Tài liệu Quan niệm nghệ thuật về con người trong văn học việt nam từ 1945 đến nay

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM VINH LUẬN VĂN THẠC SỸ VĂN HỌC ĐỀ TÀI QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT VỀ CON NGƯỜI TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM TỪ CÁCH MẠNG THÁNG TÁM 1945 ĐẾN NAY 1 MỤC LỤC A. PHẦN MỞ ĐẦU:..........................................................................................................3 I. Lý do chọn đề tài........................................................................................................3 II. Mục đích của đề tài:...................................................................................................4 B. PHẦN NỘI DUNG:.......................................................................................................6 I. Một số vấn đề lí luận cơ bản về quan niệm nghệ thuật về con người:.......................6 1. Quan niệm nghệ thuật về con người là nguyên tắc lý giải, cảm thụ chủ thể..........6 2. Cơ sở xã hội, lịch sử, văn hóa của quan niệm nghệ thuật về con người.................7 3. Những biểu hiện của quan niệm nghệ thuật về con người trong văn học..............7 II. Những đặc điểm cơ bản về quan niệm về con người trong văn học Việt Nam từ Cách mạng tháng Tám 1945 đến nay:...............................................................................8 1. Quan niệm nghệ thuật về con người trong giai đoạn văn học 1945-1975:.............8 a. Cơ sở lịch sử, xã hội, văn hóa :...........................................................................8 b. Những đặc điểm của quan niệm nghệ thuật về con người trong giai đoạn văn học 1945-1975:..........................................................................................................9 2. Quan niệm nghệ thuật về con người trong giai đoạn văn học 1975 đến nay:.......11 a. Cơ sở lịch sử, xã hội, văn hóa :.........................................................................11 b. Những đặc điểm của quan niệm nghệ thuật về con người trong giai đoạn văn học sau 1975:...........................................................................................................11 III. Bước đầu khảo sát sự vận động về quan niệm về con người của văn học trước 1975 và sau 1975 từ góc độ mối quan hệ riêng-chung:............................................................13 1. Từ “vẻ đẹp đời thường của một người anh hùng” trong Rừng xà nu…................13 2. … đến “khi con người là tâm điểm để thấy được thời đại” trong Một người Hà Nội ..............................................................................................................................21 3. Những nhận xét ban đầu về một sự vận động của quan niệm nghệ thuật về con người trong văn học Việt Nam sau Cách Mạng..........................................................29 C. PHẦN KẾT LUẬN:....................................................................................................35 I. Những điều chốt lại:................................................................................................35 II. Một số ứng dụng trong quá trình dạy bồi dưỡng học sinh giỏi:..............................36 a. Bài tập 1:...........................................................................................................36 b. Bài tập 2:...........................................................................................................36 c. Bài tập 3:...........................................................................................................36 d. Bài tập 4:...........................................................................................................36 e. Bài tập 5:...........................................................................................................36 f. Bài tập 6:...........................................................................................................36 THƯ MỤC..........................................................................................................................37 2 A. PHẦN MỞ ĐẦU: I. Lý do chọn đề tài Một nền nghệ thuật mới bao giờ cũng ra đời cùng với con người mới. Cách hiểu mới về con người, hoặc bắt đầu bằng việc suy nghĩ lại các khám phá nghệ thuật của những người đi trước. Sự vận động của thực tế làm nảy sinh những con người mới, và miêu tả những con người ấy sẽ làm văn học đổi mới. Sự đổi mới cách giải thích và cảm nhận con người cũng làm cho văn học thay đổi căn bản. Trần Đình Sử cho rằng “Quan niệm nghệ thuật về con người không phải là bất cứ cách cắt nghĩa, lý giải nào về con người, mà là cách cắt nghĩa có tính phổ quát, tột cùng mang ý vị triết học, nó thể hiện cái giới hạn tối đa trong việc miêu tả con người. Do đó người ta có thể tiến hành so sánh các tác phẩm văn học khác nhau trên giới hạn tối đa đó mà hiểu được mức độ chiếm lĩnh đời sống của các hệ thống nghệ thuật”1. Chính bởi thế việc so sánh, về mặt thi pháp chẳng hạn, giúp cho ta nhận diện không chỉ sự khác biệt đặc thù của nghệ thuật sáng tạo mà còn cả vấn đề quan niệm nghệ thuật về con người. Có thể nói đó chính chiều sâu của văn học, là tiêu chuẩn quan trọng nhất để đánh giá trị nhân văn vốn có của văn học. Những tác phẩm minh họa sử dụng nhân vật như những con cờ trên ván cờ tư tưởng tất nhiên rất xem nhẹ việc khám phá về con người, do đó nội dung nhân văn thường nghèo nàn. “Nghệ sĩ là người suy nghĩ về con người, cho con người, nêu ra những tư tưởng mới để hiểu về con người, do đó càng khám phá ra nhiều quan niệm nghệ thuật về con người thì càng đi sâu vào thực chất sáng tạo của họ, càng đánh giá đúng thành tựu của họ”2. Văn học Việt Nam từ 1945 đến nay là giai đoạn thứ ba trong ba giai đoạn của cả nền văn học. Điểm nổi bật của giai đoạn này là được phát triển trong sự vận động mạnh