Tài liệu Phương pháp dạy đọc hiểu văn bản nghị luận trung đại

Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] A. ĐẶT VẤN ĐỀ 1. Lí do chọn đề tài Văn nghị luận là thể loại văn: “Viết về những vấn đề nóng bỏng thuộc nhiều lĩnh vực đời sống khác nhau: chính trị, triết học, kinh tế, văn hoá…Mục đích của văn nghị luận là bàn bạc, thảo luận, phê phán hay truyền bá tức thời một tư tưởng, một quan điểm nào đó nhằm phục vụ trực tiếp cho lợi ích của một tầng lớp, một giai cấp nhất định…Đặc trưng cơ bản của văn nghị luận là tính chất luận thuyết - khác với văn học nghệ thuật, văn chương nghị luận trình bày tư tưởng và thuyết phục người đọc chủ yếu bằng lập luận, lý lẽ…” (Từ điển thuật ngữ Văn học - NXB Đại học Quốc Gia, 4/1999) Trên thế giới và Việt Nam văn chương nghị luận có lịch sử từ rất lâu đời, nó không chỉ có ý nghĩa đối với những vấn đề lớn lao của đất nước, thời đại như công cuộc giữ nước, dựng nước, canh tân đất nước mà cũng rất gần gũi và có ý nghĩa trong đời sống con người. Đã có rất nhiều áng văn trở thành mẫu mực, bất hủ của từng dân tộc và trên toàn thế giới. Trước đây do quan niệm phiến diện về văn học nên nhiều người cho rằng văn chương chỉ bao gồm những sáng tác bằng tưởng tượng, hư cấu mà ít nghĩ đến văn nghị luận. Hoặc có nghĩ đến thì lại cho rằng đây là thể loại thường đề cập đến những tư tưởng cao siêu, trừu tượng, lập luận khô, diễn đạt khó nên không hấp dẫn. Do vậy văn nghị luận rất ít được đưa vào chương trình phổ thông, có chăng chỉ một vài tác phẩm nghị luận trung đại (Sông núi nước Nam, Hịch tướng sĩ, Bình Ngô đại cáo) và hiện đại (Tuyên ngôn độc lập) ở cả hai cấp học (theo quan điểm đồng tâm mở rộng). Hiện nay do thấy được vai trò quan trọng của văn nghị luận. Nên các nhà nghiên cứu và biên soạn sách đã tuyển chọn một số văn bản nghị luận hay, có giá 1 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] trị vào dạy trong chương trình phổ thông với nhiều thể loại và đa dạng về đề tài…. đặc biệt là trong chương trình Ngữ văn bậc THPT. Đối với bản thân, do thấy được những giá trị to lớn của văn nghị luận, đặc biệt là văn nghị luận trung đại trong thực tế đời sống cũng như trong quá trình giảng dạy. Chính vì vậy tôi quyết định chọ vấn đề này để nghiên cứu và áp dụng 2. Mục đích nghiên cứu - Khi thực hiện đề tài này, mục đích tôi đặt ra là để tìm một hướng tiếp cận đơn giản, dễ hiểu nhưng sâu sắc, cuốn hút đối với giáo viên trong giảng dạy và với học sinh trong quá trình các em lĩnh hội, tiếp thu kiến thức. Biến giờ dạy những tác phẩm nghị luận trung đại khô khan thành những giờ dạy văn hấp dẫn nhưng rất thực tế, sinh động. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Các tác phẩm văn nghị luận trung đại trong chương trình THPT. - Các loại tài liệu tham khảo có liên quan tới phần văn nghị luận trung đại - Đối tượng sử dụng đề tài: Các em học sinh lớp 11A6 và 11A9 năn học 2010 2011; lớp 10A9, 11A1, 11A2, 11A3 trường THPT Bá Thước năm học 2011 2012 4. Phương pháp nghiên cứu - Tổng kết kinh nghiệm - Nghiên cứu tài liệu: các loại sách tham khảo, tài liệu tham khảo về văn nghị luận trung đại, phương pháp dạy văn nghị luận ở trường THPT. - Xác định đối tượng học sinh áp dụng đề tài - Kiểm tra sự tiếp thu của học sinh bằng bài tập về nhà và các đề ôn tập. - Đánh giá, đưa ra sự điều chỉnh, bổ sung cho phù hợp. 2 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] 3 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] B. