tra. + Đọc và tham khảo các tài liệu liên quan đến việc hướng dẫn làm văn tả cảnh. + Phương pháp đàm thoại. + Phương pháp phân tích các các bài văn mẫu. + Phương pháp trình bày bằng miệng. + Phương pháp tổng kết kinh nghiệm qua tiết trả bài. + Phương pháp lấy ý kiến của đồng nghiệp. + Phương pháp chọn lọc chi tiết. II. PHẦN NỘI DUNG 1. Cơ sở lí luận Tập làm văn là một phân môn mang tính tổng hợp và sáng tạo cao. Tổng hợp các kiến thức, kĩ năng từ Tập đọc, Kể chuyện, Chính tả, Luyện từ và câu,... để viết nên một bài Tập làm văn. Theo quan điểm tích hợp, các phân môn được tập hợp lại xung quanh trục chủ điểm và các bài đọc. Nhiệm vụ cung cấp kiến thức và rèn luyện kĩ năng gắn bó chặt chẽ với nhau. Như vậy, muốn dạy - học có hiệu quả Tập làm văn miêu tả nói chung văn tả cảnh nói riêng, nhất thiết người giáo viên phải dạy tốt Tập đọc, Kể chuyện, Chính tả, Luyện từ và câu. Vì trong các bài đọc, trong câu chuyện, trong các bài tập Luyện từ - câu thường xuất hiện các đoạn văn, khổ thơ có nội dung miêu tả rất rõ về cảnh vật, thiên nhiên, con người,... Giáo viên : Đinh Xuân Trường – Đơn vị: Trường TH Trần Phú 4 SKKN: Một số kinh nghiệm giúp học sinh học tập hiệu quả dạng văn tả cảnh trong phân môn Tập làm văn lớp 5 Bài Tập làm văn nếu không sáng tạo sẽ trở thành một bài văn khô cứng, cóp nhặt của người khác, nội dung bài văn sẽ không hồn nhiên, trong sáng, mới mẻ như tâm hồn của các tác giả nhỏ tuổi. Chất lượng Tập làm văn là chất lượng của cảm thụ văn học, của các kĩ năng nghe, nói, đọc, viết tiếng mẹ đẻ. Cho nên, thầy và trò phải soạn giảng và học tập tích cực, nghiêm túc, hiệu quả, mới mong nâng cao một cách bền vững chất lượng môn tiếng Việt ở lớp cuối cấp Tiểu học. Dạy Tập làm văn lớp 5 phải đảm bảo mục tiêu yêu cầu cần đạt về kiến thức, kĩ năng của Chương trình giáo dục phổ thông cấp Tiểu học theo Chuẩn kiến thức, kĩ năng của từng môn học (ban hành kèm theo quyết định số 16 của Bộ GD-ĐT) và phù hợp trình độ của từng học sinh trong lớp mà “Hướng dẫn 896” của Bộ GD-ĐT đã đề ra. Tôi tin rằng đề tài này nếu được áp dụng và vận dụng hợp lý sẽ đem lại hiệu quả cao đối với văn tả cảnh trong phân môn Tập làm văn, góp phần nâng cao chất lượng môn Tiếng Việt lớp 5 nói chung và phân môn Tập làm văn nói riêng. 2. Thực trạng Năm học 2013 - 2014, tôi được phân công phụ trách lớp 5C với 32 học sinh. Hầu hết 32 học sinh của lớp tôi chủ nhiệm còn rất hạn chế khi làm bài Tập làm văn. Sau khi nghiên cứu sách giáo khoa Tiếng Việt 5, tôi nhận thấy học sinh lớp 4 đã được học văn miêu tả về đồ vật, cây cối, con vật. Nhưng qua khảo sát chất lượng đầu năm học này, đã có 60,0% học sinh bị điểm yếu về Tập làm văn, dẫn đến môn Tiếng Việt của lớp tôi yếu 30,0%. a) Thuận lợi, khó khăn * Thuận lợi: - Học sinh lớp 5 lớn hơn hết so với các lớp dưới nên nhận thức tốt hơn, có khả năng tưởng tượng phong phú hơn, biết nhìn nhận và thâu tóm những hình ảnh vào tri thức và nhớ có hệ thống hơn so với các em lớp dưới. Gần như đa số các em đã biết sử dụng dùng từ đặt câu, viết như thế nào cho trọn ý, các em lĩnh Giáo viên : Đinh Xuân Trường – Đơn vị: Trường TH Trần Phú 5 SKKN: Một số kinh nghiệm giúp học sinh học tập hiệu quả dạng văn tả cảnh trong phân môn Tập làm văn lớp 5 hội nhanh và biết sử dụng các biện pháp tu từ để đưa vào bài tập làm văn của mình. - Giáo viên được học bồi dưỡng thường xuyên về phân môn Tập làm văn qua các đợt học chuyên môn, được dự giờ thăm lớp để học hỏi qua đồng nghiệp, - Ban giám hiệu hết sức quan tâm, tạo mọi điều kiện tốt nhất cho việc dạy và học đặc biệt là việc đổi mới phương pháp dạy học nhằm nâng cao chất lượng giáo dục. - Đa số học sinh trong lớp có ý thức ham học hỏi, ngoan, biết vâng lời, có ý thức