nguïc trung nhaät kyù – ñeà toång hôïp-TTLT Vónh Vieãn 185
NGUÏC TRUNG NHAÄT KYÙ – ÑEÀ TOÅNG HÔÏP
Tình vaø Theùp trong “Nhaät kyù trong tuø” cuûa Hoà Chí Minh, qua nhöõng baøi thô ñaõ
hoïc vaø ñoïc theâm ôû “Nhaät kyù trong tuø”.
I/ ÑAËT VAÁN ÑEÀ
“Ngöôøi tieâu bieåu nhaát cho ñaïo ñöùc coäng saûn chuû nghóa ôû Vieät Nam vaø keát tinh
nhöõng ñöùc tính toát ñeïp nhaát cuûa daân toäc. Ngöôøi ñaõ phaùt huy truyeàn thoáng ñaïo ñöùc phöông
Ñoâng laø trí, nhaân, duõng treân moät cô sôû hoaøn toaøn môùi” (Chuû tòch Tröôøng Chinh).
Thaät vaäy, ôû Baùc, coù moät söï toång hôïp nhöõng phaåm chaát cao quyù khaùc nhau trong
moät phong ñoä chung thanh thoaùt, haøi hoøa…
II/ GIAÛI QUYEÁT VAÁN ÑEÀ
1. Moät taám loøng bao la, cao ñeïp:
a) Laø moät maûnh nhoû trong taâm hoàn cao ñeïp thô Baùc khoâng chæ coù giaù trò maïnh
meõ veà yù chí, röïc rôõ veà tö töôûng coøn ñöa ta veà coäi nguoàn cuûa tình caûm thuaàn haäu, naâng ta leân
trong tình thaân aùi bao la…
… Nhaät kyù trong tuø laø moät tieáng noùi taám loøng naëng tình vôùi ñôøi, vôùi ngöôøi. Thieáu
söï phong phuù tình caûm aáy, laøm sao coù theå giöõa bao nhieâu gian khoå veà vaät chaát, caâu thuùc veà
haønh ñoäng, ñe doïa veà sinh maïng Baùc vaãn caûm thoâng saâu saéc vôùi caûnh ngoä ñaùng thöông
cuûa töøng con ngöôøi trong xaõ hoäi aùp böùc.
“Boãng nghe trong nguïc vi vu
Khuùc nhaïc tình queâ chuyeån ñieäu saàu
Muoân daëm quan haø khoâng xieát noãi
Leân laàu ai ñoù ngoùng troâng nhau”
Phaûi moät traùi tim taám loøng raát nhaïy caûm, raát tinh teá môùi baét ngay ñöôïc doøng
taâm söï cuûa ngöôøi baïn tuø qua aâm thanh cung baäc cuûa tieáng saùo nhôù queâ baøi thô ñeïp vaø
giaøu söùc gôïi caûm bieåu hieän naêng löïc caûm thoâng voâ cuøng cuûa thi só noãi nieàm cuûa
ngöôøi thieáu phuï choán xa xoâi.
… Neáu khoâng coù taám loøng bao la “thöông cuoäc ñôøi chung” khoâng theå naøo Baùc
coù ñöôïc nhöõng caâu thô ñôn giaûn maø hoâm nay ñoïc laïi loøng ngöôøi vaãn coøn xuùc ñoäng.
“Oa! … nhaø pha”
(Chaùu beù trong nhaø lao…)
Traùi tim cuûa ngöôøi coäng saûn phaûi voâ cuøng – taám loøng cuûa ngöôøi coäng saûn phaûi yeâu
thöông voâ taän thì môùi hieåu ñöôïc ngoïn nguoàn cuûa tieáng khoùc non daïi, töùc töôûi kia Nguïc
tuø laïnh leõo, toái taêm vang leân, tieáng treû thô nöùc nôû theâm moät ñeâm nöõa roài Baùc khoâng nguû
ñöôïc ñaâu! Traùi tim Ngöôøi choùi nieàm tin lyù töôûng vó ñaïi, taâm trí Baùc ngoån ngang traêm noãi
lo toan cho söï nghieäp cöùu nöôùc, cöùu daân. Vaäy maø traùi tim aáy vaãn boài hoài cuøng nhòp rung caûm
cuûa ñôøi thöôøng, taâm trí aáy vaãn haèng nghó ñeán noãi möøng giaän buoàn lo cuûa nhöõng cuoäc ñôøi
bình dò nhaát, Baùc xuùc ñoäng tröôùc caùi cheát cuûa ngöôøi baïn tuø caûnh ngoä eùo le “Vôï ngöôøi
baïn tuø ñeán thaêm choàng”, “Mieäng noùi chaúng neân lôøi” Noùi leân baèng khoùe maét – Chöa noùi leä
tuoân ñaày – Tình caûm thaät ñaùng thöông thaät!” hoaøn caûnh hay coâng vieäc naëng neà nhöng bò
laõng queân, phuû nhaän cuûa nguôøi phu laøm ñöôøng trong xaõ hoäi cuõ:
nguïc trung nhaät kyù – ñeà toång hôïp-TTLT Vónh Vieãn 186
“Daõi gioù, daàm möa chaúng nghæ ngôi
Phu ñöôøng vaát vaû laém ai ôi!