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ Phần 1: Cơ sở lí luận Văn nghị luận là một trong những kiểu văn bản quan trọng trong đời sống xã hội của con người, có vai trò rèn luyện tư duy lôgic, năng lực biểu đạt những quan niệm, tư tưởng sâu sắc trước đời sống. Văn chương trung đại là phần đã được đánh giá ổn định. Đó là những tác phẩm tiêu biểu có giá trị nhất trong lịch sử giữ nước, dựng nước thời phong kiến. Nó là “tiếng của cha ông thuở trước”, góp phần xứng đáng làm nên và hun đúc những truyền thống quý báu của dân tộc. Nó là quyền tự hào chính đáng của mỗi người Việt Nam chúng ta. Sách Ngữ văn 10 và Ngữ văn 11, phần văn học trung đại đã tăng một số lượng đáng kể những văn bản nghị luận. Coi trọng đúng mức những tác phẩm văn học chính luận, những tác phẩm có màu sắc học thuật để tăng cường, tô đậm bản chất văn hoá của văn học. Đưa thêm văn nghị luận, tăng cường bản chất văn hoá của văn học là để giúp học sinh vận dụng văn học vào cuộc sống. Văn nghị luận gắn với học sinh giúp các em về phương pháp tư duy, cách lập luận đến cách viết bài văn nghị luận… Phần 2: Thực trạng của vấn đề 2.1. Thực trạng chung: Về cơ bản văn nghị luận là sản phẩm của tư duy lôgíc. Nhưng vẻ đẹp của một áng văn nghị luận không chỉ thể hiện ở những tư tưởng đúng đắn, sâu sắc mà còn ở hình thức lập luận phong phú, lý lẽ đanh thép, giọng điệu thuyết phục. Hiện nay mặc dù những tác phẩm văn nghị luận trung đại đưa vào chương trình học đều là những tác phẩm có giá trị cao về nội dung và nghệ thuật, nhưng thực tế trong quá trình giảng dạy cả giáo viên và học sinh mới chỉ đi đúng, hiểu đúng 4 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] những quan điểm tư tưởng của tác giả (chú ý khai thác nội dung) mà chưa chú ý đến vẻ đẹp về hình thức nghệ thuật của các tác phẩm. Vì thế việc dạy các tác phẩm nghị luận, đặc biệt là nghị luận xã hội thường khó, không mấy hấp dẫn đối với cả giáo viên và học sinh. 2.2. Thực trạng đối với giáo viên: - Thực tế cho thấy, không ít giáo viên có tâm lí không mặn mà, ít hứng thú khi dạy văn bản nghị luận. Nhiều giáo viên cho rằng văn bản nghị luận khô khan, khó cảm nhận, khó truyền được hứng thú cho học sinh. Do đó, dẫn đến việc dạy sơ sài, thiếu tìm hiểu sâu, thiếu đầu tư cho tiết dạy này. Với thực tế đó, hiệu quả giờ dạy văn bản nghị luận khó đạt được như yêu cầu đặt ra. - Khi thực hiện chương trình sách giáo khoa Ngữ văn mới, nhiều đồng chí giáo viên còn cảm thấy lúng túng về phương pháp dạy đọc - hiểu một số văn bản nghị luận trung đại vì có nhiều bỡ ngỡ khi gặp một số thể loại mới như : chiếu, văn bia, tựa, thư, cáo…với nhiều tác phẩm khác nhau về thời điểm ra đời, khác nhau về loại hình văn hoá. Nhưng những tác phẩm ấy đều có sức hấp dẫn đặc biệt bởi tính trí tuệ uyên bác và tình cảm sâu sắc của người cầm bút. Để vừa dạy đúng, lại vừa hay, biến những tác phẩm nghị luận thiên về lý lẽ, lập luận trở thành một văn bản văn học lôi cuốn, hấp dẫn học sinh là một điều không phải dễ đối với nhiều giáo viên. Vì vậy, việc tìm ra những biện pháp tích cực phục vụ cho quá trình giảng dạy các tác phẩm nghị luận trung đại là điều vô cùng cần thiết. 2.3. Thực trạng đối với học sinh: Về phía học sinh, do chưa có thói quen chủ động tìm hiểu, khám phá các tác phẩm; bởi việc đọc - hiểu văn bản văn học trung đại đã khó thì việc đọc - hiểu một văn bản nghị luận trung đại càng khó hơn. Vì trong văn bản nghị luận trung đại, tư tưởng của tác giả khó nắm bắt bởi cách viết hàn lâm, với hệ thống điển tích, điển cố dày đặc... Điều đó, càng đọc học sinh càng không hiểu bởi vốn kiến thức hạn chế, từ ngữ “xa lạ”. 