tìm tòi. - Phụ huynh học sinh rất quan tâm đến việc học tập của con em mình. - Học sinh sống ở vùng nông thôn gần gũi với thiên nhiên, đồng ruộng, sông nước, hồ, nương rẫy… - Bản thân là giáo viên nhiều năm liền giảng dạy lớp 5, yêu nghề, nhiệt tình, tâm huyết với nghề. * Khó khăn: - Bài viết của học sinh còn mắc nhiều lỗi chính tả. - Học sinh chưa xác định được trọng tâm đề bài cần miêu tả. - Nhiều em thường liệt kê, kể lể dài dòng, diễn đạt vụng về, lủng củng. - Chưa có sự liên kết giữa các đoạn văn trong bài. - Nhiều em chưa biết dừng lại để nói kĩ một vài chi tiết cụ thể nổi bật. - Vốn từ ngữ của các em còn nghèo nàn, quan sát sự vật còn hời hợt. b) Thành công, hạn chế * Thành công: - Học sinh lớp 5 đã được học và tìm hiểu về văn miêu tả ở lớp 4 như: Tả đồ vật, cây cối, con vật... nên dễ cho việc tìm hiểu văn tả cảnh ở lớp 5. - Học sinh lớp 5 đã biết đọc và cảm thụ những cái hay, cái đẹp của các bài văn mẫu nên các em viết đã có những câu văn liên tưởng thú vị. * Hạn chế: Giáo viên : Đinh Xuân Trường – Đơn vị: Trường TH Trần Phú 6 SKKN: Một số kinh nghiệm giúp học sinh học tập hiệu quả dạng văn tả cảnh trong phân môn Tập làm văn lớp 5 - Phần lớn các em mới chỉ biết miêu tả các câu văn ở mức độ đơn giản, chưa biết quan sát tinh tế, chưa biết dùng hình ảnh so sánh, nhân hoá để miêu tả nên các câu văn còn lủng củng mang tính kể nhiều hơn. c) Mặt mạnh, mặt yếu * Mặt mạnh: - Bước đầu các em đã biết quan sát chọn lựa các chi tiết phù hợp để xây dựng dàn ý chi tiết. - Các đối tượng các em tả phần lớn là những cảnh vật gần gũi với các em như: Cánh đồng lúa, ngôi trường ..., nên khi tả các em cũng dễ dàng quan sát để chọn lọc chi tiết phù hợp. * Mặt yếu: - Đa số học sinh tỏ ra lúng túng khi làm bài, do vốn từ ngữ của các em còn nhiều hạn chế, chưa biết cách mở rộng câu đúng thành câu hay. - Các em chưa nắm chắc cách trình bày bài văn. - Chưa biết cách sử dụng câu mở đoạn nêu ý bao trùm của đoạn, chuyển ý giữa các đoạn, làm cho các đoạn văn trong một bài văn rời rạc, chưa logic. - Trong khi viết, các em chưa biết cách bộc lộ cảm xúc của mình. - Một số em có sử dụng biện pháp so sánh nhưng còn cứng nhắc, chưa phù hợp. d. Nguyên nhân + Khi làm văn, học sinh chưa xác định được yêu cầu trọng tâm của đề bài. + Học sinh không được quan sát trực tiếp đối tượng miêu tả ( vì không có tiết trong phân phối chương trình). + Khi quan sát thì các em không được hướng dẫn về kĩ năng quan sát: quan sát những gì, quan sát từ đâu ? Làm thế nào phát hiện được nét tiêu biểu của đối tượng cần miêu tả. + Không biết tưởng tượng bằng hình ảnh, âm thanh, cảm giác về sự vật miêu tả khi quan sát. Giáo viên : Đinh Xuân Trường – Đơn vị: Trường TH Trần Phú 7 SKKN: Một số kinh nghiệm giúp học sinh học tập hiệu quả dạng văn tả cảnh trong phân môn Tập làm văn lớp 5 + Vốn từ đã nghèo nàn lại không biết sắp xếp như thế nào để bài viết mạch lạc, chưa diễn đạt được bằng vốn từ ngữ, ngôn ngữ của mình về một sự vật, cảnh vật, về một con người cụ thể nào đó. + Phân môn Tập làm văn là một môn học mang tính tổng hợp và sáng tạo, nhưng lâu nay người giáo viên chưa có cách phát huy tối đa năng lực học tập và cảm thụ văn học của học sinh; chưa bồi dưỡng được cho các em lòng yêu quý tiếng Việt, ham thích học tiếng Việt để từ đó các em nhận ra rằng đã là người Việt Nam thì phải đọc thông viết thạo Tiếng Việt và phát huy hết ưu điểm của tiếng mẹ đẻ. e) Phân tích đánh giá các vấn đề thực trạng đã nghiên cứu Trong năm học 2013 - 2014 vừa qua, tôi được Ban Giám hiệu nhà trường phân công giảng dạy lớp 5C với sĩ số là 32 học sinh. Qua kết quả thi khảo sát đầu năm, tôi thống kê được chất lượng học phân môn Tập làm văn như sau: TSHS 32 Điểm 9 - 10 