Tài liệu Quy chế pháp lý đối với trọng tài viên tại việt nam luận văn ths. luật

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT TRẦN THỊ QUỲNH TRANG “Quy chế pháp lý về trọng tài viên ở Việt Nam” LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI – 2014 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT TRẦN THỊ QUỲNH TRANG TÊN ĐỀ TÀI LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành : Luật Kinh Tế Mã số : 60 38 01 07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Am Hiểu Hà nội – 2014 2 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu nêu trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chƣa từng đƣợc công bố trong bất kì công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN 3 MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................................ 3 MỤC LỤC ........................................................................................................................ 4 DANH MỤC BẢNG, BIỂU, HÌNH VẼ .......................................................................... 6 MỞ ĐẦU .......................................................................................................................... 7 CHƢƠNG 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRỌNG TÀI VIÊN TẠI VIỆT NAM ........................................................................................................................................ 11 1.1 Khái quát chung về trọng tài viên ..................................................................... 11 1.1.1 Khái niệm trọng tài viên ............................................................................ 11 1.1.2 Vai trò của Trọng tài viên trong tố tụng trọng tài ...................................... 20 1.2 Đặc điểm pháp lý đối với Trọng tài viên tại Việt Nam .................................... 22 1.2.1 Điều kiện hành nghề Trọng tài tại Việt Nam ............................................. 22 1.2.2 Hành nghề trọng tài trong hoạt động giải quyết tranh chấp ...................... 27 1.2.3 Quản lý hoạt động của Trọng tài viên nƣớc ngoài tại Việt Nam ............... 32 1.3 Kinh nghiệm quốc tế trong việc xây dựng Quy chế pháp lý đối với trọng tài viên .......................................................................................................................... 34 CHƢƠNG 2. THỰC TRẠNG VỀ QUY CHẾ PHÁP LÝ ĐỐI VỚI TRỌNG TÀI VIÊN TẠI VIỆT NAM ............................................................................................................. 42 2.1 Thực trạng pháp luật trọng tài tại Việt Nam ..................................................... 42 2.2 Thực trạng pháp luật về quản lý trọng tài viên tại Việt Nam ........................... 49 2.2.1 Quy định quản lý trung tâm trọng tài......................................................... 50 2.2.2 Quy định quản lý trọng tài viên ................................................................. 56 2.2.3 Quy định quản lý trọng tài viên nƣớc ngoài và trung tâm trọng tài nƣớc ngoài tại Việt Nam .................................................................................................. 58 CHƢƠNG 3. HOÀN THIỆN QUY CHẾ PHÁP LÝ ĐỐI VỚI TRỌNG TÀI VIÊN TẠI VIỆT NAM .................................................................................................................... 65 4 3.1 Định hƣớng và quan điểm hoàn thiện Quy chế pháp lý đối với trọng tài viên tại Việt Nam .................................................................................................................... 65 3.1.1 Yêu cầu xây dựng Quy chế pháp lý ........................................................... 65 3.1.2 Định hƣớng hoàn thiện Quy chế pháp lý ................................................... 66 3.1.3 Quan điểm hoàn thiện Quy chế pháp lý..................................................... 67 3.2 Giải pháp hoàn thiện Quy chế pháp lý đối với trọng tài viên tại Việt Nam ..... 69 3.2.1 Các giải pháp pháp lý................................................................................. 69 3.2.2 Các giải pháp bổ trợ khác .......................................................................... 