5 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] Đặc biệt là khả năng lập luận trong văn nghị luận của học sinh hiện nay rất yếu, nhiều em khi viết bài văn tỏ ra rất lúng túng, thậm chí chưa xác lập được một hệ thống luận điểm, luận cứ một cách rõ ràng và xác đáng, biến bài văn của mình thành một “rừng văn”, “bè văn”. Trong khi những bài văn nghị luận trung đại trong sách giáo khoa Ngữ văn có thể coi là những bài văn nghị luận mẫu mực trong cách lập luận. Việc dạy đọc - hiểu tốt các văn bản nghị luận trung đại sẽ góp phần rất lớn vào việc rèn luyện và nâng cao kĩ năng lập luận trong văn nghị luận của học sinh, giúp học sinh có hứng thú học tập và tác phẩm sẽ không còn bị đóng băng trong lớp sương nghệ thuật trung đại. Phần 3: Giải pháp và tổ chức thực hiện: 3.1. Giải pháp: - Văn nghị luận trung đại ra đời trong bối cảnh văn hoá - xã hội phong kiến chịu sự chi phối bởi hệ tư tưởng chính thống cũng như quan niệm văn chương của thời đại. Trong quá trình dạy học, giáo viên một mặt phải tôn trọng tính chỉnh thể của văn bản, bám sát văn bản để hướng dẫn học sinh đọc – hiểu, mặt khác để hiểu thấu đáo các luận điểm và cách thức lập luận của tác giả trung đại, giáo viên phải trau dồi tri thức văn hoá đọc cho bản thân và hướng dẫn cho học sinh cách đọc tác phẩm của tiền nhân đúng với thi pháp của một thời đại, phù hợp với ngữ cảnh sản sinh văn bản. Do đó, phương pháp dạy tích hợp trở thành nguyên tắc quan trọng không thể thiếu. Để dạy - đọc hiểu các văn bản nghị luận trung đại theo hướng tích hợp, tôi đã làm như sau : a. Xác định trọng tâm kiến thức cần đạt trong bài dạy. b. Xác định đặc điểm nổi bật của thể loại. c. Xác định nội dung kiến thức cần tích hợp (Xác định kiến thức của bài có liên quan đến bài nào học sinh đó học và sắp học). d. Xây dựng hệ thống câu hỏi tích hợp. 6 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] - Đặc điểm nghệ thuật nổi bật của các văn bản nghị luận là hệ thống luận điểm, luận cứ hết sức rõ ràng, mạch lạc, lập luận rất chặt chẽ thế nhưng khi đọc xong văn bản, học rất mơ hồ về điều này. Vậy khi dạy, chúng ta phải làm thế nào để khắc phục được hiện tượng trên? Theo tôi giải pháp là sử dụng sơ đồ hoá nội dung bài học theo cấu trúc tầng bậc. Làm như vậy, vừa khái quát hoá nội dung bài học một cách ngắn gọn, khoa học vừa khiến cho học sinh dễ nhớ, khắc sâu được kiến thức. - Các văn bản nghị luận trung đại thường mang đặc điểm của văn học trung đại: sử dụng điển tích, điển cố, ngôn từ mang tính ước lệ, tượng trưng, hệ thống từ Hán Việt xuất hiện dày đặc. Học sinh sẽ rất khó khăn khi đọc hiểu văn bản nếu không hiểu được các điển tích, điển cố và những từ khó mà tác giả đó sử dụng. Do vậy khi dạy đọc - hiểu các văn bản nghị luận trung đại, cần yêu cầu và hướng dẫn học sinh đọc và tìm hiểu phần chú thích ở cuối mỗi trang của văn bản. 3.2. Tổ chức thực hiện: 3.2.1. Dạy đọc - hiểu văn bản nghị luận trung đại theo hướng tích hợp 3.2.1.1. Thế nào là dạy đọc - hiểu theo hướng tích hợp? - Tích hợp ngang: Tích hợp theo cả ba phần Văn, Tiếng Việt, Làm văn trong một đơn vị bài học. - Tích hợp dọc: Tích hợp theo từng vấn đề – vấn đề đang dạy ở phần này có liên hệ đến các nội dung khác để dạy hoặc sẽ dạy ở hai phần kia hoặc vấn đề đó trong cả một giai đoạn văn học. 3.2.1.2. Vận dụng nguyên tắc dạy đọc – hiểu tích hợp vào một số văn bản nghị luận trung đại. */ Vì nghệ thuật đặc sắc nhất của các văn bản nghị luận chính là hệ thống luận điểm, luận cứ rõ ràng, mạch lạc và cách lập luận chặt chẽ nên khi dạy đọc - hiểu các văn bản nghị luận trung đại, tôi đặc biệt chú trọng tới việc tích hợp với phân 7 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] môn Làm văn. Từ đó nhằm củng cố, rèn luyện và nâng cao khả năng lập luận trong văn nghị luận của học sinh - Điều này trước