mẽ của lịch sử dân tộc: từ ba mươi năm kháng chiến đến những năm đầu của hòa bình thống nhất với bao khó khăn chồng chất và những bất cập, đến những năm đổi mới và hiện nay là thời đại của sự hội nhập thế giới. Một biên độ rộng của lịch sử tất yếu sẽ khiến quan niệm nghệ thuật về con người của giai đoạn văn học này sẽ rất phong phú, đôi khi có những biến động phức tạp cần có sự tìm 1 Trần Đình Sử Dẫn luận về thi pháp, Nxb Giáo dục. 2 Trần Đình Sử, sđd. 3 hiểu, lí giải. Cũng vì thế, một loạt các vấn đề khác của lí luận văn học cũng sẽ được xem xét thấu đáo: sự ra đời, xuất hiện của các trào lưu văn học, sự phân cực trong các sáng tác, phong cách nhà văn, tiếp nhận văn học...Cũng bởi đây là giai đoạn duy nhất trong ba giai đoạn chưa hoàn tất mà vẫn đang diễn ra nên nó cũng chấp nhận những đánh giá khác nhau, đôi khi là trái chiều, tạo nên độ mở trong nghiên cứu. Những lí do trên đã tạo nên tính hấp dẫn cho vấn đề: Quan niệm nghệ thuật về con người trong văn học Việt Nam từ Cách mạng tháng Tám 1945 đến nay. Mặt khác, chúng tôi cũng cho rằng, chuyên đề này sẽ giúp bổ sung một mảng rất quan trọng trong việc dạy và bồi dưỡng học sinh giỏi môn Văn trong nhà trường nói chung và học sinh chuyên Văn nói riêng. II. Mục đích và giới hạn của đề tài: Với giới hạn của một chuyên đề, chúng tôi không có tham vọng bao quát toàn bộ vấn đề đã được nêu ra. Thiết nghĩ, đó phải là một công trình khoa học lớn, công phu, được thực hiện bởi một đội ngũ những nhà nghiên cứu chuyên sâu. Ở góc độ của giáo viên phổ thông, chúng tôi chỉ tiến hành tìm hiểu, lí giải một cách đại lược nhất về vấn đề này và sau đó tiến hành khảo sát một cách cụ thể một khía cạnh nhỏ của vấn đề: Sự vận động về quan niệm nghệ thuật về con người trong văn học trước 1975 và sau 1975 từ mối quan hệ riêng - chung. Cũng xuất phát từ thực tế đứng lớp giảng dạy, chúng tôi cũng trình bày phần nghiên cứu cụ thể đã nêu qua kinh nghiệm nghiên cứu hai văn bản văn học: Rừng xà nu và Một người Hà Nội. Đối tượng nghiên cứu là các văn bản cùng phương pháp sáng tác, cùng nội dung, thể tài ở cùng hoặc ở khác thời đại để phần nào chỉ ra sự kế thừa và nét mới mẻ của quan niệm nghệ thuật về con người của giai đoạn văn học này. Từ đó, chúng tôi vận dụng các phương pháp so sánh đối chiếu, phương pháp loại hình, phương pháp phân tích tổng hợp, phương pháp cấu trúc hệ thống, phương pháp lịch sử. Chuyên luận của chúng tôi đứng từ góc độ phổ thông nên tính lí luận không phải là những đóng góp mới mẻ. Chúng tôi chỉ hi vọng, kinh nghiệm làm việc trực tiếp từ văn bản sẽ đưa đến một góc nhìn riêng cho vấn đề lớn này. Chúng tôi cũng muốn đóng góp một kinh nghiệm nhỏ trong việc rèn luyện kĩ năng ứng dụng các vấn đề lí luận vào việc phân tích, cảm thụ các tác phẩm văn học trong nhà trường cũng như kĩ năng từ các văn bản văn học cụ thể, soi chiếu và làm sáng tỏ một vấn đề lí luận văn học. Thiết nghĩ, đó là những kĩ năng rất cơ bản của việc 4 bồi dưỡng học sinh giỏi mũi nhọn. Vì mang tính kinh nghiệm được rút ra trong quá trình giảng dạy, chuyên đề này chắc chắn còn rất nhiều thiếu sót, chúng tôi thật sự mong đợi sự đóng góp chia sẻ ý kiến từ phía các anh chị đồng nghiệp. 5 B. PHẦN NỘI DUNG: I. Một số vấn đề lí luận cơ bản về quan niệm nghệ thuật về con người: 1. Quan niệm nghệ thuật về con người là nguyên tắc lý giải, cảm thụ chủ thể Con người là đối tượng chủ yếu của văn học. Dù đối tượng miêu tả là gì thì văn học đều thể hiện con người. Để làm được điều đó ta phải viện đến các phương tiện, biện pháp nhất định. Chính sự tương tác giữa quan niệm và kỹ thuật, giữa ý niệm thẩm mỹ và phương thức thể hiện tạo thành chiều sâu, tính độc đáo của hình tượng con người trong văn học. “Quan niệm nghệ thuật về con người là sự lý giải, cắt nghĩa, sự cảm thấy con người đã được hóa thân theo các nguyên tắc, phương tiện, biện pháp thể hiện con người trong văn học, tạo nên giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ cho các hình tượng nhân vật trong đó”3. Những vấn đề không thể bỏ qua khi phân tích nhân vật như một khách thể như là nhân vật mang những phẩm chất gì? tính cách nhân vật như thế nào? ngoại hình được khắc họa ra sao, tâm lý nhân vật có gì đặc sắc? Ngôn ngữ nhân vật có được cá tính hóa hay không? v.v… Từ đó, cũng nhiều khi người ta phân tích nhân vật như những con người có thật ở ngoài đời. Đây là những yếu tố mang tính “bề ngoài” trong miêu tả nhân vật văn học mà Trần Đình Sử gọi là “yếu tố khách thể”. Để phân loại có nhiều cách thức như phân loại theo loại hình: nhân vật chính – phụ, nhân vật chính diện – phản diện, nhân vật “dẹt” và nhân vật “tròn”, nhân vật tĩnh, nhân vật động (T.Docherty). Về mặt cấu trúc có người chia ra: nhân vật mặt nạ, nhân vật loại hình, nhân vật tính cách, nhân vật tư tưởng (L.Ghindơbua). Đấy là những cách hình dung về chức năng và cấu tạo của nhân vật trong hệ thống hình tượng tự sự. Bên cạnh sự chú trọng đến hình tượng khách thể của con người là việc tìm hiểu các nguyên tắc lý giải, cảm thụ của chủ thể trong hình tượng. Điều này sẽ đặc biệt quan trọng đối với kiểu người đọc là học sinh nhằm tránh giản đơn hóa bản chất của sáng tác văn học, đặc biệt là vai trò sáng tạo tư tưởng của nhà căn. Trần Đình Sử đã cho chúng ta một ví dụ thú vị về sự khác biệt trong quá trình vận động hình tượng Hồ Chí Minh trong sáng tác nghệ thuật của Tố Hữu giữa giai đoạn thời kỳ 3 Trần Đình Sử, sđd. 6 kháng Pháp và thời kỳ sau này chống Mỹ. Ông cho rằng khi chỉ trích sự khác biệt của hình tượng Hồ Chủ tịch, “nhà phê bình đã không thấy sự đa dạng của hình tượng nghệ thuật! Chủ nghĩa hiện thực là một quan niệm nghệ thuật mà chủ nghĩa lãng mạn cũng là một quan niệm nghệ thuật, không hề hơn kém trong việc sáng tạo”4. 