75 KẾT LUẬN .................................................................................................................... 78 TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................................. 80 5 DANH MỤC BẢNG, BIỂU, HÌNH VẼ STT Tên Trang Hình 1.1 Trình tự giải quyết tranh chấp bằng trọng tài 20 Bảng 1.2 So sánh tiêu chuẩn trọng tài viên giữa trọng tài kinh tế Nhà nƣớc theo Nghị định 75/CP và trọng tài thƣơng mại theo Luật Trọng tài thƣơng mại 23 Bảng 2.1 Số lƣợng vụ việc tranh chấp do VIAC giải quyết từ năm 1993-2012 44 Hình 2.2 Biểu đồ phân loại tranh chấp thƣơng mại 45 Bảng 2.3 Danh sách các tổ chức trọng tài tại Việt Nam 51 6 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài Trong lịch sử pháp luật dân sự Việt Nam, Trọng tài đã đƣợc biết đến nhƣ là một bộ phận của các thiết chế giải quyết các tranh chấp thƣơng mại bởi sự hiện diện ở nƣớc ta vào cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20 các toà án thƣơng mại và các quy tắc trọng tài trong luật tố tụng dân sự. Tuy nhiên, do nhiều lý do và hoàn cảnh khác nhau, khái niệm trọng tài chƣa đƣợc biết đến một cách phổ biến ở Việt Nam. Số vụ tranh chấp thƣơng mại đƣợc đƣa ra giải quyết tại các trung tâm trọng tài của Việt Nam đến nay còn quá khiêm tốn, thậm chí có trung tâm trọng tài từ khi thành lập đến nay vẫn chƣa giải quyết bất kỳ một vụ tranh chấp nào. Số liệu do Bộ Tƣ pháp đƣa ra tại Hội thảo công bố Luật Trọng tài thƣơng mại 2010 đã phần nào phản ánh đƣợc thực trạng này. Theo đó, chỉ có Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam là tổ chức có số vụ tranh chấp thụ lý cao nhất (khoảng 20 vụ/năm). Trong khi đó, số vụ tranh chấp tại tòa án ngày càng quá tải, năm sau luôn tăng gấp đôi năm trƣớc. Theo thống kê, năm 2007, Tòa án Nhân dân thành phố Hà Nội thụ lý gần 9.000 vụ án, trong đó có khoảng 300 vụ án kinh tế, Tòa án kinh tế thành phố Hồ Chí Minh phải xử gần 42.000 vụ án các loại trong đó có 1000 vụ án kinh tế. Nhƣ vậy, tính trung bình mỗi thẩm phán ở Tòa án kinh tế Hà Nội phải xử 30 vụ/năm và mỗi thẩm phán ở Tòa án kinh tế thành phố Hồ Chí Minh xét xử 50 vụ/năm, trong khi đó mỗi trọng tài viên của Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam chỉ xử 0,25 vụ/năm. Khảo sát của Bộ Tƣ pháp đối với 237 cá nhân, tổ chức kinh doanh thì có đến 57,8% ý kiến cho rằng hình thức giải quyết tranh chấp ƣu tiên của họ là thƣơng lƣợng. 46,8% ý kiến ƣu tiên lựa chọn tòa án, 22,8% ý kiến chọn hòa giải và chỉ có 16,9% ý kiến cho biết sẽ sử dụng trọng tài thƣơng mại. Có rất nhiều lý do dẫn đến việc trọng tài ít đƣợc áp dụng trong các vụ tranh chấp thƣơng mại, trong đó có nhiều ngƣời chƣa tin tƣởng phƣơng thức này (68,6%), và có rất nhiều ngƣời chƣa biết đến phƣơng thức giải quyết tranh chấp thƣơng mại thông qua trọng tài (74,3%). Những con số khiếm tốn đó cho thấy hoạt động tố tụng trọng tài tại Việt Nam chƣa đáp ứng đƣợc yêu cầu thực tế, lực 7 lƣợng trọng tài viên còn nhiều hạn chế về chuyên môn nghiệp vụ, pháp luật về trọng tài nói chung và quản lý trọng tài viên nói riêng chƣa đảm bảo đƣợc niềm tin cho các đƣơng sự trong các tranh chấp có nhu cầu giải quyết. Hoàn thiện Quy chế pháp lý đối với trọng tài viên trong tổng thể định hƣớng hoàn thiện pháp luật trọng tài là một yêu cầu cấp bách tạo nền móng vững chắc giải quyết vấn đề bức xúc hiện nay để nâng cao hiệu quả trong giải quyết tranh chấp bằng trọng tài trong thời gian tới. Với các lý do trên, tôi mạnh dạn chọn đề tài: “Quy chế pháp lý đối với trọng tài viên tại Việt Nam” cho luận văn của mình. 2. Tình hình nghiên cứu Tuy có tầm quan trọng trong đời sống cũng nhƣ trong hoạt động kinh tế, song pháp luật về giải quyết tranh chấp trọng tài nói chung và đối với trọng tài viên nói riêng ở nƣớc ta mới chỉ đƣợc quan tâm đúng mức và bắt đầu có một số nghiên cứu quy mô trong thời gian 10 năm trở lại đây. Có thể nhắc tới nhiều công trình nghiên cứu có giá trị nhƣ: - TS. Đỗ Văn Đại và TS. Trần Hoàng Hải, Pháp luật Việt Nam về Trọng tài thƣơng mại, 2011, NXB Chính trị Quốc gia; - Trung