hết được thể hiện ở việc hướng dẫn học sinh tìm hiểu bố cục của văn bản nghị luận trung đại. Nếu trong các loại văn bản khác ta thường hỏi: “Sau khi tìm hiểu văn bản, em thấy văn bản có thể chia làm mấy phần? Nội dung của từng phần?” thì đối với các văn bản nghị luận không nên hỏi như vậy vì không khai thác được đặc điểm nổi bật của thể loại nghị luận. Vậy giáo viên phải đặt câu hỏi như thế nào đây? Khi dạy văn bản: “Trích diễm thi tập” của tác giả Hoàng Đức Lương, tôi đặt câu hỏi như sau: Theo em, văn bản “Trích diễm thi tập” gồm mấy luận điểm? Đó là những luận điểm nào? Có thể lúc đầu học sinh còn bỡ ngỡ trước cách hỏi như vậy nhưng nếu giáo viên có sự gợi dẫn tốt và thường xuyên sử dụng kiểu câu hỏi như vậy khi dạy đọc hiểu các văn bản nghị luận thì các em sẽ trả lời được. - Việc tích hợp với phân môn Làm văn còn thể hiện ở bước hướng dẫn học sinh đọc hiểu chi tiết văn bản. + Để làm được điều này khi dạy văn bản “Trích diễm thi tập”, tôi sử dụng một hệ thống câu hỏi sau: • Câu hỏi 1: Theo em, vấn đề nêu ra ở luận điểm một là gì? Sau khi học trả lời : “Vấn đề mà tác giả Hoàng Đức Lương nêu ra ở luận điểm một là: Những nguyên nhân làm cho thơ văn không lưu truyền hết ở đời”, ta sẽ đưa ra tiếp các câu hỏi sau: • Câu hỏi 2: Ở luận điểm một, tác giả Hoàng Đức Lương đã đưa ra những lí do nào khiến thơ văn không lưu truyền hết ở đời ? (Với câu hỏi này, giáo viên đã giúp học sinh phát hiện được: ở luận điểm một tác giả đã nêu ra sáu lí do làm cho thơ văn không lưu truyền hết ở đời. * Bốn lí do chủ quan: 8 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] + Chỉ có thi nhân mới thấy được cái hay, cái đẹp của thơ ca. + Người có học thì ít để ý đến thơ ca. + Người quan tâm đến thơ ca thì không đủ năng lực và kiên trì. + Chính sách in ấn của nhà nước còn hạn chế. * Hai lí do khách quan: + Thời gian làm huỷ hoại sách vở. + Chiến tranh, hoả hoạn làm sách vở rách nát, mai một.) • Câu hỏi 3: Từ việc tìm hiểu các lí do trên, em thấy tác giả chọn cách lập luận nào để luận chứng? (Tác giả phân tích những luận cứ cụ thể về các mặt khác nhau để lí giải bản chất của hiện tượng, vấn đề.) • Câu hỏi 4: Tại sao tác giả không bắt đầu bài tựa bằng cách trình bày những công việc sưu tầm của mình mà lại giải quyết trước luận điểm: Nguyên nhân làm cho thơ văn không lưu truyền hết ở đời? (Câu hỏi này giúp học sinh nhận ra rằng: Sở dĩ tác giả mở đầu bằng luận điểm trên vì hai lí do: - Đó chính là luận điểm quan trọng nhất của bài tựa. - Bởi ông muốn nhấn mạnh việc làm sưu tầm, biên soạn cuốn sách là xuất phát từ yêu cầu cấp thiết của thực tế chứ không chỉ từ sở thích cá nhân và đó là công việc khó khăn vất vả nhưng nhất định phải làm.) • Câu hỏi 5: Trước những nguyên nhân làm cho thơ văn không lưu truyền hết ở đời, tâm trạng của tác giả ra sao? Những từ ngữ, hình ảnh nào thể hiện tâm trạng đó? • Câu hỏi 6: Tìm những từ ngữ thể hiện thái độ của tác giả khi sưu tầm biên soạn sách? => Qua việc sử dụng các câu hỏi trên khi dạy đọc hiểu văn bản “Trích diễm thi tập”, ta thấy: 9 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] + Đặt câu hỏi tích hợp ở cả bốn câu: 1,2,3,4 không chỉ giúp cho học sinh đọc hiểu được nội dung văn bản mà còn giúp các em thấy được nghệ thuật lập luận chặt chẽ, logic của tác giả Hoàng Đức Lương. Qua đó các em sẽ học tập được cách lập luận trong văn nghị luận. + Đặt câu hỏi tích hợp ở hai câu: 5, 6, đã tích hợp được với bài: “Yếu tố biểu cảm, tự sự trong văn nghị luận” mà các em đã được học ở THCS. Việc tích hợp như vậy sẽ giúp các em hiểu được: Kết hợp nghị luận với biểu cảm, tự sự, làm bài tựa có tính thuyết phục