2. Cơ sở xã hội, lịch sử, văn hóa của quan niệm nghệ thuật về con người Quan niệm nghệ thuật về con người có cơ sở sâu xa trong thực tế lịch sử. Trong Hệ tư tưởng Đức, Mác nói: “Trong tất cả các hình thái xã hội có trước chủ nghĩa tư bản các đặc điểm đẳng cấp và tầng lớp được từng cá nhân riêng lẻ thời đó cảm nhận như là cá tính không thể tách rời (bẩm sinh) của họ”. Ngược lại, “trong các xã hội có sự thống trị của tư hữu ruộng đất, thì các quan hệ tự nhiên chiếm ưu thế. Nơi naoftw bản thống trị thì các yếu tố được tạo thành bằng phương thức xã hội và lịch sử chiếm ưu thế”5. Hiểu như vậy thì quan niệm nghệ thuật về con người là một sản phẩm của lịch sử, của văn hóa, tư tưởng. “Quan niệm con người là hình thức đặc thù nhất cho sự phản ánh nghệ thuật, trong đó thể hiện sự tác động qua lại của nghệ thuật với các hình thái ý thức xã hội khác”. Chẳng hạn, thời trung đại phương Tây, người ta xem con người là sản phẩm sáng tạo của Chúa Trời; từ thời Phục Hưng đến Khai Sáng thì con người được xem là sản phẩm của tự nhiên, từ thế kỉ XIX thì xem con người là sản phẩm vừa của tự nhiên, vừa của xã hội. Quan niệm con người chính là sự khám phá về con người. Nó “phản ánh cấu trúc của nhân cách con người và các hình thức phức tạp tương ứng trong quan hệ con người đối với thế giới”. Quan niệm nghệ thuật về con người là kết quả suy tư của người nghệ sĩ nên mang dấu ấn sáng tạo, gắn liền với cái nhìn nghệ sĩ về thời đại. Trong các thể loại văn học khác nhau, do chứng năng và hệ thống phương tiện biểu hiện khác nhau, quan niệm nghệ thuật cũng có sự khác nhau quan trọng. 3. Những biểu hiện của quan niệm nghệ thuật về con người trong văn học Quan niệm nghệ thuật về con người biểu hiện trong toàn bộ cấu trúc của tác phẩm văn học, nhưng tập trung trước hết ở các nhân vật. “Nhân vật văn học chính là mô hình về con người của tác giả. Tuy nhiên quan niệm nghệ thuật về con người 4 Trần Đình Sử, sđd.Chúng tôi nhấn mạnh. 5 Dẫn theo Trần Đình Sử, sđd. 7 và nhân vật không phải là một”6. Quan niệm nghệ thuật về con người bao quát hơn, rộng lớn hơn khái niệm nhân vật. Tuy vậy muốn tìm hiểu quan niệm nghệ thuật về con người thì phải xuất phát từ các biểu hiện của nhân vật, thông qua các yếu tố tạo nên nó: cách giới thiệu nhân vật, giao tiếp xã hội, chân dung nhân vật (ngoại hình, trang phục, hành động), đời sống nội tâm (tâm lý, nội tâm, sinh lý, tính cách), cuộc đời nhân vật (giao tiếp, khởi đầu, kết cục)... III. Những đặc điểm cơ bản về quan niệm về con người trong văn học Việt Nam từ Cách mạng tháng Tám 1945 đến nay: Cách mạng tháng Tám 1945 mở ra trên đất nước ta một thời kì lịch sử mới: thời kì độc lập, tự do, tiến lên chủ nghĩa xã hội. Cùng với sự kiện ấy, một nền văn học mới đã ra đời. Nền văn học mới phát triển qua hai giai đoạn: 1945-1975 và từ năm 1975 đến nay. 1. Quan niệm nghệ thuật về con người trong giai đoạn văn học 1945-1975: a. Cơ sở lịch sử, xã hội, văn hóa : Cuộc Cách mạng tháng Tám 1945 đã tạo ra một bước ngoặt quan trọng cho dân tộc Việt Nam, nhân dân Việt Nam. Con người Việt Nam từ thân phận nô lệ thành con người làm chủ vận mệnh của chính mình, của dân tộc mình. Sức mạnh vốn có của nhân dân Việt Nam bị kìm nén bấy lâu nay giờ đã được bung tỏa. Một thời kì mới đã chính thức được mở ra: thời kì dân chủ nhân dân, thời kì nhân dân thực sự làm chủ, quan hệ mới giữa người với người được thiết lập, không phải quan hệ người bóc lột người mà là quan hệ bình đẳng trong một niềm hi vọng: Người với người sống để yêu nhau. Sau cuộc Cách mạng tháng Tám là liên tục hai cuộc kháng chiến trường kì gian khổ và kết thúc bằng những chiến thắng lừng lẫy năm châu chấn động địa cầu. Hai cuộc kháng chiến thần thánh ấy là lửa thử vàng của dân tộc Việt Nam. Người Việt Nam đã tỏa rạng vẻ đẹp của chủ nghĩa yêu nước, chủ nghĩa anh hùng cách mạng làm nên được chân dung những con người thời đại mới. 6 Trần Đình Sử, sđd. 8 b. Những đặc điểm của quan niệm nghệ thuật về con người trong giai đoạn văn học 1945-1975: So với các giai đoạn văn học trước, quan niệm nghệ thuật về con người trong giai đoạn văn học 1945-1975 được thể hiện ở những nội dung cơ bản sau đây: - Văn học thời kì này đã đem lại một cách hiểu mới đối với quần chúng lao động về phẩm chất tinh thần và sức mạnh của họ trong cuộc kháng chiến, phê phán tư tưởng coi thường quần chúng. Những tác phẩm như Đôi mắt của Nam Cao được nhiều thế hệ nhà văn cùng thời coi là tác phẩm có giá trị nhận đường vì đã thể hiện sự trăn trở của người nghệ sĩ trong việc nhìn nhận cuộc sống mới và nhất là con người trong thời đại mới. Những người nông dân muôn đời vẫn thế: vẫn chân chất mộc mạc quê mùa, vẫn nhiêu khê, vẫn đủ mọi điều vừa buồn cười mà đôi khi đến mức khó chịu. Nhưng chính những con người “răng đen mắt toét, gọi lựu đạn là nựu đạn, hát tiến quân ca như người buồn ngủ cầu kinh” ấy lại chính là sức mạnh để làm nên cuộc cách mạng tháng Tám 1945, và là lực lượng chủ chốt của cuộc kháng chiến. Không ai quên được nhân vật ông Hai trong truyện ngắn Làng của Kim Lân. Đó là người nông dân mắc bệnh khoe làng, coi làng là một phần cuộc sống của mình. Rồi đến khi biết được tin sét đánh làng chợ Dầu Việt gian theo Tây, con người khốn khổ ấy đau đớn muôn phần để rồi đi đến một kết luận đẫm nước mắt: Làng thì yêu thật, nhưng làng theo Tây rồi thì phải thù. Nhưng lí chí thì bảo vậy mà tấm lòng vẫn thương nhớ về làng, nhớ thương, nhưng không bao giờ vì làng mà phản bội kháng chiến. Câu chuyện càng trở nên xúc động khi ông Hai múa tay lên mà khoe cái tin nhà ông bị đốt. Với người nông dân, cái nhà là cả cơ nghiệp. Nhưng nhà ông bị dót mà làng ông được trả lại danh dự thì không gì hạnh phúc bằng. Sự yêu nước đến vô tư hi sinh cả tài sản của riêng mình như thế đã tạo nên những thay đổi rất lớn về cách nhìn nhận về quần chúng lao động trong văn học thời kì ấy. Đó cũng là lí do vì sao nhiều nhà thơ đã từng rất thành danh trong phong trào thơ Mới với cái Tôi cô đơn bế tắc đã nói rất thành thực và rất biết ơn đối với nhân dân: Tôi cùng xương thịt với nhân dân Cùng đổ mồ hôi cùng rơi nước mắt (Xuân Diệu) Con gặp lại nhân dân như nai về suối cũ Cỏ đón giêng hai chim én gặp mùa Như đứa trẻ thơ đói lòng gặp sữa Chiếc nôi ngừng bỗng gặp cánh tay đưa (Chế Lan Viên) 9 - Cuộc đời mới, mối quan hệ mới giữa người với người đã khẳng định sự đổi đời của nhân dân nhờ cách mạng. Đó là sự đổi đời từ thân phận nô lệ trở thành người làm chủ, người tự do. Đó cũng là sự phục sinh về tinh thần: từ chỗ mê muội, thậm chí lạc đường đến chỗ được giải phóng về tư tưởng, được thanh thoát về tâm hồn. Điều này là điểm rất mới trong quan niệm nghệ thuật về con người của giai đoạn văn học này với giai đoạn văn học 1930-1945. Trong giai đoạn 1930-1945, dù các tác giả có đồng cảm sâu sắc với bi kịch của các nhân vật và có thể hiện sự đồng tình trước khát khao được sống và làm người của họ đến đâu, cũng không thể có một kết thúc tốt đẹp cho họ, Cuộc đời của người lao động trong văn học trước 1945 là một sự bế tắc, là nạn nhân thê thảm của số phận. Ở cuộc đời ấy chỉ có hai lựa chọn đầy khắc nghiệt: hoặc sống thì sẽ tha hóa, không còn được là chính mình, hoặc phải chết để được làm lương thiện, hoặc không nữa, thì tương lai cuộc đời mịt mù không thể có đường ra. Sau cách mạng, đặc biệt là sau chín năm kháng chiến chống Pháp, rất nhiều những tác phẩm quay trở lại mảng đề tái về số phận bất hạnh của con người lao động nhưng lại để thể hiện một niềm tin tưởng sâu sắc vào sức mạnh của họ. Một cô Mị tưởng đã cạn kiệt hết sức sống ở nhà thống lí Pá tra vây mà vẫn rạo rực xuân sắc xuân tình trong một đêm tình mùa xuân và mạnh mẽ đến quyết liệt trong đêm đông cứu A Phủ. Một anh cu Tràng có lớn mà chẳng có khôn, tưởng sẽ chết rũ ra trong cái nạn đói thảm khốc mà đến người khôn còn xanh xám như những bóng ma, vậy mà trong cái cảnh tối sầm lại vì đói khát ấy, anh ta lại hồn nhiên đèo bòng thêm một người vợ nhặt. Và hạnh phúc tội nghiệp của những con người tội nghiệp ấy vẫn nảy nở ngay trong cái chết, cái đói. Câu chuyện của Tràng dường như là một thanh âm khác trong bản hợp ca đầy ám ảnh về cái đói của người Việt Nam: Ở vào lúc người ta tưởng không cần gì hơn ngoài miếng cơm manh áo thì hóa ra con người vẫn muốn giống cho ra người, vẫn cần được hạnh phúc. Và chính điều đó chứ không phải miếng cơm manh áo kia, đã cho họ được sống trọn vẹn là người. - Văn học giai đoạn này cũng đã ca ngợi vẻ đẹp của con người, ca ngợi vẻ đẹp của quân chúng bằng cách xây dựng hình tượng đám đông sôi động, đầy khí thế và sức mạnh hoặc xây dựng những nhân vật anh hùng kết tinh những phẩm chất tốt đẹp của giai cấp, nhân dân, dân tộc. Điều cần phải nhấn mạnh là đó đều là những nhân vật được nhấn mạnh ở tính vô danh, những con người “Không ai nhớ mặt đặt tên/Nhưng họ đã làm nên đất nước”. Đó là người lái đò tài hoa trí dũng trên dòng sông Đà vừa hung bạo vừa trữ tình trong tác phẩm tùy bút của Nguyễn Tuân. Đó là anh giải phóng quân mà dáng đứng của anh trên đường băng Tân Sơn Nhất đã trở 10 thành “Dáng đứng Việt Nam”. Đó là một người bà mà “Lận đận đời bà biết mấy nắng mưa” để cháu hiểu một điều thật giản dị: Ôi kì lạ và thiêng liêng - Bếp lửa! Đó là một tập thể những người lính làm nên đoàn binh Tây Tiến. Là những con người làm nên sức mạnh của cả dân tộc: “Quân đi rung lá ngụy trang/Xôn xao như sóng trường giang trùng trùng/Đường ta đi đẹp vô cùng/Nghìn năm luyện bước anh hùng là đây”. 4. Quan niệm nghệ thuật về con người trong giai đoạn văn học 1975 đến nay: a. Cơ sở lịch sử, xã hội, văn hóa : - Với chiến thắng vĩ đại mùa xuân năm 1975, dân tộc ta đã giành lại được độc lập tự do trên toàn cõi Tổ quốc thống nhất. Chiến tranh kết thúc, đất nước trở về với cuộc sống bình thường. Nhưng vết thương chiến tranh còn phải bù đắp nhiều, cuộc sống chuyển từ thời chiến sang thời bình với rất nhiều những thách thức. Bởi thế, con người không còn đóng một vai như khi đất nước còn thời chiến nữa. Con người đối diện với khó khăn thử thách của đời thường đôi khi nhọc nhằn phức tạp hơn nhiều. Những nhu cầu của cuộc sống thời bình nảy sinh, va đập dữ dội với thực tế. Cơ chế quản lí đất nước theo mô hình thời chiến không còn phù hợp nữa. - Đặc biệt là từ năm 1986, Đảng và nhà nước chủ trương đổi mới đất nước một cách toàn diện; chuyển nền kinh tế đất nước từ cơ chế bao cấp sang cơ chế thị trường có sự quản lí của nhà nước. Đất nước bước vào thời kì mở cửa, hội nhập. Nhiều luồng văn hóa tư tưởng rất phong phú đa dạng từ bên ngoài ùa vào, thổi những làn gió rất mới mẻ vào văn chương nghệ thuật. Tất cả những lí do trên đa làm quan niệm nghệ thuật về con người của văn học từ 1975 đến thay đã có sự thay đổi dữ dội, thậm chí nhiều xu hướng còn đang phát sinh, chưa thể nhận diện trọn vẹn. Chuyên đề của chúng tôi chỉ dừng lại khảo sát những nội dung đã tương đối ổn định. c. Những đặc điểm của quan niệm nghệ thuật về con người trong giai đoạn văn học sau 1975: - Trước năm 1975, đối tượng của văn học chủ yếu là con người lịch sử, là nhân vật sử thi. Sau năm 1975, con người con được nhìn nhận ở phương diện cá nhân và trong quan hệ đời thường. Hai phương diện này nhiều khi không thống nhất, thậm 11 chí đối lập nhau gay gắt, tạo nên cái nhìn đa diện về con người, đôi khi về chính lịch sử. Nhà văn sau 1975 bầy ra một lịch sử bất toàn, một thế giới con người đầy những bí ẩn. Nhà văn đối thoại với người đọc, yêu cầu người đọc một cái nhìn dân chủ và cảm thông hơn về con người, dẫu cho người ấy có là một yếu nhân của lịch sử. Các tác phẩm vì thế mang tính đối thoại rõ nét. Bộ ba tác phẩm: Kiếm sắc-Vàng lửa-Phẩm tiết của Nguyễn Huy Thiệp có thể được coi là những ví dụ tiêu biểu như thế. Tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp có thể được coi là giải lịch sử. Ông nhìn vào lịch sử bằng những khám phá giả định từ góc độ cái cá nhân, cái cá thể, để nhận ra những điều chưa ai nói về những đấng anh