SL TL 4 12,5% Điểm 7 - 8 SL TL 5 Điểm 5 - 6 SL TL 15,7% 18 56,3% Dưới 5 điểm SL TL 12,5 5 % Thực trạng học sinh còn nhiều hạn chế như vậy đã làm cho tiết Tập làm văn trở thành một gánh nặng, một thách thức đối với giáo viên Tiểu học. Ý nghĩ cho rằng Tập làm văn là một phân môn khó dạy, khó học và khó đạt hiệu quả cao đã là nhận thức chung của nhiều thầy, cô giáo. Đâu là nguyên nhân dẫn đến tình trạng chất lượng Tập làm văn của học sinh không đạt yêu cầu ? Qua quá trình giảng dạy lớp 5, tôi nhận thấy học sinh học yếu Tập làm văn là do nhiều yếu tố tác động. 3. Những giải pháp, biện pháp 3.1. Mục tiêu của giải pháp, biện pháp - Mục tiêu của việc dạy học Tập làm văn dạng văn tả cảnh ở lớp 5 là: + Cung cấp, hướng dẫn cho học sinh biết quan sát, lập dàn ý cho bài văn, viết được bài văn theo dàn ý đã lập có đủ 3 phần, lời văn trôi chảy, câu văn bước Giáo viên : Đinh Xuân Trường – Đơn vị: Trường TH Trần Phú 8 SKKN: Một số kinh nghiệm giúp học sinh học tập hiệu quả dạng văn tả cảnh trong phân môn Tập làm văn lớp 5 đầu có cảm xúc; biết nói, viết câu có dùng hình ảnh so sánh, nhân hóa; biết kiểm tra, rà soát lại bài viết về nội dung, cách diễn đạt, cách trình bày. + Phân môn tập làm văn có tính chất tổng hợp, vừa vận dụng các hiểu biết và kĩ năng về tiếng Việt từ các phân môn khác vừa phát huy và hoàn thiện kết quả đó. + Góp phần cùng các môn học khác mở rộng vốn sống, rèn luyện tư duy logic và tư duy hình tượng, bồi dưỡng tâm hồn, cảm xúc thẩm mĩ, hình thành nhân cách cho học sinh. - Bồi dưỡng vun đắp tình yêu tiếng Việt, biết giữ gìn sự trong sáng, giàu đẹp của tiếng Việt, góp phần hình thành nhân cách của con người Việt Nam. 3.2. Nội dung và cách thức thực hiện giải pháp, biện pháp - Xuất phát từ thực trạng và nguyên nhân trên, đồng thời thấy rõ vai trò, nhiệm vụ của một giáo viên đang đứng trên bục giảng, tôi mạnh dạn đưa ra các giải pháp sau đây: - Nghiên cứu chương trình tập làm văn lớp 5, tôi nhận thấy phân môn Tập làm văn trong chương trình lớp gồm các kiến thức sau: - Văn miêu tả: + Tả cảnh: 18 tiết + Tả người: 15 tiết - Các loại văn bản khác: + Báo cáo thống kê. + Làm đơn. + Thuyết trình, tranh luận. + Làm biên bản - Trong đó thể loại văn miêu tả khá trọng tâm và quan trọng trong chương trình Tập làm văn lớp 5. Bởi văn miêu tả vẽ ra các sự vật, sự việc, hiện tượng, con người. . . bằng ngôn ngữ một cách sinh động, cụ thể. Vì vậy việc làm trước tiên của tôi là tiến hành điều tra thực trạng học sinh trong lớp qua kết quả chất lượng đầu năm, đánh giá kĩ năng làm văn theo bốn mức: Giỏi - khá - trung bình yếu. Nên trong đề tài này tôi chỉ đưa ra biện pháp giúp học sinh học có hiệu quả về dạng văn tả cảnh. Giáo viên : Đinh Xuân Trường – Đơn vị: Trường TH Trần Phú 9 SKKN: Một số kinh nghiệm giúp học sinh học tập hiệu quả dạng văn tả cảnh trong phân môn Tập làm văn lớp 5 * Các bước tiến hành: - Nghiên cứu sách giáo viên, các tài liệu tham khảo liên quan đến việc dạy và học văn tả cảnh lớp 5. - Dạy học bằng các phương pháp và hình thức phù hợp nhằm phát huy tính tích cực học tập môn Tập làm văn của học sinh. - Sử dụng đồ dùng dạy học có hiệu quả ( Tranh ảnh, vật thật ). - Quan tâm đến các đối tượng học sinh trong lớp - đặc biệt là các đối tượng học sinh yếu; trực tiếp hướng dẫn, giúp đỡ khi các em gặp lúng túng trong giờ học. - Kết hợp với các môn học khác cung cấp thêm vốn từ cho học sinh. - Bản thân tôi luôn tìm tòi, học hỏi kinh nghiệm qua sách báo, qua đồng nghiệp để cải tiến, đầu tư cho mỗi bài dạy. - Đối với học sinh lớp 5 ở địa bàn tôi trực tiếp giảng dạy, tuy sống ở thị trấn nhưng vốn ngôn ngữ của các em còn nhiều hạn chế - đặc biệt là các em chưa biết cách dùng các biện pháp so sánh, nhân hoá