cao, tác động sâu sắc đến người đọc. - Khi hướng dẫn học sinh phân tích văn bản nghị luận giáo viên thường đưa ra câu hỏi: Em hãy nhận xét về cách lập luận của tác giả? Câu hỏi này sẽ giúp học sinh củng cố lại kiến thức của các bài học về lập luận trong văn nghị luận, các thao tác lập luận trong văn nghị luận... - Cuối cùng việc tích hợp với phân môn Làm văn còn được thể hiện ở phần củng cố bài học. VD: Sau khi dạy xong các bài văn nghị luận trung đại, tôi thường sử dụng câu hỏi: Em hãy viết lại dàn ý của bài Tựa (Chiếu, Văn bia)? */ Tích hợp với phân môn Tiếng Việt - Một trong những đặc điểm của văn học trung đại nói chung và văn nghị luận trung đại nói riêng là dùng cách nói uyển ngữ, cách nói hình ảnh với nhiều điển tích, điển cố. Vì vậy khi dạy đọc hiểu văn bản nghị luận trung đại, giáo viên cần phải giúp học sinh thấy rõ được điều này. Dạy bài “Chiếu cầu hiền” hoặc bài “Xin lập khoa luật”, ta có thể tích hợp với bài Tiếng Việt học trước đó: “Thực hành về thành ngữ, điển cố.” VD: Trong đoạn đầu của văn bản “Chiếu cầu hiền” tác giả Ngô Thì Nhậm đã sử dụng mấy điển tích, điển cố? Đó là những điển tích, điển cố nào? ý nghĩa của việc sử dụng đó? 10 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] Hỏi như vậy chắc chắn học sinh sẽ phát hiện và cảm nhận được: Chỉ trong một đoạn văn ngắn, tác giả đó sử dụng 9 điển tích, điển cố được rút ra từ sách vở cổ xưa, hàm ý chỉ những người ẩn dật uổng phí tài năng, hoặc những người làm quan nhưng còn nghi ngại, kiêng dè, giữ mình mà không dám nói thẳng. - Tích hợp với Tiếng Việt để giúp học sinh thấy được việc sử dụng từ ngữ chính xác, giàu giá trị biểu đạt, biểu cảm của văn bản nghị luận trung đại. VD: Phân tích ý nghĩa nhan đề “Chiếu cầu hiền”, cần làm nổi bật tác dụng biểu đạt, biểu cảm của từ “cầu”: Tại sao tác giả lại sử dụng từ “cầu” chứ không phải là từ “mời” hoặc “gọi”? Câu hỏi này giúp học sinh thấy được giá trị biểu đạt của từ ngữ: “Cầu” thể hiện sự mong mỏi đồng thời là thái độ trân trọng và đề cao đối tượng mà vua Quang Trung muốn hướng tới, còn “mời” hay “gọi” mang sắc thái tình cảm bình thường. - Trong văn nghị luận trung đại cũng sử dụng nhiều thủ pháp nghệ thuật phong phú để thể hiện cảm hứng của chủ thể sáng tạo và tạo nên tính hình tượng cùng sắc thái trữ tình của tác phẩm. Tính hình tượng của văn nghị luận trung đại thường thể hiện ở cấp độ ngôn từ, ở cách diễn đạt tu từ... Ví dụ: Nguyễn Trãi trong “Bình Ngô đại cáo” đã sử dụng thành công nghệ thuật so sánh, cường điệu để diễn tả sức mạnh của nghĩa quân: “Gươm mài đá, đá núi cũng mòn. Voi uống nước, nước sông phải cạn” và sự thảm bại nhanh chóng của kẻ thù: “Cơn gió to quét sạch lá khô, tổ kiến hổng sụt toang đê vỡ”... Khi phân tích văn bản giáo viên chỉ ra được điều này thì đồng nghĩa với việc giúp học sinh củng cố lại kiến thức về các biện pháp nghệ thuật tu từ mà các em đã được học ở lớp dưới. */ Tích hợp theo cụm thể loại 11 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] - Việc tích hợp theo cụm thể loại giúp học sinh hình thành được tri thức về thể loại và vận dụng được những tri thức đọc hiểu về thể loại đó. - Một số ví dụ + VD1: Dạy bài “Chiếu cầu hiền” của Ngô Thì Nhậm, nên yêu cầu học sinh về nhà xem trước lại bài : “Chiếu dời đô” của Lý Công Uẩn đã được học ở Lớp 8. Khi dạy ở trên lớp, ta có thể đặt câu hỏi: “Qua bài “Chiếu dời đô” đã được học ở Lớp 8, em hiểu như thế nào là thể chiếu?” + VD2: Sau khi dạy xong các văn bản nghị luận trung đại, giáo viên sẽ yêu cầu học sinh rút ra những kết luận khái quát nhất về đặc trưng văn nghị luận trung đại sau đó yêu cầu: Từ những đặc trưng cơ bản của văn nghị luận trung đại đã học, em hãy so sánh với các văn bản nghị luận hiện đại đã học ở chương trình THCS. Từ đó rút ra một số kết luận cần thiết khi viết một văn bản nghị luận? 3.2.2. Sử dụng sơ đồ - Người xưa đã nói: “Trăm nghe không bằng một thấy”. Lí luận dạy học hiện đại cũng khẳng định vai trò quan trọng của những ví dụ trực quan sinh động. Sử dụng sơ đồ hệ thống luận điểm, luận cứ của văn bản nghị luận chính là làm cho học sinh không chỉ “nghe” mà còn “thấy”. VD: Khi dạy bài “Hiền tài là nguyên khí quốc gia” ta cho học sinh quan sát sơ đồ kết cấu của bài văn bia. Sơ đồ kết cấu của bài văn bia “Hiền tài là nguyên khí của quốc gia” 12 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] Tầm quan trọng của hiền tài Nguyên khí của quốc gia Quyết định thịnh suy của đất nước Khuyến khích hiền tài Những việc đang làm và sẽ làm Những việc đã làm Ý nghĩa của việc khắc bia tiến sĩ Sau khi cho học sinh quan sát sơ đồ, giáo viên sẽ yêu cầu các em rút ra kết luận: Cách lập luận chặt chẽ, mạch lạc của bài văn bia. 3.2.3. Sử dụng phần chú thích ở cuối mỗi trang của văn bản - Sử dụng phần chú thích ở cuối mỗi trang của văn bản sẽ giúp học sinh hiểu rõ ý nghĩa của những từ ngữ mà tác giả sử dụng, qua đó hiểu rõ hơn nội dung ý nghĩa của văn bản. + VD1: Dựa vào phần chú thích ở cuối trang, em hãy giải thích nhan đề văn bản: “Trích diễm thi tập”? Nếu không dựa vào chú thích ở cuối trang, học sinh khó mà hiểu được rằng: * Trích: trong tiếng Hán là chọn hái một bông hoa đẹp, hay tuyển chọn. * Diễm: Chỉ sự kiều diễm, diễm lệ, chỉ cái hay, cái đẹp ở mức độ cao. * Thi là thơ, “diễm thi” là những bài thơ hay. Vậy “Trích diễm thi tập” là tập thơ tuyển chọn những bài thơ hay. + VD2: Dựa vào phần chú thích ở cuối trang, em hãy giải thích nhan đề văn bản: “Hiền tài là nguyên khí của quốc gia”? 13 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] HS tr¶ lêi theo ®Þnh híng: * HiÒn tµi: ngêi cã tµi, cã ®øc, tµi cao, ®øc lín. * Nguyªn khÝ: khÝ chÊt ban ®Çu lµm nªn sù sèng cßn vµ ph¸t triÓn cña sù vËt. -> Mối quan hÖ gi÷a hiÒn tµi víi sù thÞnh suy cña ®Êt níc. Soạn bài mẫu Tiết: 23+24 Đọc văn: CHIẾU CẦU HIỀN (Cầu hiền chiếu) - Ngô Thì Nhậm A- Mục tiêu bài học 1. Kiến thức: - Hiểu được tầm tư tưởng mang tính chiến lược, chủ trương tập hợp nhân tài để xây dựng đất nước của vua Quang Trung, một nhân vật kiệt xuất trong lịch sử nước ta. Qua đó HS nhận thức được tầm quan trọng của nhân tài đối với quốc gia - Thấy được cách diễn đạt tinh tế bằng lời lẽ vừa tâm huyết vừa có sức thuyết phục cao và lập luận chặt chẽ của tác giả. 2. Kĩ năng: - Rèn kĩ năng đọc - hiểu văn bản văn học. 3. Thái độ: - Có ý thức trân trọng người hiền tài. B - Chuẩn bị - GV: ảnh, tượng vua Quang Trung; Đọc SGK, SGV, giáo án. - HS: Đọc lại các văn bản “Chiếu dời đô” (Lớp 8); “Hoàng Lê nhất thống chí” (Lớp 9); “Hiền tài là nguyên khí của quốc gia” (Lớp 10) C - Phương pháp : Nêu vấn đề , Gợi mở 14 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] D - Tiến trình lên lớp 1- Ổn định lớp: Kiểm tra sĩ số 2- Kiểm tra bài cũ 3- Bài mới Hoạt động của GV - HS  Hoạt động 1: Nội dung cần đạt I- Tìm hiểu chung - Thao tác 1: Tìm hiểu về tác giả 1- Tác giả: Ngô Thì Nhậm - Ngô Thì Nhậm (1764 – 1803), hiệu Hi Doãn. + GV : Yêu cầu HS đọc phần tiểu - Người làng Tả Thanh Oai, trấn Sơn Nam dẫn và rút ra những nét chính về (nay: Thanh Trì - Hà Nội) Ngô Thì Nhậm. - 1775 đỗ tiến sỹ, từng làm quan dưới thời Lê Cảnh Hưng - Khi Nguyễn Huệ ra Bắc lần 2, ông đã theo giúp Tây Sơn. 1788, Nguyễn Huệ lên ngôi, Ngô Thì Nhậm được cử làm Thị lang bộ lại. Là người được nhà vua tin dùng giao