hào. Vua Gia Long nói: Binh đao là trò chơi của trời. Sao mày lại hỏi ta? Ta chơi trò khác, chơi trò đế vương. Cái trò đế vương ấy ông vua nào chẳng phải chơi. Ở đó, ông vua là con nhện khổng lồ nắm trong tay cái mạng nhện vinh hoa phú quý mà đánh bắt những kẻ xấu số mon men. Trái ngang ở chỗ, những kẻ xấu số trong trường hợp này lại là những con nhện. Nhện vua vừa cần, vừa sợ những miếng mồi béo bở xung quanh, không biết mình ăn nó hay nó ăn mình. Đọc Nguyễn Huy Thiệp, thấy kẻ nào thân với vua rồi cũng đến lúc chết. Vua Quang Trung giết Khải, ghét bọn Kỷ, vua Gia Long giết Vũ Văn Toàn, chửi Văn Thành. Hai ông vua cừu địch mà hóa ra đều lâm vào một bi kịch chung: Kẻ thiết lập đám đông, những tưởng phải sống giữa cái sôi nổi, đông đúc nhất của nhân quần hóa ra lại là một cá thể lạc bầy nghi kị và cảnh giác ngay trong mảnh đất của mình. Cả hai con người ấy đều là một khối cô đơn khổng lồ. Nguyễn Huy Thiệp đôi khi còn tàn nhẫn lộn trái những gương mặt tinh thần ẩn khuất đằng sau hào quang của một đấng anh hào: Vua Quang Trung hỏi nhỏ: “Vận Tây Sơn được mấy đời? ” Vinh Hoa bảo: Sao không hỏi được bao nhiêu ngày?. Nhà vua hỏi vận nước trường đoản cũng là ngầm hỏi về sự vững chắc của ngôi vị chính mình. Sau câu trả lời của Vinh Hoa, là nỗi khủng hoảng cực độ trong lòng vua, là tiếng thở dài lo âu của con người anh hùng hảo hán - con người lo âu trước sự chông chênh của ngai vàng, của số phận. Vua Gia Long lại hiện lên với nỗi khổ khác: Sứ mệnh đế vương là sứ mệnh khốn nạn, chỉ được quyền cao cả, không được quyền ti tiện. Hóa ra người đặt ra qui phạm lại bùng cháy cái khát khao bất qui ấy. Bi kịch của vua Gia Long là ở chỗ: con người khát khao những hạnh phúc nhỏ bé tầm thường, được một lần hạnh phúc và đi ngược những phép tắc chuẩn mực -niềm mong mỏi chân thành mà không được. Con người vốn không hoàn hảo-tốt có, xấu có, cao cả có, thấp hèn có. Bi kịch thay cho người nào “không được quyền ti tiện” để phải sống giả dối với chính bản thân mình. Từ những gương mặt tinh thần đau khổ ấy, tác giả cho ta thấy quy luật muôn đời của cuộc sống. Thời nào cũng thế, kiếp nào cũng thế, con người như đám thiêu thân lao vào vinh hoa phú quý. Rũ 12 sạch hết những danh từ phủ gấm, cái mộng trần thế của con người trần thế chẳng qua là hai chữ: Tiền và Tình. Nguyễn Huy Thiệp đã đi từ quá khứ đến hiện tại, đi từ thế giới tinh thần của vài cá thể để thấy cả thế giới đau khổ vì bất trắc và đầy phản nghịch của con người. - Trước 1975, con người được nhấn mạnh ở tính giai cấp; sau 1975, con người được nhìn nhận ở tính nhân loại, nhất là các tác phẩm viết về chiến tranh hay tôn giáo. “Nỗi buồn chiến tranh” là một tác phẩm như thế. Tiểu thuyết xoay quanh những kí ức của Kiên, người lính đi ra từ cuộc chiến với không một vết thương trên thân thể nhưng đầy những nỗi ám ảnh trong tâm hồn, không thể quên đi được. Nỗi buồn chiến tranh và nỗi buồn tình yêu thấm vào nhau, hòa lẫn vào nhau, da diết, xót xa, hủy diệt. Kiên vẫn phải sống, sống một thời hậu chiến u buồn để nhấn mạnh rằng: không có chiến thắng hoàn hảo với chiến tranh. Chiến tranh với sức tàn phá đáng sợ của nó làm tổn thương tất cả những người bị nó cuốn vào... - Trước 1975, nhân vật văn học được khắc họa ở phẩm chất tinh thần, sau năm 1975 còn được thể hiện ở phương diện con người tự nhiên, ở nhu cầu bản năng. Vở kịch Hồn Trương Ba da hàng thịt của Lưu Quang Vũ rất tiêu biểu cho vấn đề này. Câu chuyện của nhân vật làm vườn vốn có tâm hồn thanh cao bị chết oan uổng rồi lại nhập vào thân xác của một anh hàng thịt với bao chuyện dở khóc dở cười đã cho người đọc không chỉ hiểu khát vọng được sống là chính mình: Không thể bên trong một đằng bên ngoài một nẻo, tôi muốn là tôi toàn vẹn; mà còn hiểu một cách sâu sắc một điều: phải biết tôn trọng con người thân xác, phải biết trân trọng con người thân xác; đày ải thân xác là cách nhanh nhất để tha hóa. Không hiểu rõ những nhu cầu bản năng tự nhiên của con người không chỉ là bất nhẫn mà còn là cách sống đạo đức giả, duy ý chí và trái tự nhiên. Lối sống ấy rất dễ khiến con người đánh mất chính mình. IV. Bước đầu khảo sát sự vận động về quan niệm về con người của văn học trước 1975 và sau 1975 từ góc độ mối quan hệ riêng-chung: 1. Từ “vẻ đẹp đời thường của một người anh hùng” trong Rừng xà nu… ...Tnú bỏ gốc cây của anh. Đó là một cây vả. Anh đã bứt đứt hàng chục trái vả mà không hay. Anh chồm dậy. Một bàn tay níu vai anh lại. Tiếng cụ Mết nặng trịch: - Không được, Tnú! Để tau! 13 Tnú gạt tay ông cụ ra. Ông cụ nhắc lại: - Tnú! Tnú quay lại. Ông cụ không nhìn Tnú nữa. Ở chỗ hai con mắt anh bây giờ là hai cục lửa lớn. Ông cụ buông vai Tnú ra.... Đó là câu chuyện về cuộc đời Tnú, người anh hùng của làng Xô man, câu chuyện được cụ Mết, người già làng kể lại bên bếp lửa nhà ưng với lời dặn ồ ồ vang dội “Người Strá ai có cái tai, ai có cái bụng thương núi thương nước, hãy lắng mà nghe, mà nhớ. Sau này tau chết rồi, chúng mày phải kể lại cho con cháu nghe...”. Điều thú vị là Nguyễn Trung Thành đã để cụ Mết kể lại bi kịch đau thương của người dân làng Xô man, một thất bại đau đớn của người anh hùng Tnú. Đó là bi kịch khi Tnú và người dân làng Xô man mất tất cả ngay ở khi tưởng như họ đã có tất cả mọi thứ. Đó là việc người anh hùng Tnú có thể chịu được mọi đòn roi kẻ thù ngang dọc trên lưng, nhưng không thể chịu được cảnh kẻ thù tra tấn vợ con mình nên đã đau đớn mà lao ra, tự chui đầu vào bẫy của kẻ thù, bất chấp sự ngăn cản của cụ Mết. Chính việc miêu tả những thất bại, những yếu mềm của người anh hùng sử thi Tnú đã làm cho câu chuyện của Nguyễn Trung Thành hấp dẫn hơn rất nhiều, và qua đó, truyền tải được một cách sâu sắc thông điệp của thời đại: Sức mạnh anh hùng của con người Việt Nam không phải do một đấng siêu nhiên nào mang lại, mà là do mỗi con người Việt Nam nỗ lực sống trọn vẹn với nỗi khổ đau để nhận ra được một