tâm trọng tài quốc tế Việt Nam, 50 phán quyết trọng tài quốc tế chọn lọc, website VIAC; - Hội Luật gia Việt Nam, Giới thiệu tóm tắt Luật Trọng tài của một số nƣớc trên thế giới, 30/04/2009 - GS-TSKH Đào Trí Úc, Những vấn đề cơ bản của Luật Trọng tài thƣơng mại - Hội đồng Phối hợp Phổ biến Giáo dục Pháp luật Trung ương, Đặc san Tuyên truyền pháp luật số 07/2013 – Chủ đề: Trọng tài thƣơng mại và pháp luật về trọng tài thƣơng mại; 2013… Trong các nghiên cứu của thế giới, có thể nhắc tới tài liệu Pháp luật và thực tiễn trọng tài thương mại quốc tế của các tác giả Alan Redfera, Martin Hunter, Nigel 8 Blakeby & Dartasides đã đƣợc Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam dịch và trở thành tài liệu tham khảo đáng giá trong quá trình nghiên cứu. Điều đáng nói là, các kết quả nghiên cứu thu đƣợc cho đến nay còn hết sức khiêm tốn. Phần lớn các công trình khoa học về lĩnh vực này còn chƣa chuyên sâu, đại đa số đƣợc công bố dƣới hình thức các bài viết đƣợc đăng tải trên các tạp chí khoa học chuyên ngành luật hoặc tham luận trong các Hội thảo quốc gia và quốc tế. 3. Mục đích, nhiệm vụ, phạm vi, phƣơng pháp nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu: Trên cơ sở phân tích một số quy định pháp luật hiện hành về hoạt động hành nghề của trọng tài viên, luận văn đi sâu phân tích, đánh giá quá trình và kết quả hoạt động thực thi pháp luật về trọng tài viên, đồng thời đƣa ra các ý kiến góp phần hoàn thiện việc xây dựng Quy chế đối với trọng tài viên hoạt động tại Việt Nam trong điều kiện hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu: Trên cơ sở nghiên cứu, hệ thống hoá các công trình khoa học của các tác giả đi trƣớc có liên quan đến đề tài luận văn, tác giả kế thừa có chọn lọc và phát triển ý tƣởng khoa học, từ đó đƣa ra những luận điểm của mình về vấn đề nghiên cứu. Nhiệm vụ nghiên cứu mà luận án hƣớng tới cụ thể sau: Một là, phân tích tổng quát các về đề lý luận về pháp luật trọng tài, các quy định liên quan tới trọng tài viên. Hai là, phân tích, đánh giá về pháp luật trọng tài, các quy định liên quan tới trọng tài viên, từ thực tiễn pháp luật để rút ra các vƣớng mắc, hạn chế của pháp luật hiện hành và nguyên nhân của những bất cập trong thực thi pháp luật liên quan. Ba là, đề xuất các ý kiến nhằm hoàn thiện Quy chế pháp lý đối với trọng tài viên và nâng cao hiệu quả hoạt động tố tụng trọng tài hiện nay. 9 3.3. Phạm vi nghiên cứu: Luận án tập trung nghiên cứu một cách có hệ thống, sâu sắc những khía cạnh pháp lý của một số quy định của pháp luật trọng tài, các quy định liên quan tới trọng tài viên. Nghiên cứu còn sử dụng thực tiễn giải quyết tranh chấp bằng trọng tài ở Việt Nam cũng nhƣ pháp luật trọng tài của một số quốc gia phát triển nhằm đánh giá về quy định pháp luật liên quan tới việc xây dựng Quy chế pháp lý đối với trọng tài viên và đƣa ra những quan điểm hoàn thiện.... tại Việt Nam hiện nay. 3.4. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu: Luận văn đƣợc hoàn thành trên cơ sở vận dụng các phƣơng pháp luận duy vật biện chứng, duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lê nin và quan điểm của Đảng cộng sản Việt Nam. Luận văn cũng sử dụng những phƣơng pháp nghiên cứu luật học truyền thống nhƣ phƣơng phƣơng pháp phân tích, phƣơng pháp tổng hợp, pháp so sánh, phƣơng pháp thống kê, phƣơng pháp lịch sử, tƣ duy logic, phƣơng pháp quy nạp, diễn giải… nhằm làm sáng tỏ nội dung và phạm vi nghiên cứu của đề tài 4. Kết cấu của luận văn Luận văn gồm 3 chƣơng: CHƢƠNG 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRỌNG TÀI VIÊN TẠI VIỆT NAM CHƢƠNG 2. THỰC TRẠNG VỀ QUY CHẾ PHÁP LÝ ĐỐI VỚI TRỌNG TÀI VIÊN TẠI VIỆT NAM CHƢƠNG 3. HOÀN THIỆN QUY CHẾ PHÁP LÝ ĐỐI VỚI TRỌNG TÀI VIÊN TẠI VIỆT NAM KẾT LUẬN 10 CHƢƠNG 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRỌNG TÀI VIÊN TẠI VIỆT NAM 1.1 Khái quát chung về Trọng tài viên tại Việt Nam 1.1.1 Khái niệm trọng tài viên 1.1.1.1. Pháp luật giải quyết tranh chấp bằng Trọng tài “Trọng tài” là một phƣơng thức giải quyết tranh chấp ngoài tòa án, trong đó, các bên tham gia tranh chấp thống nhất nếu có tranh