cho soạn thảo giấy tờ quan trọng. - Thao tác 2: Tìm hiểu về hoàn 2) Tác phẩm cảnh ra đời a- Hoàn cảnh sáng tác: Mục đích viết “Chiếu cầu hiền”? - 1788 Quang Trung tiến quân ra Bắc, tiêu Đối tượng hướng tới của “Chiếu diệt quân Thanh và bọn tay sai.Nhà Lê sụp cầu hiền” là những ai? đổ. - Bề tôi nhà Lê mang nặng tư tưởng trung quân, phản ứng tiêu cực: bất hợp tác, thậm chí chống lại phong trào Tây Sơn. - Quang Trung giao cho Ngô Thì Nhậm 15 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] thay lời mình viết “Chiếu cầu hiền”- kêu gọi những người tài đức ra giúp dân giúp - Thao tác 3: Tìm hiểu thể loại nước. + GV : Qua bài “Chiếu dời đô” đã b- Thể loại: Chiếu được học ở Lớp 8, em hiểu như - Thuộc loại văn nghị luận chính trị - xã hội thế nào là thể chiếu? do vua chúa ban ra để triều đình và nhân dân thực hiện. - Có thể nhà vua đích thân viết nhưng thường do các văn tài võ lược viết thay vua.  Hoạt động 2: - Thao tác 1: Gv hướng dẫn đọc II/ Đọc – hiểu văn bản Giọng đọc rõ ràng, mạch lạc, chú 1. Đọc: ý thể hiện tình cảm của người xuống chiếu: lời lẽ nhún nhường, *) Giải thích từ khó: (SGK) tâm huyết, giàu sức thuyết phục - Gọi 1 Hs đọc văn bản *) Bố cục: - GV giải thích từ khó ở phần chú a- Luận điểm 1: “ Từng nghe…người hiền thích cuối mỗi trang của văn bản vậy”: mối quan hệ giữa người hiền và vua. b- Luận điểm 2: “Trước đây…lẩn tránh + GV: Theo em, văn bản “Chiếu suốt đời”: ứng xử của người hiền khi cầu hiền” gồm mấy luận điểm? Quang Trung ra Bắc. Vấn đề mà tác giả nêu ra ở từng c- Luận điểm 3: “Nay trẫm…hay sao?”: luận điểm là gì? Tấm lòng của Quang Trung với hiền tài. d- Luận điểm 4: phần còn lại: Cách cầu - Học sinh theo dõi văn bản và trả hiền của Quang Trung. lời. Thao tác 2: Phân tích văn bản + GV: Để đi đến kết luận mang ý 16 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] nghĩa điểm tựa cho lập luận: Hiền 2. Phân tích: tài cần phải phụng sự cho đời mới a- Mối quan hệ giữa người hiền và nhà là đúng ý trời, tác giả đã xuất phát vua từ điều gì, dẫn dắt ý ra sao? * Tác giả ví người hiền “như sao sáng trên Cách nêu vấn đề như vậy có tác trời”, thiên tử là sao Bắc thần. Quy luật vận dụng gì? động của vũ trụ là tinh tú chầu về Bắc thần. - Vai trò trọng đại của người hiền. - HS trao đổi, trả lời - Tạo cảm giác trang trọng thiêng liêng cho lời kêu gọi hiền tài của bài chiếu. - + GV: Việc mở đầu có ý nghĩa Hiền tài ra giúp vua là hợp với quy luật của vũ trụ. như thế nào đối với mục đích cầu * Hình ảnh “người hiền ắt làm sứ giả cho hiền? thiên tử”, lấy từ lời Khổng tử trong sách Luận ngữ: “ Vi chính dĩ đức, thí như Bắc (Giáo viên gợi dẫn: Khổng tử là thần, cư kì sở, chúng tinh củng chi” (dùng ai? Trong lòng các nho sĩ Bắc hà đức để cai trị đất nước cũng giống như sao Khổng Tử có vị trí như thế nào?) Bắc thần đứng đúng vị trí của mình mà các sao khác phải chầu về.) => Mở đầu bài chiếu bằng lời Khổng Tử có sức thuyết phục mạnh mẽ sĩ phu Bắc Hà vì: - Họ vốn am hiểu kinh điển nho gia nên nghe đến là hiểu ngay. - Trong lòng họ, Khổng Tử là vị thánh, lời Khổng Tử là chân lý, ai cũng tin và tuân theo. => Việc cầu hiền của nhà vua là có cơ sở, 17 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] căn cứ, hợp lòng trời, hợp lòng người. Lời + GV: Em học được điều gì bổ lẽ, ý tứ giàu sức thuyết phục, lập luận chặt ích khi áp dụng viết phần mở đầu chẽ. cho bài văn nghị luận của mình? b- Ứng xử của người hiền khi Quang - HS liên hệ Trung ra bắc - 9 điển tích, điển cố thể hiện nội dung: + GV: Trong đoạn văn từ “Trước + Một số người bỏ đi ở ẩn. đây” đến “phụng sự vương hầu + Một số người trốn tránh giấu mình. chăng?”, tác