cách đích thực sức mạnh của mình. Có dám đi đến tận cùng nghịch lí mới có thể hiểu được thế nào là chân lí... Ba năm sau cái đêm đau thương phải tự chứng kiến cảnh vợ chết con chết, bản thân mình thì bị kẻ thù đốt đôi bàn tay bằng nhựa xà nu, Tnú trở về làng. Anh bây giờ đã là một anh bộ đội, với những chiến công mới. Làng anh bây giờ đã đổi thay trở thành làng kháng chiến. Dấu vết của đau thương đã không còn nữa. Nhưng Tnú vẫn nặng trĩu những kỉ niệm xưa. Khi đi ngang qua cái cây to ở đầu dốc, giờ đã không còn nữa, cái cây mà khi Tnú vượt ngục trở về làng, Mai đã đợi anh ở đó, Mai đã úp đôi bàn tay lúc bấy giờ còn lành lặn của Tnú vào mặt mình mà khóc, những giọt nước mắt của yêu thương, Tnú không bước đi nổi, mắt anh trợn ngược lên vì xúc động. Rồi đến khi nghe tiếng chày giã gạo của những người phụ nữ Strá, Tnú vấp chân liên tục, anh chợt hiểu ra trong 3 năm xa làng, âm thanh mà anh nhớ nhất là tiếng chày giã gạo, tiếng chày của mẹ anh thủa xưa, tiếng chày của Mai, của Dít sau này, tiếng chày thân thương như nhịp tim anh vậy. Sau bữa ăn với cụ Mết, 14 Tnú gặp lại dân làng bên bếp lửa nhà ưng, gặp lại Dít, và Dít làm cho Tnú bất chợt nghe một luồng lạnh rân rân ở mặt và ở ngực. Mai! Trước mặt anh là Mai đấy. Rồi Tnú hồi tưởng lại cái đêm sau khi Tnú vượt ngục trở về, mọi người cũng ngồi quanh bếp lửa nhà ưng như đêm nay. Chỗ Dít ngồi là Mai, mọi người đọc lại lá huyết thư của anh Quyết, trong đó anh Quyết dặn Tnú hãy thay anh, lãnh đạo cả dân làng chuẩn bị vũ khí. Câu chuyện liên tục là những dòng hồi tưởng đan xen giữa quá khứ và hiện tại nên sâu lắng hơn rất nhiều, chân thực hơn rất nhiều. Đặc biệt, hình ảnh của Tnú trở nên sống động hơn trong mối quan hệ với người bạn gái, và sau này là vợ anh - Mai. Tnú là người anh hùng, Mai chỉ là người phụ nữ bé nhỏ. Nhưng nếu không có bờ vai của Mai, bàn tay bé nhỏ của Mai, thì không thể có người anh hùng Tnú. Từ khi còn bé, cứ đi đâu có Tnú là ở đó có Mai. Tnú đi nuôi giấu cán bộ trong rừng, Mai cũng đi. Khi anh Quyết dạy Tnú học cái chữ để làm cán bộ, Mai cũng cùng anh học bằng được cái chữ. Thậm chí, Mai còn học nhanh hơn anh, ba tháng học được cái chữ, viết được cái ý trong bụng mình muốn, sáu tháng làm được toán hai con số. Tnú học chậm hơn, lại còn hay nổi nóng. Học tới chữ i dài, nó quên mất chữ o có thêm cái móc là chữ a. Có lần thua Mai, nó đập bể cả cái bảng nứa trước mặt Mai và anh Quyết, bỏ ra suối ngồi một mình suốt ngày. Anh Quyết ra dỗ, nó không nói. Mai ra dỗ, nó đòi đánh Mai. Nhưng với Tnú, Mai vẫn một mực yêu thương, một mực tin tưởng dỗ dành: “ Tnú không về, tui cũng không về. Về đi, anh Tnú, Mai làm cái bẳng khác cho anh rồi”. Sự kiên nhẫn của Mai đã tác động mạnh đến Tnú, nó gạt bó mọi bướng bỉnh để học lại cái chữ từ đầu. Và lại là chính Mai làm thầy dạy lại cho Tnú, kiên nhẫn từng chút một, với cái giọng lanh lảnh yêu thương:...Sáng hôm sau, nó gọi Mai ra sau hốc đá: “- Mai nói cho tôi chữ o có cái móc là chữ chi đi. Còn chữ chi đứng sau chữ đó nữa, chữ chi có cái bụng to đó. Mai quay mặt đi không dám cười. Nó viết một chữ có cái bụng to lên tấm bảng nó mới làm cho Tnú. Nó cố nói nhỏ nhưng giọng cứ lanh lảnh: Anh nhớ giỏi lắm, chữ bê đó. - Ừ bê...bê...đầu tôi ngu quá!”. Ngay trong đêm đau thương, bi kịch đó, Mai cũng rất vững vàng trước kẻ thù. Kẻ thù sau khi không làm gì nổi người dân làng Xô man đã dùng đến ngón đòn cuối cùng. Nó bắt mẹ con Mai với ý định được nói rất to: “ - Bắt được con cọp cái và cọp con, tất sẽ dụ được cọp đực trở về. Bọn lính, mười thằng, dẫn Mai ra giữa sân. Mai địu con trên lưng, thằng bé chưa được một tháng...Thằng Dục hỏi: Chồng mày ở đâu, con mọi cộng sản kia? Mai xốc lại đứa con trên lưng, ngửng đôi mắt rất lớn nhìn thằng Dục. Rồi thằng Dục ra lệnh cho thằng lính giặc to béo đánh mẹ con Mai bằng một cây gậy sắt dài. Trước đòn tra tấn dã man ấy, Mai đã kiên 15 cường bảo vệ đứa con bằng tất cả sự dẻo dai của người phụ nữ Tây Nguyên: Mai thét lên một tiếng. Chị vội tháo tấm địu, vừa kịp lật đứa con ra phía bụng lúc cây sắt giáng xuống trên lưng. - Thẳng Tnú ở đâu, hả. Cây sắt thứ hai đập vào trước ngực Mai, chị thằng bé ra trước ngực. Trận mưa cây sắt mỗi lúc một dồn dập...”. Tnú đã phải chứng kiến tất cả cảnh tượng đó. Và cho dù bàn tay anh có bứt đứt hàng chục trái vả, hai con mắt của anh có như hai cục lửa lớn. Cho dù anh có bất chấp lời cụ Mết, có gạt tay ông cụ để lao ra với tiếng thét dữ dội và hai cánh tay rộng lớn như hai cánh lim chắc của anh có ôm chặt lấy mẹ con Mai thì Tnú vẫn không cứu sống được Mai. Nỗi đau ấy được cụ Mết nhắc đi nhắc lại trong câu chuyện của mình: “Ừ, Tnú không cứu sống được Mai”; “Tnú không cứu được vợ con”... Những lời nhắc đi nhắc lại đó không phải là khoét thêm vào nỗi đau của Tnú, mà để thể hiện sự thông cảm, đồng cảm sâu sắc với anh, cũng để giải thích cho dân làng biết vì sao một người như Tnú lại có thể mắc bẫy kẻ thù. Kẻ thù đã dùng đến những ngón đòn hiểm độc nhất, tàn nhẫn nhất, đánh vào trái tim của Tnú. Dù có là người anh hùng, Tnú trước hết vẫn cứ là một con người, với trái tim biết đập những nhịp đập của yêu thương. Tnú có sống trọn vẹn với nỗi đau vợ con bị đánh, bị giết chết dã man, Tnú mới bật lên thành lòng căm thù giặc sâu sắc và sức mạnh trong anh mới thật sự được khơi dậy. Đó cũng là lí do vì sao cụ Mết buông Tnú ra, không ngăn cản anh nữa. Đó cũng là lí do đã bao lần kể câu chuyện này, mà lẫn nào cụ Mết cũng vụng về trở tay lau nước mắt. Những con người anh hùng cũng biết đau, và dám sống trọn vẹn với những nỗi đau. Khi nỗi đau được cảm nhận một cách trọn vẹn thì sức mạnh sẽ đến. Tnú xông ra ôm trọn lấy mẹ con Mai vào lòng. Dù anh không thể cứu được mẹ con Mai nhưng Tnú không ân hận vì điều đó. Hình như sự kiên cường cho đến hơi thở cuối cùng của Mai đã giúp anh thêm sáng suốt. Hình như khi đã làm đúng những gì trái tim mách bảo