để miêu tả mà đa số các em “nghĩ sao thì viết vậy” Có dùng thì nhiều hình ảnh cũng chưa phù hợp. Vì vậy, trong mỗi giờ Tập làm văn giáo viên cần thực hiện tốt các yêu cầu này. - Ở lớp 5, để viết bài văn tả cảnh, học sinh thường trải qua các khâu cơ bản là: + Tìm hiểu cấu tạo của bài văn tả cảnh. + Phân tích các bài văn mẫu. + Quan sát, lập dàn ý chi tiết. + Viết từng đoạn văn + Viết thành bài văn hoàn chỉnh. + Học tập, rút kinh nghiệm qua giờ trả bài. Để tiến hành mỗi hoạt động trong từng tiết học có hiệu quả, tôi thường hướng dẫn học sinh lần lượt giải quyết các yêu cầu sau: 3.2.1. Hướng dẫn tìm hiểu cấu tạo của bài văn tả cảnh. Giáo viên : Đinh Xuân Trường – Đơn vị: Trường TH Trần Phú 10 SKKN: Một số kinh nghiệm giúp học sinh học tập hiệu quả dạng văn tả cảnh trong phân môn Tập làm văn lớp 5 - Muốn dạy học sinh làm văn tả cảnh đạt yêu cầu thì giáo viên cần biết thế nào là văn tả cảnh, đặc điểm thể loại văn tả cảnh, biết yếu tố nào là quan trọng và cần thiết để giúp học sinh làm được bài văn tả cảnh sinh động thông qua quan sát đối tượng miêu tả và tìm hiểu các bài văn mẫu trong sách giáo khoa lớp 5 rồi thực hiện các bước sau: + Rèn kĩ năng cho học sinh cảm thụ cái hay của một đoạn văn hay một bài văn mẫu thông qua việc đọc bài văn thật hay( GV hoặc HS đọc tốt trong lớp). + Giáo viên phải hướng dẫn học sinh tìm hiểu cấu tạo của bài văn tả cảnh. Ví dụ : Khi tìm hiểu bài: Cấu tạo của bài văn tả cảnh. - Giáo viên yêu cầu học sinh đọc bài: “Hoàng hôn trên sông Hương” - Phân tích bài văn bằng hệ thống câu hỏi để khai thác nội dung bài. + Bài văn có mấy đoạn? ( 4 đoạn gồm một đoạn mở bài, hai đoạn thân bài và một đoạn kết bài) + Tìm phần mở bài, thân bài, kết bài và cho biết nội dung chính của từng đoạn. + Phần mở bài và kết bài tác giả viết theo cách nào? Vì sao? + Phần thân bài có mấy đoạn? Mỗi đoạn tác giả tả về cảnh vật nào? Tác giả quan sát sự vật đó vào thời gian nào, bằng giác quan nào? Khi tả sự vật đó tác giả đã sử dụng các từ ngữ nào? - Sau khi học sinh đã phân tích câu hỏi giáo viên có thể hướng dẫn các em tìm hiểu cấu tạo bài văn như sau: + Mở bài: (Cuối buổi chiều...yên tĩnh này): Cảnh hoàng hôn đang lắng xuống trên thành phố Huế yên tĩnh. + Thân bài: (Mùa thu.....chấm dứt) Xác định trong phần thân bài gồm có mấy đoạn, mỗi đoạn miêu tả những gì. (2 đoạn) Đoạn 1: Những biến đổi về màu sắc của sông Hương từ cuối buổi chiều đến lúc tối hẳn. Giáo viên : Đinh Xuân Trường – Đơn vị: Trường TH Trần Phú 11 SKKN: Một số kinh nghiệm giúp học sinh học tập hiệu quả dạng văn tả cảnh trong phân môn Tập làm văn lớp 5 Đoạn 2: Sinh hoạt của xóm Cồn Hến, của dân chài trên sông Hương và cảnh thành phố khi mới lên đèn. + Kết bài: (Huế thức dậy...ban đầu của nó): Huế đi vào cuộc sống buổi tối. Sau đó giáo viên cho học sinh đọc lại hai bài “Hoàng hôn trên sông Hương” và bài “ Quang cảnh làng mạc ngày mùa” nêu điểm giống nhau và khác nhau giữa hai bài: - Điểm giống nhau: + Cả hai bài đều là văn tả cảnh. + Có cấu tạo gồm 3 phần: mở bài, thân bài và kết bài. + Đều quan sát sự vật tinh tế, cách miêu tả giàu hình ảnh, có những cảm xúc sâu lắng... - Những điểm khác nhau: + Bài “Quang cảnh làng mạc ngày mùa” chủ yếu miêu tả theo trình tự không gian: tả từng bộ phận của cảnh như màu trời, màu nắng, màu lúa, màu các loại cây trong vườn... + Bài “Hoàng hôn trên sông Hương” chủ yếu là miêu tả cảnh vật theo trình tự thời gian. - Từ việc phân biệt những điểm giống nhau và khác nhau của hai bài văn tả cảnh đã nêu, giáo viên hướng dẫn học sinh rút ra nhận xét về cấu tạo của bài văn tả cảnh nói chung như sau: + Mở bài: Giới thiệu bao quát về cảnh sẽ tả + Thân bài: Tả từng phần của cảnh hoặc sự biến đối của cảnh theo thời gian hoặc kết hợp cả không gian và thời gian. + Kết bài: Nêu lên nhận xét, cảm nghĩ của người viết hoặc kết thúc một cách tự nhiên. 