chấp phát sinh sẽ do một hoặc một số ngƣời (đƣợc gọi là “trọng tài viên”, “Ủy ban trọng tài”) giải quyết, và quyết định đó có tính chất bắt buộc thực hiện. Ngƣời Hy Lạp và La Mã cổ đại đã biết sử dụng phƣơng thức này để giải quyết tranh chấp. Quy định sơ khai về trọng tài trong luật mua bán hàng hóa cho phép các lái buôn đƣợc tự phân xử bất hòa của mình không cần có sự can thiệp của Nhà nƣớc. Về sau Luật La Mã cho phép mở rộng phạm vi tranh chấp, không chỉ trong biên giới lãnh thổ, mà còn ở những nƣớc La Mã có trao đổi hàng hóa, có nghĩa là trải rộng trên hầu khắp lục địa Châu Âu. Trong hệ thống luật của Anh, văn bản pháp luật đầu tiên về trọng tài phải kể đến Luật Trọng tài năm 1697, nhƣng vào thời điểm luật đƣợc thông qua, đây đã là một phƣơng thức rất phổ biến (phán quyết đầu tiên của trọng tài ở Anh đƣợc đƣa ra vào năm 1610) [25]. Tuy nhiên các quy định sơ khai về trọng tài trong hệ thống luật common law thể hiện một hạn chế cơ bản là bất cứ bên tham gia tranh chấp nào cũng có thể khƣớc từ việc thực hiện phán quyết của trọng tài nếu thấy phán quyết đó bất lợi cho mình. Hạn chế này đã đƣợc khắc phục trong Luật năm 1697. Trong Hiệp ƣớc Jay năm 1794, Anh và Mỹ đã thống nhất đƣa các vấn đề còn đang tranh chấp liên quan đến các khoản nợ và biên giới ra giải quyết ở trọng tài. Từ đầu thế kỷ XX, các nƣớc (trong đó có Pháp và Mỹ) bắt đầu thông qua các đạo luật quy định và khuyến khích việc phân xử ở cấp trọng tài thay cho kiện tụng ở 11 tòa án vốn đƣợc cho là kém hiệu quả hơn. Thậm chí, trọng tài hiện nay còn giải quyết tranh chấp “trực tuyến” (thƣờng đƣợc biết đến với thuật ngữ ODR – online dispute resolution nghĩa là giải quyết tranh chấp trực tuyến). Trọng tài trực tuyến tiến hành khi có khiếu nại trực tuyến, thủ tục tố tụng diễn ra trên internet, trọng tài phân xử và ra phán quyết dựa vào hồ sơ do các bên xuất trình [25]. Với ý nghĩa đƣợc công nhận và cho thi hành ở phần lớn các quốc gia, phán quyết của trọng tài đƣợc coi là giải pháp có giá trị ràng buộc thực hiện rất lớn trong thực tiễn. Sự thuyết phục của phán quyết đƣợc đƣa ra đƣợc thuyết phục bởi những trọng tài viên có chuyên môn đƣợc các bên lựa chọn sẽ làm cho phán quyết đó đƣợc thực thi trên thực tế, không nhờ vào quyền lực Nhà nƣớc. Trong lịch sử pháp luật dân sự Việt Nam, Trọng tài đã đƣợc biết đến nhƣ là một bộ phận của các thiết chế giải quyết các tranh chấp thƣơng mại bởi sự hiện diện ở nƣớc ta vào cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20 các toà án thƣơng mại và các quy tắc trọng tài trong luật tố tụng dân sự. Chế định trọng tài du nhập vào hệ thống pháp luật nƣớc ta từ cuối thế kỷ XIX [8]. Trong một tranh chấp đất đai năm 1897, Tòa thƣợng thẩm Sài Gòn xét rằng “trọng tài được thừa nhận trong pháp luật An Nam”. Trong thời gian này, các bộ luật dân sự rồi toà án thƣơng mại lần lƣợt ra đời và chế định trọng tài đã là một phần trong pháp luật tố tụng dân sự. Tuy nhiên, bối cảnh xã hội đƣơng thời không thuận lợi cho sự phát triển của mô hình trên nên về cơ bản, trọng tài không có tác động đáng kể đến xã hội Việt Nam trong giai đoạn này. Vào những năm 50 của thế kỷ trƣớc, cùng với chế độ hợp đồng kinh tế, các tổ chức trọng tài kinh tế đƣợc hình thành tuy mang nét khác biệt cơ bản so với trọng tài thƣơng mại hiện đại. Bên cạnh đó, còn tồn tại trọng tài phi chính phủ, đó là Hội đồng trọng tài ngoại thƣơng và Hội đồng trọng tài hàng hải Việt Nam. Tuy nhiên, hai tổ chức trên chỉ thực sự hoạt động từ năm 1989 khi quan hệ ngoại thƣơng bắt đầu phát triển. Sau đó chúng đƣợc sáp nhập thành Trung tâm trọng tài quốc tế Việt Nam bên cạnh Phòng Thƣơng mại và Công nghiệp Việt Nam theo Quyết định số 204/TTg ngày 28/03/1993 của Thủ tƣớng Chính phủ. Bƣớc vào 12 thời kỳ hội nhập, diện mạo pháp luật nƣớc ta có sự thay đổi. Lúc này tồn tại song song hai hệ thống cùng có chức năng giải quyết tranh chấp kinh tế là trung tâm trọng tài kinh tế và Tòa án kinh tế. Ngoài ra, cần lƣu ý rằng tồn tại hai mô hình trọng tài phi chính phủ khác nhau. Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam bên cạnh Phòng Thƣơng mại và Công nghiệp Việt Nam hoạt động theo Điều lệ và Quy tắc tố tụng riêng. Trong khi đó, có năm trung tâm trọng tài đƣợc thành lập theo Nghị định số 116/CP ngày 05/09/1994 với hoạt động thực tiễn rất hạn chế. Do đó, thành công của Nghị định số 116/CP khá khiêm tốn do yếu tố quản lý nhà nƣớc đƣợc đề cao mà chƣa chú ý đúng mức yếu tố thực tiễn. Hơn nữa, các văn bản pháp luật trên đều có hiệu lực pháp lý thấp. Do vậy, yêu cầu phải sớm ban hành văn bản thống nhất, có hiệu lực pháp lý cao nhằm ổn định mặt bằng pháp lý cho mô hình trọng tài trở nên bức thiết. Quá trình hội nhập kinh tế quốc tế cũng tác động tích cực đến việc xây dựng hành lang pháp lý, đặc biệt thông qua Luật Đầu tƣ nƣớc ngoài tại Việt Nam 1988 và các văn bản luật sửa đổi, bổ sung sau đó. Năm 1995, Việt Nam gia nhập Công ƣớc New York về công nhận và thi hành phán quyết trọng tài nƣớc ngoài, đánh dấu sự cải thiện đáng kể môi trƣờng pháp lý nhằm tạo thuận lợi trong việc thu hút đầu tƣ nƣớc ngoài. Trong thời kỳ này, để khắc phục tình trạng không có một văn bản luật về trọng tài thống nhất và hoạt động giải quyết tranh chấp của trọng tài không đƣợc bảo đảm thi hành, ngày 25/02/2003, Ủy ban thƣờng vụ Quốc hội đã ban hành Pháp lệnh Trọng tài thƣơng mại gồm 8 chƣơng và 37 điều, thể hiện nỗ lực to lớn của Việt Nam hoà cùng xu thế hội nhập. Hơn ba mƣơi năm kể từ khi tố tụng trọng tài hình thành tại Việt Nam, Luật Trọng tài thƣơng mại năm 2010 ra đời và có hiệu lực thi hành từ ngày 01 tháng 01 năm 2011 thay thế Pháp lệnh Trọng tài thƣơng mại số 03/2003/PL-UBTVQH11 đƣợc đánh giá có vai trò quan trọng trong mục tiêu thúc đẩy, tạo những chuyển biến lớn hoạt động tố tụng trọng tài tại Việt Nam để phù hợp hơn với xu thế giải quyết tranh chấp hiện đại. Trên cơ sở kế thừa các nội dung tiến bộ đồng thời khắc phục các hạn chế, tồn tại trong quy định của Pháp lệnh cũ, Luật mới ra đời xây dựng các quy phạm trọng tài 13 chặt chẽ và mang tính thực tiễn cao hơn so với các quy định của bảy năm về trƣớc. Tuy nhiên, do nhiều lý do và hoàn cảnh khác nhau, khái niệm trọng tài chƣa đƣợc biết đến một cách phổ biến ở Việt Nam. Vào những năm 1963 và 1964, Chính phủ Dân chủ Cộng hòa đã thành lập Uỷ ban Trọng tài Ngoại thƣơng và Uỷ ban Trọng tài Hàng hải. Một hệ thống các trọng tài kinh tế từ huyện, tỉnh đến Trung ƣơng đã đƣợc thành lập để giải quyết tranh chấp giữa các xí nghiệp quốc doanh, các hợp tác xã. Nhƣng trên thực tế, các trọng tài kinh tế thực chất là những cơ quan hành chính nhà nƣớc giải quyết tranh chấp giữa các xí nghiệp nhà nƣớc mà chƣa thực hiện đƣợc vai trò trọng tài theo đúng chức năng hiện đại của chúng. Cùng với quá trình đổi mới, hình thành và phát triển nền kinh tế thị trƣờng định hƣớng xã hội chủ nghĩa, việc giải quyết các tranh chấp kinh tế đã đƣợc quy định thuộc thẩm quyền của các Toà kinh tế và của các Trung tâm trọng tài kinh tế. Từ năm 1998, hệ thống Trọng tài kinh tế đã giải thể. Việc giải quyết các tranh chấp kinh tế từ đó đã đƣợc thực hiện bằng hai con đƣờng: Toà kinh tế thuộc hệ thống Toà án nhân dân và các Trung tâm trọng tài kinh tế đƣợc thành lập theo Nghị định số 116/CP ngày 05/09/1994. Để bảo đảm cho hoạt động của các Trung tâm Trọng tài thƣơng mại thay cho hoạt động của các Trọng tài kinh tế, ngày 25 tháng 2 năm 2003 Uỷ ban Thƣờng vụ Quốc hội đã ban hành Pháp lệnh Trọng tài Thƣơng mại, có hiệu lực thi hành từ ngày 01 tháng 7 năm 2003. Năm 2010, Luật Trọng tài thƣơng mại đƣợc Quốc hội thông qua gồm 13 chƣơng, 82 điều có hiệu lực từ ngày 01/01/2011 khắc phục những khiếm khuyết của Pháp lệnh Trọng tài, đồng thời đƣa hoạt động xét xử trọng tài gần hơn các chuẩn mực quốc tế, cụ thể là Luật mẫu về Trọng tài UNCITRAL. Dƣới góc độ lý luận, Luật Mẫu về Trọng tài Thƣơng mại quốc tế do Uỷ ban Liên Hợp Quốc về Luật thƣơng mại quốc tế (viết tắt tiếng Pháp là CNUDCI, tiếng Anh là UNCITRAL) thông qua ngày 21 tháng 06 năm 1985 (sửa đổi năm 2006) đƣa ra khái niệm Trọng tài nghĩa là mọi hình thức trọng tài có hoặc không có sự giám sát của một tổ chức trọng tài thường trực.