cũng là lúc đầu óc anh bình thản lạ lùng. Anh bình tĩnh nhìn nhận lại những hi sinh của đứa con, của Mai, của chính mình và anh nhận ra Dít là một nhân tố mới. Con bé ấy còn vững hơn cả chị nó... Đêm đau thương đã trở thành đêm tái sinh, Cụ Mết không chỉ đồng cảm với những bi kịch của Tnú, mà còn hiểu sâu sắc phải làm những gì để cứu Tnú. Trong khi thằng Dục cười sằng sặc tẩm nhựa xà nu vào mười đầu ngón tay của Tnú và đốt, với lời đe dọa: - Coi kĩ cái mặt thằng cộng sản muốn cầm vũ khí này xem nào! Số kiếp chúng mày không phải số kiếp cầm giáo mác. Bỏ cái mộng cầm giáo mác đi, nghe không! Trong lúc Tnú cảm nhận rất rõ nỗi đau thể xác: ...Nhưng trời ơi! 16 Cháy, cháy cả ruột đây rồi! Thì cụ Mết và thanh niên trai tráng đã học cách trả lời lại tiếng thét đau đớn nhưng đầy căm hờn của Tnú. Họ đã vào rừng lấy vũ khí chuẩn bị trước. Họ biến tiếng thét đau đớn và căm hờn của Tnú trở thành hiệu lệnh tấn công. Nỗi đau khi được cộng hưởng sẽ trở thành sức mạnh không gì có thể dập tắt được. Cuối cùng, lửa đã tắt trên mười đầu ngón tay của Tnú. Xác mười tên giặc ngổn ngang quanh đống lửa đó. Đống lửa được thắp lên bởi nỗi đau và lòng căm thù. Câu chuyện kết thúc đẹp như một câu chuyện cổ tích, nhưng sức mạnh của chuyện cổ tích này không phải do những thế lực siêu nhiên mang lại mà do sức mạnh của con người. Mai không chết, hình ảnh Mai vẫn vẹn nguyên trong nỗi nhớ của Tnú và nhất là hiện diện trong hình ảnh của Dít. Dít lớn lên không chỉ giỏi giang trong công việc mà còn xinh đẹp như Mai thủa xưa. Gặp lại Tnú, sau những phút đầu lạnh lùng, Dít đã nói một câu vừa ý tứ, vừa tha thiết: Bọn em, miệng đứa nào cũng nhắc anh mãi. Đứa con của Mai và Tnú cũng không chết, hình ảnh nó hiện diện sống động trong Heng và muôn đứa trẻ làng Xô man. Những đứa trẻ mặt đứa nào đứa nấy lem luốc khói xà nu nhưng đã sớm biết đọc cái chữ, sớm biết cầm súng để bảo vệ mình và buôn làng, sớm hiểu phải xây dựng một làng kháng chiến như thế nào. Tnú đi lực lượng từ cái đêm đau thương khi trong phút chốc, anh mất cả vợ lẫn con. Ba năm sau anh trở về, nỗi đau vẫn còn, nỗi nhớ vẫn còn nhưng anh lại vững tâm ra đi. Đón anh về làng là Heng, thế hệ trẻ của làng Xô Man, như thế hệ đứa con trai nhỏ của anh. Tiễn anh ra đi là Dít, như nhắc nhở anh: yêu thương vẫn còn đó, đợi chờ anh trở về. Rừng xà nu là một thiên anh hùng ca của thời đại mới, thời đại người anh hùng dám sống trọn vẹn với những khổ đau rất con người để làm nên những chiến công phi thường... Câu chuyện về cuộc đời Tnú khiến chúng tôi nhớ đến áng sử thi cổ điển của nhân loại; sử thi Iliát. Câu chuyện về cuộc chiến huyền diệu thành Tơroa của người Hi Lạp lại chỉ được kể một giai đoạn ngắn gồm 50 ngày trong năm thứ mười của cuộc chiến tranh với câu chuyện về mối bất hòa giữa Asin - vị tướng kiệt xuất của quân Hi Lạp với chủ tướng Agamemnông. Từ mối bất hòa ấy, Asin đi ngược lại với lợi ích của cộng đồng mình với một loạt những hành động sai lầm như: Asin bất bình ra lệnh cho bộ lạc Miecmiđông đình chỉ cuộc chiến đấu với liên minh các bộ lạc Hy Lạp. Chàng còn nhờ mẹ là nữ thần Thêtix lên thiên đình kêu cầu thần Zơx giúp cho quân Tơroa thắng trận để trừng phạt quân Hy Lạp vì tội đã xúc phạm đến 17 chàng. Sau này, chỉ vì người bạn thân của Asin là Patơrôclơ bị Hecto giết chết mà Asin thương xót, căm thù xuất trận, giết chết Hecto. Rõ ràng, ngay từ thời cổ đại, những người anh hùng cũng đã được thể hiện gắn với những lầm lạc, những hành động thiếu ý chí, mất ý chí, dẫn đến những hậu quả khôn cùng. Agamemnông vì nhỏ nhen, cảm giác bị thiệt, cậy quyền chủ tướng cướp đoạt người nữ tỳ Brizêix của Asin; Asin cũng không kém, vì quyền lợi riêng quên mất nghĩa lớn, lợi ích chung, kiêu căng, coi thường mọi người. Sau này Asin quay lại với quân Hy Lạp cũng là nhờ một cảm xúc rất con người, đó là vì thương tiếc bạn nên căm thù Hecto và quân Tơroa. Nhưng với sử thi Iliat, bi kịch đã không xảy ra. Bởi các nhân vật trong thế giới sử thi nội tâm còn nghèo nàn. Nói như M. Bakhtin đã nhận xét: con người của Homer hoàn toàn hiện ra bề ngoài, nó chưa có con người bên trong, con người cho mình. Mặt khác, rất nhiều cảm xúc, hành động, thái độ của con người sử thi Iliat là do các thần linh muốn thế, chỉ bảo phải thế, con người là quân cờ của định mệnh, là biểu hiện trực tiếp của thế giới thần linh. Nhân vật đang chiến thắng, có thể thua ngay vì số mệnh thế, nhân vật đang thua có thể thắng vì được thần linh giúp đỡ. Cuộc chiến thành Tơroa vì thế còn là cuộc chiến của các phe thần linh: Apôlông thì căm ghét quân Hy Lạp, Thêtix vì giúp con trai mà xin thần Zơx giúp cho quân Tơroa thắng trận; trong khi các nữ thần Hêra và Atêna vì căm tức quân Tơroa đã phá hoại mọi ý định của hai bên muốn giải quyết chiến tranh chóng vánh. Hecto đang chiến đấu rất dũng cảm với Asin thì phải chết vì số mệnh của chàng đã được định đoạt là như thế. Asin căm hận buộc xác Hecto vào ngựa kéo quanh thành Tơroa, khiến cả thế giới của thần và người đều phẫn nộ, chỉ đến khi Zơx yêu cầu Thêtix bắt Asin dừng lại trò điên cuồng đó, Asin mới chấm dứt. Rõ ràng thời đại Iliat con người chưa thể tách khỏi thế giới thần thánh. Khát vọng thoát khỏi sức mạnh thần linh, thể hiện giá trị của mình chỉ xuất hiện ở sử thi Ôđixê mà xuất sắc nhất chính là ở trích đoạn Uy lit xơ trở về. Nguyễn Trung Thành ở thời đại mà các nhà văn sử dụng tính sử thi như một phương thức sáng tác lại nhấn mạnh vào vẻ đẹp của con người trước thử thách khắc nghiệt của hoàn cảnh. Câu chuyện được nhà văn kể là câu chuyện đậm chất bi kịch vì nhân vật ý thức rất rõ, nhận thức rất rõ về cảm xúc của mình, có sự đấu tranh trong chính mình để lựa chọn hành động cuối cùng. Khi bọn thằng Dục kéo đến làng Xô man; Tnú, cụ Mết và thanh niên trai tráng rút hết vào rừng để bảo toàn lực lượng dù họ vẫn theo dõi sát sao diễn biến trong làng. Tnú có thể cầm lòng khi ngọn