3.2.2. Hướng dẫn tìm hiểu các bài văn tả cảnh sách giáo khoa a) Phân tích các bài văn mẫu. Giáo viên : Đinh Xuân Trường – Đơn vị: Trường TH Trần Phú 12 SKKN: Một số kinh nghiệm giúp học sinh học tập hiệu quả dạng văn tả cảnh trong phân môn Tập làm văn lớp 5 Sau khi học sinh hiểu được cấu tạo của bài văn giáo viên hướng dẫn các em cách chọn các sự vật và miêu tả sự vật. Ví dụ : Bài “Luyện tập tả cảnh” Sách Tiếng Việt 5 tập 1 trang 14. - Với bài này tôi tiến hành như sau: + Cho học sinh đọc bài văn “Buổi sớm trên cánh đồng”. + Tiếp đó hướng dẫn các em trả lời những câu hỏi đã nêu trong bài tập: - Tác giả đã tả những sự vật nào trong buổi sớm mùa thu? + Những sự vật trong buổi sớm mùa thu được tác giả miêu tả là: mây xám đục; vòm trời xanh vòi vọi; vài giọt mưa loáng thoáng rơi; những sợi cỏ thẫm nước; người trong làng gánh lên phố những gánh rau, gánh hoa; bầy sáo cánh đen mỏ vàng chấp chới liệng trên đồng lúa mùa thu đang kết đòng... - Tác giả đã quan sát sự vật bằng những giác quan nào ? + Cảm giác của da ( xúc giác): thấy sớm đầu thu mát lạnh, những sợi cỏ đẫm nước làm mát lạnh bàn chân. + Mắt (thị giác): thấy mây xám đục, vòm trời xanh vòi vọi, mưa loáng thoáng rơi, người gánh rau và hoa, bầy sáo liệng, mặt trời mọc... - Tìm một chi tiết thể hiện sự quan sát tinh tế của tác giả. + Một vài giọt mưa loáng thoáng rơi trên chiếc khăn quàng đỏ và mái tóc xoã ngang vai của Thuỷ; những sợi cỏ đẫm nước lùa vào dép Thuỷ làm bàn chân nhỏ bé của em ướt lạnh. - Sau khi tìm hiểu xong bài văn, Giáo viên cần nhấn mạnh cho học sinh thấy nghệ thuật quan sát với sự chọn lọc chi tiết và từ ngữ tả cảnh của tác giả bài văn. Sau khi học sinh chọn được các sự vật cần tả trong bài giáo viên hướng dẫn các em cách miêu tả các sự vật ấy như thế nào cho phù hợp. * Ví dụ: Bài “Luyện tập tả cảnh”- sách Tiếng Việt 5 tập 1 trang 21. - Yêu cầu của bài này là học sinh phân tích 2 văn bản “Rừng trưa” và “Chiều tối” để thấy được những hình ảnh đẹp trong mỗi bài văn. - Cách tiến hành bài này là: Giáo viên : Đinh Xuân Trường – Đơn vị: Trường TH Trần Phú 13 SKKN: Một số kinh nghiệm giúp học sinh học tập hiệu quả dạng văn tả cảnh trong phân môn Tập làm văn lớp 5 + Cho học sinh đọc lần lượt từng bài văn. + Giáo viên giới thiệu tranh, ảnh về rừng tràm cho học sinh quan sát. + Cho học sinh nêu ý kiến về hình ảnh mà các em thích trong mỗi bài văn. Có thể yêu cầu các em nêu lí do vì sao mình thích hình ảnh đó. Chẳng hạn: Bài“Rừng trưa” Những thân cây tràm vỏ trắng vươn lên trời, chẳng khác gì những cây nến khổng lồ, đầu lá rủ phất phơ; Mùi hương ngòn ngọt nhức đầu của những loài hoa rừng không tên tuổi đắm vào ánh nắng ban trưa khiến con người dễ sinh buồn ngủ và sẵn sàng ngả lưng dưới một bóng cây nào đó, để cho thứ cảm giác mệt mỏi chốn rừng trưa lơ mơ đưa mình vào giấc ngủ chẳng đợi chờ. Bài “Chiều tối” Bóng tối như bức màn mỏng, như thứ bụi xốp, mờ đen...; ánh đom đóm chấp chới, lúc lên cao, lúc xuống thấp, lúc lại rơi xuống mặt cỏ... - Giáo viên cần tôn trọng ý kiến của học sinh, đặc biệt khen ngợi những em tìm được những hình ảnh đẹp. - Sau cùng, giáo viên chốt lại các hình ảnh đẹp ở từng bài văn và hướng cho học sinh nên đưa các hình ảnh đẹp kết hợp sử dụng các biện pháp tu từ vào bài văn miêu tả. - Tương tự các bài văn mẫu trong sách giáo khoa giáo viên cũng hướng dẫn như trên. Từ đó các em sẽ nắm được cách quan sát và cách dùng từ đặt câu để viết thành đoạn văn, bài văn. Sau khi học sinh đã biết tìm sự vật và miêu tả sự vật giáo viên tiếp tục hướng dẫn học sinh cách tìm hiểu câu mở đoạn và tác