[15] 14 Theo Từ điển kinh tế thị trƣờng từ A đến Z thì Trọng tài là một cách giải quyết bất đồng trong quan hệ công nghiệp mà không cần đưa ra pháp luật hay đình công. [17] Theo Hội đồng trọng tài Hoa Kỳ (AAA), Trọng tài là cách thức giải quyết tranh chấp bằng cách đệ trình vụ tranh chấp cho một số người khách quan xem xét giải quyết và họ sẽ đưa ra quyết định cuối cùng, có giá trị bắt buộc các bên tranh chấp phải thi hành. [17] Theo Pháp lệnh Trọng tài thƣơng mại năm 2003, Trọng tài là phương thức giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động thương mại được các bên thỏa thuận và tiến hành theo trình tự, thủ tục tố tụng do Pháp lệnh này quy định. Luật Trọng tài thƣơng mại năm 2010 gần nhƣ kế thừa nguyên vẹn và chỉ rút gọn không nhiều định nghĩa này tại Khoản 1 Điều 3 của Luật. Ngày nay, hoạt động giải quyết tranh chấp thông qua trọng tài trở thành một phƣơng thức giải quyết phổ biến đối với các tranh chấp thƣơng mại do có những ƣu điểm hơn hẳn các phƣơng thức giải quyết khác. Thứ nhất, nếu so sánh với tố tụng tòa án, thì phán quyết trọng tài cũng có giá trị chung thẩm và hiệu lực ràng buộc thi hành đối với các bên tranh chấp. Thực tế, tố tụng trọng tài bỏ qua một số thủ tục bắt buộc mang tính nghi thức và rƣờm rà của tố tụng tòa án để đảm bảo quá trình xét xử đƣợc diễn tiến nhanh nhất, tránh lãng phí về thời gian và tiền bạc của các đƣơng sự. Nếu nhƣ tố tụng tòa án cho phép quá trình xét xử phải qua trình tự sơ thẩm đến phúc thẩm, giám đốc thẩm, tái thẩm… thì phán quyết trọng tài có tính chung thẩm, không thể chống án hoặc kháng cáo. Xét xử trọng tài chỉ có một cấp xét xử, và khi phán quyết đã đƣợc đƣa ra thì các bên có nghĩa vụ thi hành (tuy nhiên trọng tài không thực hiện việc cƣỡng chế thi hành). Khi đó, Hội đồng trọng tài cũng chấm dứt hoạt động và quá trình tố tụng trọng tài kết thúc. Quyết định trọng tài là quyết định cuối cùng và có hiệu lực pháp luật nhƣ bản án của Tòa án. Ngoài ra, tuy là một thiết chế phi nhà nƣớc, những hoạt động giải quyết 15 tranh chấp của trọng tài đƣợc hỗ trợ, bảo đảm về pháp lý của Tòa án thông qua các quy định nhƣ: xác định giá trị pháp lý và hiệu lực của thỏa thuận trọng tài; giải quyết khiếu nại về thẩm quyền của trọng tài; áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời; xem xét yêu cầu hủy quyết định trọng tài; công nhận và thi hành quyết định của trọng tài… Thứ hai, trọng tài là một cơ chế giải quyết tranh chấp bí mật, đảm bảo duy trì quan hệ đối tác giữa các bên. Đặc trƣng của tố tụng trọng tài khác hoàn toàn với tố tụng tòa án đặc biệt ở nguyên tắc công khai. Do tính chất thỏa thuận luôn đƣợc đề cao, nên tố tụng trọng tài cho phép áp dụng nguyên tắc trọng tài xử kín nếu các bên nhất trí. Theo thỏa thuận của các bên, trọng tài viên có nghĩa vụ đảm bảo bí mật về nội dung tranh chấp và danh tính của các đƣơng sự, nhân chứng để đáp ứng yêu cầu bảo mật của quan hệ thƣơng mại. Ngoài ra, do tố tụng trọng tài là dựa trên cơ sở tự nguyên giữa các bên nên phán quyết trọng tài đảm bảo mối quan hệ hợp tác kinh doanh giữa các đƣơng sự. Thứ ba, trọng tài là cơ chế giải quyết tranh chấp liên tục. Trọng tài viên hoặc Hội đồng trọng tài do các bên tự do lựa chọn. Cách thức lựa chọn trọng tài đảm bảo khách quan cho các đƣơng sự trong quá trình tố tụng. Tính liên tục của hoạt động tố tụng đƣợc thể hiện ở quyền đƣợc chỉ định trọng tài cũng nhƣ chỉ định vụ việc yêu cầu cần giải quyết của các đƣơng sự. Trình độ chuyên môn của trọng tài viên đƣợc lựa chọn theo tính chất của vụ việc, phù hợp đối tƣợng tranh chấp, góp phần nâng cao hiệu quả, công bằng và chính xác trong giải quyết tranh chấp. Trọng tài viên sẽ là bên thứ ba chủ trì giải quyết vụ việc từ khi thụ lý giải quyết tới khi kết thúc. Thứ tư, trọng tài là cơ chế giải quyết tranh chấp mềm dẻo, nhanh chóng, linh hoạt và tiết kiệm thời gian. Nguyên tắc tự thỏa thuận còn cho phép các bên đƣợc tự do lựa chọn thủ tục, thời gian, địa điểm và cách thức tiến hành giải quyết vụ việc theo hƣớng tiện lợi, nhanh chóng, hiệu quả nhất cho các bên trong khuôn khổ pháp luật cho phép. Tính chất mềm dẻo còn đƣợc thể hiện ở việc các bên có quyền thỏa thuận hòa giải ở bất cứ giai đoạn 16 nào của quá