roi kẻ thù không từ một ai trong làng, tiếng kêu khóc dậy trời; Tnú có thể dằn lòng khi kẻ thù chơi trò đùa tàn nhẫn, đưa Dít ra làm bia tập bắn. Khi bọn giặc đưa 18 mẹ con Mai ra giữa sân, Tnú có thể đứng sau một gốc cây vả và bứt đứt hàng chục trái vả nhưng vẫn còn có thể chịu đựng được. Song, cho đến khi Mai và đứa con bị đánh bằng roi sắt thì Tnú không còn có thể chịu đựng được nữa. Anh đã lao ra, dù anh biết rõ cái giá phải trả sau đó. Phút giây đó không một ai có thể ngăn cản được anh. Cụ Mết bảo anh: Không được, Tnú, để tau. Nhưng rồi phải buông tay để anh làm những gì anh phải làm, dù cụ Mết biết rất rõ, Tnú không thể làm được gì để cứu được mẹ con Mai. Tô đậm bi kịch của Tnú, tô đậm sự yếu đuối rất con người của anh thực chất là cách Nguyễn Trung Thành thể hiện quan niệm nghệ thuật về con người của ông và của thời đại ông: trước khi là anh hùng, người ta phải sống trọn vẹn với phẩm chất Người trong mình, và vì dám sống trọn vẹn với con người của chính mình, đến khi cần phải vượt qua ranh giới, qua thử thách, phẩm chất anh hùng sẽ tự khắc trỗi dậy. Anh hùng không phải là giá trị bên ngoài, nó là giá trị tự thân khi con người dám sống đến tận cùng con người mình. Và hiển nhiên, chỉ có thể có một cộng đồng anh hùng khi từng cá nhân sống trọn vẹn và đắm mình trong không khí, khí quyển đấy. Đó là lí do vì sao cụ Mết dặn đi dặn lại dân làng Xô man: Nhớ lấy, nghe lấy, sau này tau chết rồi, chúng bay phải kể lại cho con cháu nghe...Đó là lí do chân lí thời đại: Chúng nó đã cầm súng, mình phải cầm giáo; bao giờ cũng phải gắn với câu chuyện của cuộc đời Tnú, cuộc đời riêng đầy xúc động của anh đã làm lay động lòng người, để mọi người hiểu thấu những giá trị chung, giá trị cộng đồng. Chừng nào nghe cụ Mết kể về đêm đau thương ấy, mọi người đều trở tay lau nước mắt thì chừng ấy làng Xô man còn là làng kháng chiến, và những con người anh hùng sẽ nối tiếp nhau trưởng thành từ ngôi làng này Quan niệm ấy cũng được thể hiện trong những tác phẩm xuất sắc của văn học cách mạng Việt Nam thời kì 1945-1975. Những tác phẩm này đã vượt qua giới hạn của một tác phẩm mang tính minh họa, cổ vũ chiến đấu đơn giản bởi khả năng các tác giả thể hiện mối quan hệ riêng-chung rất tinh tế. Có thể kể đến Những đứa con trong gia đình của Nguyễn Thi. Nhân vật trung tâm của tác phẩm này là người anh hùng trẻ tuổi mang tên Việt. Việt lần đầu tiên vào chiến trường, lần đầu tiên tham gia trận đánh đã chiến đấu rất dũng cảm, một mình diệt một chiếc xe bọc thép rồi bị thương nặng, ngất đi lạc giữa chiến trường. Nhưng câu chuyện lại không kể chuyện chiến đấu và chiến thắng của Việt ra sao. Nếu Nguyễn Thi đi theo hướng đó chắc câu chuyện của ông chỉ dừng lại ở một chuyện kể lịch sử. Điều làm nên sức hấp dẫn của truyện là ở chỗ Nguyễn Thi đã men theo những dòng hồi tưởng đứt đoạn khi Việt cứ ngất đi rồi lại tỉnh giữa chiến trường. Và người chiến sĩ anh hùng ấy 19 hiện lên không chỉ rất đỗi dũng cảm mà còn rất nhạy cảm, rất tình cảm, rất hồn nhiên, ngây thơ. Tóm lại, Việt đã sống rất trọn vẹn với con người cụ thể của mình trước khi anh là một người anh hùng tiêu biểu cho gia đình anh, quê hương anh, đất nước anh. Những trang văn còn ở dạng bản thảo của Nguyễn Thi đặc biệt hấp dẫn và chân thực khi miêu tả về thế giới tâm hồn phong phú của Việt. Trước hết, Việt có một tâm hồn tinh tế, nhạy cảm, điều này càng bị đặt trong khó khăn thử thách lại càng rõ nét. Mỗi lần ngất đi rồi tỉnh lại giữa chiến trường, Việt có thể lắng nghe và cảm nhận rất rõ về thế giới xung quanh. Đó là tiếng ếch nhái kêu trong đêm mưa, là tiếng chim cu rừng đâu đây, là tiếng dế u u cao vút mãi lên. Tuy hai mắt Việt bị thương không nhìn thấy gì, nhưng Việt vẫn nhận ra bóng đêm và hơi gió mát lạnh đang lùa trên má, nhận ra ban ngày và mùi của nắng...Việt cũng là cậu bé rất chịu để ý đến mọi người xung quanh, mặc dù bề ngoài tưởng như Việt vô tư, lộc ngộc, chẳng biết suy nghĩ gì. Việt biết chị Chiến thích soi gương, dẫu có đi chiến đấu trong túi lúc nào cũng phải có cái gương. Việt biết chú Năm thích uống rượu, mà đã uống một chén vào là chú nói tới nói lui. Việt hiểu má, nhớ má đến từng chi tiết nhỏ, thuộc cả mùi mồ hôi của má, biết má nghĩ gì, lúc nào má sẽ khóc, biết cả lúc má khóc thầm...Có lẽ chính sự nhạy cảm khiến cho Việt, dù vô tư, lộc ngộc nhưng cũng luôn biết nghĩ suy và biết trăn trở. Có lẽ vậy mà Việt cũng rất giàu tình cảm. Nằm giữa chiến trường xa lạ, nhưng mỗi lần tỉnh lại Việt không quên nhớ về những kỉ niệm với quê hương: Đó là những đêm mưa đi soi ếch, đó là những lần đi bắn chim câu cá, gặp một cảnh sắc ở chiến trường, Việt lại liên tưởng đến cảnh sắc quê hương, hẳn là trong trái tim Việt, hình bóng quê hương luôn in đậm, không hề phai nhòa cho dù không gian và thời gian có đổi thay. Việt cũng rất giàu tình cảm với gia đình. Sau mỗi lần tỉnh lại, Việt lại nhớ đến những người thân yêu trong gia đình. Việt nhớ tới chú Năm, nhớ tới giọng hò tức và đục như tiếng gà gáy và cuốn sổ gia đình. Việt nhớ thương má vô cùng, nhớ lại cuộc đời đầy khổ đau mà anh hùng của má. Dù má đã mất nhưng Việt vẫn còn tưởng như má vẫn đâu đây. Việt thương chị Chiến, dù lúc nào cũng tranh giành mọi thứ với chị. Chỉ đến khi cùng chị khiêng bàn thờ má, Việt mới cảm nhận rõ là mình thương chị lạ lùng. Và trong trái tim Việt còn có hẳn một ngăn Việt dành riêng cho những người đồng đội của mình. Mỗi lần Việt tỉnh dậy là gương mặt của anh Tánh anh Công lại hiện lên rõ ràng trong tâm trí Việt. Trong bóng tối nuốt trọn, hình ảnh anh Tánh và những người đồng đội chính là liều thuốc giúp Việt phần nào vượt qua được nỗi cô đơn và nỗi sợ. Dó chính là điểm tựa để Việt vững vàng vượt qua mọi khó khăn. Đặc biệt, Nguyễn Thi đã tô đậm vẻ hồn nhiên, ngây thơ đến trẻ con của Việt; và đây cũng là nét tính cách làm cho Việt trở nên rất đáng yêu đáng nhớ. Việt chỉ kém chị Chiến 20