giả đã sử dụng bao + Những người đó ra làm quan thì sợ hãi, nhiêu điển tích, điển cố? Nội dung hoặc im lặng như bù nhìn “kiêng dè không mà chúng biểu hiện là gì? dám lên tiếng”, hoặc làm việc cầm chừng - Việc sử dụng chúng kết hợp với như kẻ “gõ mõ canh cửa” các câu hỏi tu từ đó đem lại hiệu + Một số lại đi tự tử, “ra biển vào sụng” quả nghệ thuật như thế nào cho bài chiếu? -> Đa số nho sĩ Bắc Hà không đem tài năng ra phò tá triều Tây Sơn. - HS theo dõi đoạn văn bản và - Tác giả không nói thẳng ra điều trên mà phát hiện các điển tích, điển cố dùng hình ảnh hoặc lấy trong kinh điển nho gia hoặc mang ý nghĩa tượng trưng. +GV: Tác giả có nói thẳng ra + Cách nói ý nhị, kín đáo, có tính chất những điều trên không? Nói như châm biếm nhẹ nhàng. vậy có ý nghĩa gì? + Nhà vua tỏ ra khoan dung, tha thứ (sự (Gv: Trong tâm lí của nho sĩ Bắc hoà giải mang tầm chiến lược của vua Hà, có một số coi thường Quang Quang Trung.) Trung không biết nghi lễ, chữ + Tỏ ra người có kiến thức sâu rộng -> thánh hiền.) người nghe phải nể trọng. 18 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] + Người nghe không tự ái mà còn tự cười về thái độ ứng xử chưa đúng của chính mình. +GV: Theo em tấm lòng của Quang Trung với người hiền được c- Tấm lòng của Quang Trung thể hiện qua những hình ảnh nào? - Hình ảnh “ghé chiếu” (ngồi bên mép - Gv hướng dẫn tìm hiểu chiếu chứ không ngồi chính giữa vì còn đợi người hiền tài) +GV: Tại sao nhà vua, người có - “Cầu hiền”-> Sự khiêm tốn, tấm lòng quyền cao nhất nhưng không chân thành, khao khát người hiền tài của lệnh, gọi, mời mà phải cầu? Quang Trung. - Hai câu hỏi đặt ra tình thế lưỡng phân hoặc thế này, hoặc thế kia. Cả 2 đều không đúng với thực tế lúc bấy giờ. Vậy thì chỉ +GV: Tác giả đã đưa ra những lí còn cách ra giúp triều đại mới. do nào khiến vua phải cầu hiền? - Lí do phải cầu hiền. Em có nhận xét gì về lời lẽ của + Những khó khăn và nhiệm vụ mới chồng người viết và cách lập luận ở đoạn chất, phức tạp của triều đình. này? + Một mình nhà vua không thể làm hết, làm tốt trọn vẹn mọi công việc. - HS trao đổi, trả lời + Theo quy luật…nhất định phải có nhiều bậc hiền tài. => Lời lẽ khiêm nhường tha thiết, lập luận chặt chẽ khiến người hiền tài không thể không ra giúp triều đại mới. +GV: Quang Trung đó đưa ra cách cầu hiền như thế nào ở luận d - Cách cầu hiền 19 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] điểm tiếp theo? - Tất cả mọi tầng lớp đều được phép dâng Em có nhận xét gì về cách cầu sớ tấu bày công việc. hiền đó? - Tự mình dâng sớ tấu bày, các quan lại văn võ tự tiến cử. +GV: Theo em những bậc hiền tài => Cách cầu hiền rộng mở, tự do, dân chủ, thời Quang Trung sẽ có thái độ ra tiến bộ. sao sau khi đọc “Chiếu cầu hiền”? Cụ thể, dễ thực hiện. - HS thảo luận  Hoạt động 3: III/ Tổng kết + GV hướng dẫn học sinh tổng - Chiếu cầu hiền của vua Quang Trung thể kết nội dung và nghệ thuật hiện một chiến lược phát hiện và sử dụng - Gọi một HS đọc phần ghi nhớ người tài để xây dựng và phát triển đất trong SGK nước ngày một thêm cường thịnh. - HS: đọc - Bài chiếu còn thể hiện một tư tưởng tiến bộ của vị vua anh minh đại diện cho nông (GV: Chiếu cầu hiền thể hiện dân với chính sách chiêu mộ người tài bằng chiến lược của một vị vua sáng. những lý lẽ thuyết phục được minh họa Tiếc rằng năm 1792 vua Quang bằng những dẫn chứng thực tế chứ không Trung đã băng hà đột ngột. Triều phải bằng giọng điệu ra lệnh của kẻ bề trên. đại Tây Sơn chỉ tồn tại đến năm 1802 trong cảnh hỗn chiến. Vì thế chiếu cầu hiền chỉ mang ý nghĩa như một văn kiện lịch sử, một tư liệu lịch sử của một triều đại vang bóng). 20