trình tố tụng cũng nhƣ cho phép sự tham gia nếu cần thiết của các chuyên gia trong quá trình tố tụng để đảm bảo yêu cầu chuyên môn. Ngoài ra, thời gian giải quyết một vụ việc tranh chấp cũng sẽ ngắn hơn rất nhiều bởi những giảm thiểu các thủ tục tố tụng và tính chất chung thẩm của phán quyết trọng tài. Có thể khẳng định tố tụng trọng tài là một phƣơng thức giải quyết tranh chấp hiện đại, và đang trở thành một xu hƣớng giải quyết tranh chấp phổ biến đặc biệt đối với các tranh chấp thƣơng mại có yếu tố nƣớc ngoài do thừa hƣởng những ƣu điểm mà các phƣơng thức tố tụng truyền thống không có đƣợc. Trong hoạt động giải quyết tranh chấp bằng trọng tài, trọng tài viên/hội đồng trọng tài là chủ thể đặc biệt quan trọng do các bên chỉ định và sẽ đóng vai trò nhƣ một “thẩm phán” của vụ việc. Chủ thể này ngoài việc có nền tảng chuyên môn pháp lý chắc mà phải có chuyên môn theo lĩnh vực phù hợp với nội dung vụ việc và có kinh nghiệm trong hoạt động giải quyết tranh chấp. 1.1.1.2. Khái niệm “Trọng tài viên” Khoản 5 Điều 3 Luật Trọng tài thƣơng mại năm 2010 định nghĩa Trọng tài viên là người được các bên lựa chọn hoặc được Trung tâm trọng tài hoặc Tòa án chỉ định để giải quyết tranh chấp theo quy định của Luật này. Theo Black's Law Dictionary[18], Trọng tài viên là một cá nhân vô tư được các bên lựa chọn trong vụ việc tranh chấp với mục đích lắng nghe quan điểm của các bên và đưa ra phán quyết, đồng thời các bên tuân thủ một cách tự nguyện phán quyết đó hoặc có thể cưỡng chế tuân thủ theo lệnh của tòa án. Thực tế, khái niệm Trọng tài viên đƣợc rất ít quốc gia quy định cụ thể về tƣ cách, trình độ, bằng cấp hoặc các tiêu chuẩn chuyên môn [1]. Luật Mẫu của UNCITRAL chỉ ghi nhận Hội đồng trọng tài nghĩa là trọng tài viên duy nhất hoặc hội đồng các trọng tài viên[15], mà không ghi nhận cụ thể các tiêu chí trên. Luật trọng tài của Cộng hòa Pháp chỉ quy định tiêu chuẩn tối thiểu là chỉ những người có đủ quyền công dân mới được làm trọng tài viên[16]. Bên cạnh đó, cũng có một số nƣớc (nhƣng 17 rất ít) nhƣ Trung Quốc có quy định cụ thể về tiêu chuẩn trọng tài viên, ví dụ phải có bằng luật hoặc đã có kinh nghiệm thâm niên trong các ngành kinh tế, thƣơng mại…[17] Điều này phản ánh luật pháp các quốc gia để “mở” cho các bên đƣơng sự có toàn quyền thỏa thuận lựa chọn trọng tài viên mà các bên thấy thích hợp, bất kể quốc tịch, bằng cấp, trình độ... Cơ chế tự thỏa thuận đƣợc đề cao trong hoạt động tố tụng trọng tài là một nguyên tắc hàng đầu, khác hoàn toàn với phƣơng thức tố tụng tòa án thông thƣờng. Điều này xuất phát từ lịch sử của ngành trọng tài là các bên muốn giải quyết tranh chấp thông qua một bên thứ ba một cách hiệu quả nhất, nhanh chóng nhất. Quốc tịch, trình độ, bằng cấp, chuyên môn của ngƣời thứ ba này tùy thuộc vào từng vụ việc và khó có thể quy định cứng nhắc. Trong lĩnh vực thƣơng mại, trọng tài tồn tại dƣới hai hình thức là trọng tài vụ việc (trọng tài ad-hoc) và trọng tài thƣờng trực. Trọng tài vụ việc là phƣơng thức trọng tài do các bên thỏa thuận thành lập để giải quyết vụ tranh chấp giữa các bên và sẽ tự chấm dứt tồn tại khi vụ việc đƣợc giải quyết. Trọng tài vụ việc không có trụ sở thƣờng trực, không có bộ máy điều hành và không có danh sách trọng tài viên riêng, cũng không có quy tắc tố tụng dành riêng cho mình mà xây dựng quy tắc tố tụng theo thỏa thuận của các đƣơng sự. Trong khi đó, trọng tài thƣờng trực đƣợc tổ chức dƣới dạng các trung tâm trọng tài, hiệp hội trọng tài hay các viện trọng tài. Ở Việt Nam, mô hình này đƣợc quy định là Trung tâm trọng tài, là tổ chức phi chính phủ, có tư cách pháp nhân, có con dấu, có tài khoản riêng và có trụ sở giao dịch ổn định. Để có thể hành nghề trọng tài, ngoài việc đáp ứng các tiêu chuẩn chuyên môn, Trọng tài viên có nghĩa vụ tuân thủ các nguyên tắc của tố tụng trọng tài và quy tắc đạo đức nghề nghiệp. Một là, trọng tài viên phải tôn trọng thỏa thuận của các bên nếu thỏa thuận đó không vi phạm điều cấm và trái đạo đức xã hội. 18 Là nguyên tắc tối quan trọng của tố tụng trọng tài, sự tự thỏa thuận là nền tảng của các quy định pháp luật liên quan tới trọng