dụng của câu mở đoạn trong bài văn tả cảnh. Ví dụ Dạy bài Luyện tập tả cảnh Sách Tiếng Việt 5 tập 1 trang 70. Qua bài học trên giúp học sinh hiểu được mối quan hệ về nội dung giữa các câu trong một đoạn văn và biết cách viết câu mở đoạn cho một đoạn văn. + Đọc bài văn “ Vịnh Hạ Long” và trả lời các câu hỏi để tìm hiểu bố cục và bài văn tả cảnh sông nước. - Xác định các phần mở bài, thân bài, kết bài của bài văn. Giáo viên : Đinh Xuân Trường – Đơn vị: Trường TH Trần Phú 14 SKKN: Một số kinh nghiệm giúp học sinh học tập hiệu quả dạng văn tả cảnh trong phân môn Tập làm văn lớp 5 + Mở bài: (Vịnh Hạ Long...Việt Nam) : Vị trí của Hạ Long trong hệ thống thắng cảnh của Việt Nam. + Thân bài (Cái đẹp...ngân lên vang vọng.) Miêu tả vẻ đẹp kì vĩ, duyên dáng, riêng biệt và hấp dẫn của vịnh Hạ Long. + Kết bài: (Núi non... mãi mãi giữ gìn): Hạ Long là một bộ phận của non sông Việt Nam được nhân dân ta từ đời nọ tiếp đời kia mãi mãi giữ gìn. - Giáo viên cần cho học sinh tìm câu mở đoạn, tìm từ ngữ chính của câu mở đoạn và phân tích ý triển khai của tác giả cho từng đoạn đó. Ví dụ: Đoạn 1 đâu là câu mở đoạn? Câu mở đoạn đó có tác dụng gì? + Cái đẹp của Hạ Long trước hết là sự kì vĩ của thiên nhiên. - Nêu tác dụng của câu mở đoạn. + Đối với từng đoạn, câu văn in đậm là câu mở đoạn, thâu tóm ý chính của từng đoạn văn đó + Đối với cả bài, các câu văn in đậm có tác dụng chuyển đoạn, kết nối đoạn với nhau tạo thành một hệ thống thâu tóm ý chính của từng bài. Tương tự đoạn 2 và đoạn 3 giáo viên cũng hướng dẫn như trên. b) Hướng dẫn học sinh quan sát và ghi chép. (Phần này giáo viên hướng dẫn học sinh thực hiện ở nhà ) * Hướng dẫn quan sát văn tả cảnh + Trong văn miêu tả, quan sát rất quan trọng. Việc quan sát và vị trí quan sát tốt, góc quan sát phù hợp: xa hay gần, trong hay ngoài, ban ngày hay ban đêm, mùa xuân hay mùa hạ, … sẽ giúp ta nắm được cái đẹp của đối tượng, cảm nhận đối tượng một cách rõ ràng, cụ thể và tinh tế hơn. Quan sát đối tượng không chỉ bằng thị giác như các em vẫn nghĩ, mà phải biết huy động mọi giác quan: thính giác (nghe), khứu giác (ngửi), xúc giác (sờ, nắm), vị giác (nếm). Những đoạn văn hay và hấp dẫn là những thành công của tác giả trong việc dùng nhiều giác quan để quan sát. Sự vật trong tự nhiên, mỗi sự vật có một đặc điểm riêng, chỉ khi nào ta nắm được đặc điểm riêng đó của sự vật thì khi viết ra mới có hình ảnh như thật. Thế nhưng, chỉ làm nổi bật đặc điểm bên ngoài thôi chưa đủ, Giáo viên : Đinh Xuân Trường – Đơn vị: Trường TH Trần Phú 15 SKKN: Một số kinh nghiệm giúp học sinh học tập hiệu quả dạng văn tả cảnh trong phân môn Tập làm văn lớp 5 cần nêu được cái đặc sắc ẩn chứa bên trong sự vật đó để nói lên những suy tư, những tình cảm không chỉ của người viết gửi gắm vào đó mà còn là của sự vật đó. Muốn làm được điều này, dứt khoát phải có sự quan sát tinh tế và phải có được những phát hiện rất riêng về đối tượng và rung cảm với nó. + Bên cạnh đó, giáo viên cần nhắc các em quan sát phải đi đôi với việc tìm từ ngữ để diễn tả đúng và sinh động điều đã quan sát được. + Cân nhắc để lựa chọn được một thứ tự sắp xếp các chi tiết sẽ tả mà mình coi là thích hợp hơn cả. + Khi viết bài, giáo viên luôn nhắc học sinh nhớ: Mỗi bài văn cần có bố cục 3 phần: Mở bài, thân bài, kết bài. Với mỗi bài văn, công việc đầu tiên của tôi là yêu cầu học sinh tìm hiểu đề bài; học sinh đọc kĩ đề bài nhiều lần rồi trả lời các câu hỏi về vấn đề chính trong đề bài. - Đề bài thuộc thể loại gì ? Đề bài yêu cầu tả gì ? + Giáo viên gạch chân bằng phấn màu dưới các từ ngữ quan trọng để học sinh chú ý. + Nếu đối tượng miêu tả không thực tế và gần gũi với học sinh (tả cảnh con sông, tả cảnh ở công viên, …) thì giáo viên