tài. Thực tế, việc trao cho trọng tài viên nghĩa vụ tôn trọng thỏa thuận của các đƣơng sự chính là một ƣu điểm cũng là lợi thế của phƣơng thức tố tụng này so với các phƣơng thức khác. Ở đây, trọng tài viên chỉ đóng vai trò của một bên thứ ba đƣợc “trả tiền” để độc lập giải quyết tranh chấp giữa các đƣơng sự, nên việc tôn trọng nguyên tắc tự thỏa thuận giữa các đƣơng sự là tất yếu. Thông qua thỏa thuận trọng tài, các bên đƣơng sự có thể thỏa thuận nhiều nội dung liên quan tới quá trình giải quyết tranh chấp mà trọng tài viên có nghĩa vụ tôn trọng nhƣ: quyền lựa chọn trung tâm trọng tài giải quyết tranh chấp, hình thức trọng tài giải quyết, quyền ấn định trọng tài viên, quyền ấn định cơ cấu trọng tài viên giải quyết, quyền thỏa thuận địa điểm giải quyết tranh chấp, quyền thỏa thuận thời hạn thực hiện các thủ tục cần thiết cho việc giải quyết, quyền thỏa thuận thời gian mở phiên họp giải quyết tranh chấp. Việc tôn trọng ý chí của các bên không có nghĩa là trọng tài viên trở nên phụ thuộc và thiên vị bất cứ bên nào. Các trình tự tối thiểu và nguyên tắc pháp luật có liên quan chính là ràng buộc tới trách nhiệm của trọng tài viên trong quá trình giải quyết. Hai là, trọng tài viên phải độc lập, vô tư, khách quan. Là nguyên tắc thứ 2 đƣợc đề cập tại Điều 4 Luật Trọng tài thƣơng mại năm 2010, Trọng tài viên phải đáp ứng đủ các điều kiện nhật định để đảm bảo rằng họ độc lập, vô tƣ, khách quan trong việc giải quyết tranh chấp. Để trở thành một trọng tài viên, công dân Việt Nam cần đáp ứng đầy đủ các điều kiện quy định tại Điều 20 Luật Trọng tại thƣơng mại. Khi tham gia giải quyết tranh chấp, trọng tài viên phải thật sự là ngƣời thứ ba độc lập, vô tƣ, không liên quan đến các bên có tranh chấp cũng nhƣ không có bất kỳ lợi ích nào dính dáng đến vụ tranh chấp đó. Nếu vi phạm, trọng tài viên phải từ chối giải quyết vụ tranh chấp hoặc các bên có quyền đổi trọng tài viên. Trong quá trình giải quyết, trọng tài viên phải căn cứ vào các tình tiết của vụ việc, xác minh sự việc nếu 19 thấy cần thiết và phải căn cứ vào chứng cứ thu thập đƣợc để ra phán quyết. Không ai có quyền can thiệp, chỉ đạo vào việc giải quyết tranh chấp của trọng tài viên. Ba là, trọng tài viên phải căn cứ vào pháp luật. Đây đƣợc coi là nguyên tắc rất quan trọng trong mọi thủ tục tố tụng cũng nhƣ giải quyết mọi vấn đề của đời sống xã hội. Mặc dù trọng tài viên có nghĩa vụ tôn trọng sự thỏa thuận của các bên nhƣng trên hết là công dân của một quốc gia, trọng tài viên có nghĩa vụ tuân thủ pháp luật. Hơn thế nữa, trong tiêu chuẩn chuyên môn trọng tài viên, điều kiện là cá nhân hiểu biết pháp luật và có kinh nghiệm công tác nhiều năm trong lĩnh vực pháp luật là điều kiện bắt buộc. Do vậy, việc giải quyết vụ việc trên cơ sở pháp luật là yêu cầu bắt buộc đối với từng trọng tài viên. 1.1.2 Vai trò của Trọng tài viên trong tố tụng trọng tài Khi tranh chấp phát sinh, các bên có nhiều phƣơng thức để giải quyết tranh chấp. Theo tập quán thông thƣờng, tranh chấp đƣợc ƣu tiên giải quyết theo phƣơng thức thƣơng lƣợng và hòa giải. Trƣờng hợp hai bên không tự giải quyết đƣợc thì vụ việc có thể đƣợc đƣa ra giải quyết bằng trọng tài hoặc tòa án. Khi đó, Trọng tài viên đóng vai trò là “ngƣời cầm cân nảy mực” hay nói cách khác là “thẩm phán” của một phiên giải quyết tranh chấp giữa các đƣơng sự. Nếu so sánh vai trò đƣa phán quyết của thẩm phán và trọng tài viên thì ở góc độ nào đó, phán quyết trọng tài viên có sức nặng lớn hơn do nguyên tắc phán quyết chung thẩm. Bởi vậy, tiêu chuẩn hành nghề của Trọng tài viên cũng đặt ra rất lớn, đòi hỏi những cá nhân có chuyên môn vững cả về lí luận và thực tiễn mới có khả năng đảm đƣơng đƣợc trách nhiệm. Do tính chất liên tục của quá trình tố tụng, trọng tài viên sẽ theo đuổi vụ việc từ khi đƣợc các bên thống nhất lựa chọn để giải quyết tranh chấp tới khi phán quyết trọng tài đƣợc ban hành (trừ trƣờng hợp có sự thay đổi theo thỏa thuận của các bên hoặc phán quyết của tòa án). Trong suốt quy trình tố tụng đó, trọng tài viên đảm nhận nhiều vai trò khác nhau, từ nghiên cứu hồ sơ vụ việc, thu thập chứng cứ và tài liệu phục vụ 20