cần giới thiệu một số tranh ảnh minh họa cho học sinh quan sát. - Khi quan sát cần hướng dẫn học sinh lưu ý những điểm sau: + Mỗi cảnh đều được xác định bởi một phạm vi không gian và thời gian nhất định + Sau khi xác định được đối tượng miêu tả với một phạm vi không gian và thời gian cụ thể, các em cần xác định được vị trí để quan sát. + Khi xác định được vị trí quan sát rồi, ta nên có cái nhìn bao quát toàn cảnh đồng thời phải biết phân chia cảnh ra thành từng mảng, từng phần để quan sát. + Khi quan sát ta cần phối hợp các giác quan như tai nghe, mũi ngửi, tay sờ, da cảm nhận và cả cảm xúc của bản thân nữa. Giáo viên : Đinh Xuân Trường – Đơn vị: Trường TH Trần Phú 16 SKKN: Một số kinh nghiệm giúp học sinh học tập hiệu quả dạng văn tả cảnh trong phân môn Tập làm văn lớp 5 + Khi quan sát ta phải xác định một trình tự phù hợp với cảnh được tả. Quan sát từ trên xuống hay từ dưới lên, Quan sát từ phải sang trái hay từ ngoài vào trong... + Mỗi bộ phận của cảnh chỉ nên chọn tả những nét tiêu biểu nhất đồng thời phải xác định đâu là cảnh chủ yếu để tập trung miêu tả. + Khi quan sát, giáo viên hướng dẫn học sinh chú ý đến đường nét, màu sắc của cảnh vật và ảnh hưởng của vật thể này đối với vật thể khác. Ví dụ: Qua câu văn sau, các em sẽ thấy tác động của ánh trăng lên các vật: Ánh trăng phủ lên mọi vật một lớp màng mỏng tanh, lạnh mát và xuyên qua kẽ lá, đổ loang lổ xuống mặt sông. + Mỗi vật lại gắn với đặc điểm thiên nhiên, khí hậu, cây cỏ, hoa trái.. của từng vùng nên khi tả ta phải làm toát lên màu sắc riêng biệt đó. * Hướng dẫn học sinh ghi chép + Quan sát luôn đi liền ghi chép. Ghi chép làm giàu thêm cho trí nhớ, ghi chép giúp học sinh lựa chọn những chi tiết, những hình ảnh đặc sắc.Vậy thì phải ghi chép thế nào? Cần phải xây dựng cho học sinh thói quen ghi chép khi quan sát. Phải ghi được những đặc điểm cơ bản: hình dáng, màu sắc, hoạt động,… của đối tượng, hãy cố tìm và viết được những điều mà người khác không nhìn thấy để bài viết của mình có cái mới, cái riêng, cái độc đáo + Quan sát và biết ghi chép lại những gì đã quan sát một cách có chọn lựa, đó là một yếu tố rất quan trọng trong văn tả cảnh. Ví dụ : Tả cánh đồng lúa: - Để học sinh quen dần với việc khai thác tư liệu ghi chép được khi quan sát, tôi thường nêu những câu hỏi gợi mở như sau: + Cánh đồng em tả là ở vùng nào? + Em quan sát cánh đồng đó trong hoàn cảnh nào? Vào mùa nào? + Cánh đồng đó có rộng không? Chạy từ đâu tới đâu? + Cánh đồng lúa đang vào thời vụ nào? Giáo viên : Đinh Xuân Trường – Đơn vị: Trường TH Trần Phú 17 SKKN: Một số kinh nghiệm giúp học sinh học tập hiệu quả dạng văn tả cảnh trong phân môn Tập làm văn lớp 5 + Vùng trồng lúa là ruộng cạn hay ruộng sâu? Giống lúa gì? Lúa đang ở thời kì nào? + Từng thửa ruộng lớn hay nhỏ? + Có người làm việc ngoài đồng không ? Họ đang làm gì ? Có cây bóng mát không ? Có những con vật nào ? Chúng đang làm gì ? + Cảm nghĩ của em về cảnh vật và cuộc sống đó như thế nào? * Hướng dẫn xây dựng dàn ý: Ví dụ : * Quan sát trường em. Từ những điều đã quan sát được, lập dàn ý cho bài văn miêu tả ngôi trường ( sách Tiếng Việt 5 tập 1 trang 43 ). - Trước khi hướng dẫn học sinh lập dàn ý, nhắc học sinh một số điểm lưu ý: + Có thể tả ngôi trường vào một thời điểm nhất định ( sáng - trưa - chiều; mùa đông - mùa hè…); Cũng có thể tả ngôi trường với cảnh sắc thay đổi theo thời gian ( Từ sáng đến chiều; từ mùa xuân đến mùa hè…). + Nên tả theo trình tự quan sát sát từ xa đến gần, từ ngoài vào trong … hoặc ngược lại, tả gần đến xa, từ trong ra ngoài… + Ngôi trường nào cũng gắn với các hoạt động của thầy và trò. Tuy nhiên chỉ nên tả lướt qua hoạt động này để không biến bài văn tả cảnh thành bài văn tả cảnh sinh hoạt. + Sau khi nêu một số điểm lưu ý để học sinh nhớ, giáo viên hướng dẫn học sinh cách lập dàn bài. - Giúp học sinh nắm yêu cầu của bài: Tả ngôi trường. - Nhắc học sinh: Dàn ý cũng cần có đủ 3 phần: Mở bài, thân bài, kết bài. - Phần mở bài cần giới thiệu bao quát: + Vị trí của ngôi trường: Ngôi trường nằm ở đâu ? Quay mặt về hướng nào? + Đặc điểm nổi bật của ngôi trường. - Phần thân bài gồm các ý: Giáo viên : Đinh Xuân Trường – Đơn vị: Trường TH Trần Phú 18 SKKN: Một số kinh nghiệm giúp học sinh học tập hiệu quả dạng văn tả cảnh trong phân môn Tập làm văn lớp 5 + Tả từng phần của cảnh trường: Cổng trường ( cổng như thế nào ? Bảng tên trường ra sao ? ). Sân trường ( sân trường ra sao ? Cột cờ, cây cối như thế nào? ). Lớp học ( các tòa nhà như thế nào? Các lớp học được trang trí ra sao?...). - Phần kết bài cần nêu cảm nghĩ của em về ngôi trường. Như vậy, mỗi em mỗi ý, mỗi vẻ khác nhau nhưng đều bảo đảm đủ ý chính. Từ những gợi ý trên giáo viên có thể yêu cầu học sinh lập thành dàn bài chi tiết như sau. + Mở bài: - Quê em đang sống là một vùng Tây Nguyên, mặc dù là Tây Nguyên nhưng cũng có một cánh đồng rộng thẳng cánh cò bay, người ta thường gọi là cánh đồng Krông Ana. - Một buổi sáng mùa hè, em cùng mẹ đi thăm. + Thân bài: - Tả cảnh bao quát toàn cánh đồng. + Cánh đồng làng em khá rộng, từ làng ra tới cánh đồng rộng gần hai cây số. + Đất đai màu mỡ và tinh thần lao động cần cù của con người khiến cho quanh năm cây cối xanh tốt, sản lượng thu hoạch cao. - Tả từng phần của cánh đồng + Mùa hè nhưng hôm nay trời nắng ấm và tạnh ráo. + Khỏi cuối làng là dòng sông quanh năm chảy nặng phù sa và những đầm sen. + Mùa này, vùng ruộng sâu trồng lúa, lúa đang thời con gái xanh mơn mởn. + Ngoài những thửa ruộng trồng lúa còn có những vùng ruộng cao trồng ngô, những bãi ngô bắt đầu thu hoạch. + Người làm việc rải rác trên cánh đồng. Xa xa lại có những cây bóng mát cao lớn. Chim chóc bay lượn... Giáo viên : Đinh Xuân Trường – Đơn vị: Trường TH Trần Phú 19 SKKN: Một số kinh nghiệm giúp học sinh học tập hiệu quả dạng văn tả cảnh trong phân môn Tập làm văn lớp 5 + Kết bài: + Đồng quê em đang chuyển mình theo đà đổi thay của đất nước + Em yêu tha thiết quê hương em. * Rèn kĩ năng trình bày miệng: + Sau khi học sinh đã quan sát và ghi chép các sự vật định tả trong đề bài, tôi thường tập cho học sinh trình bày miệng dựa theo dàn ý học sinh đã làm. + Sau khi học sinh đã trình bày miệng giáo viên tổ chức cho cả lớp nhận xét góp ý những câu văn hay, những câu văn chưa hay để các em rút kinh nghiệm bổ sung cho cách viết đoạn văn, bài văn sau này. * Hướng dẫn chuyển một phần dàn ý thành đoạn văn: + Để học sinh diễn đạt được bài văn của mình một cách sinh động, có nghệ thuật, các em thường được trau dồi qua tiết học “Chuyển một phần dàn ý thành đoạn văn”. - Một phần của dàn ý có thể là mở bài, kết bài, cũng có thể là một phần của thân bài. - Phần này, giáo viên cần nhắc nhở các em vận dụng cách mở rộng câu đúng thành câu hay để đưa vào bài văn. * Phần mở bài: Các em có thể mở bài trực tiếp hoặc gián tiếp; có em mở bài chỉ bằng một câu nhưng cũng có em mở bài bằng cả một đoạn văn. Nhưng không ai được tách rời nội dung đã xây dựng được. Ở đây, tùy nghệ thuật vào bài của mỗi em mà giáo viên góp ý, không nên gò bó, áp đặt. Ví dụ: Đề bài “…..Miêu tả một cảnh sông nước ( một vùng biển, một con sông, một con suối hay một hồ nước” ( Tiếng Việt 5 - Tập 1 – Trang 62) - Có em mở bài thẳng luôn vào đề: “Quê em có một con sông rất đẹp”. - Có em mở bài rất sinh động: “Mỗi miền quê có một vẻ đẹp riêng. Quê hương tôi có dòng sông hiền hoà quanh năm nước chảy”. Giáo viên : Đinh Xuân Trường – Đơn vị: Trường TH Trần Phú 20