Ngöïa xe haønh khaùch thöôøng qua laïi
Bieát caûm ôn anh ñöôïc maáy ngöôøi”
Baøi thô laø moät nhaän xeùt ngaén goïn, moät lôøi nhaéc nhôû nheï nhaøng ñaèng sau noù laø
caû moät taám loøng roäng lôùn vaø saâu saéc Thieáu moät söï caûm thoâng saâu xa cuûa tính giai caáp –
thieáu moät caùi nhìn, caùch nghó môùi cuûa ngöôøi coäng saûn thì khoâng coù ñöôïc, khaùc quan ñieåm
cuûa phía tö saûn lieân heä môû roäng: “Tieáng choåi tre” cuûa Toá Höõu.
b. Trong nhaø tuø boïn phaûn ñoäng khoâng theå tröïc tieáp noùi leân nhöõng suy nghó –
tình caûm cuûa mình veà söï nghieäp caùch maïng – veà nöôùc – daân baèng nhöõng caâu chuyeän
töôûng nhö ngaãu nhieân thô Baùc vaãn saùng leân ngôøi ngôïi nieàm tin vaøo söï nghieäp ñaáu tranh cuûa
ñoàng baøo, ñoàng chí Phaûi hieåu caâu thô:
“Ngoaïi caûm trôøi Hoa côn noùng laïnh
Noãi thöông ñaát Vieät caûnh laàm than”
Bao nhieâu ñau ñôùn, gian lao trong “Möôøi boán thaùng teâ taùi goâng cuøm…” Baùc chæ
xem beänh laø xoaøng “ngoaïi caûm”. Côn ñau saâu xa, veát thöông vöôït ra khoûi sinh maïng cuûa
moät cô theå con ngöôøi laø caûnh “chim treo treân löûa, caù naèm döôùi dao” cuûa queâ höông ñaát Vieät
Tình caûm ñaát nöôùc luoân luoân nhaéc nhôû, nhöùc nhoái trong taâm can Ngöôøi aùm aûnh caû
trong giaác nguû:
“Nghìn daëm baâng khuaâng hoàn nöôùc cuõ.
Muoân tô vöông vaán moäng saàu nay”
Thöùc nguû, thöïc hay moäng luùc naøo cuõng mô hình cuûa nöôùc: “Canh boán… hoàn
quanh” ngoâi sao trong giaác mô cuûa moät ñeâm traèn troïc hai, ba naêm sau ñaõ bieán thaønh hieän
thöïc treân nöôùc Vieät Nam ñoäc laäp: “Côø ñoû sao vaøng tung bay tröôùc gioù – Tieáng keøn khaùng
chieán vang doäi non soâng” Theá heä ta hoâm nay coù khi naøo khoâng nguû ñeå tìm moïi caùch ñöa
ñaát nöôùc nhanh choùng vöôït qua moïi khoù khaên ñaát nöôùc maïnh giaøu chöa?
c. Söï caûm nhaän moät caùch tinh teá veû ñeïp cuûa thieân nhieân, söï hoøa hôïp giöõa taâm hoàn
thô vaø caûnh vaät cuõng laø moät maû ng taâm tình noåi baät cuûa taäp thô Nhaät kyù trong tuø. ÔÛ ñaây cuõng
nhö trong thô Baùc veà sau, vaàng traêng cöù trôû ñi trôû laïi nhieàu laàn taâm söï, chuyeän troø, laøm trong
maùt thô cuûa Baùc:
“Trong tuø khoâng röôïu cuõng khoâng hoa
Caûnh ñeïp ñeâm nay khoù höõng hôø
Ngöôøi ngaém traêng soi ngoaøi cöûa soá
Traêng nhoøm khe cöûa ngaém nhaø thô”
Ngoaøi traêng muoân thuôû cuûa thô ca, Baùc coøn hoøa mình vôùi bao caûnh vaät thieân
nhieân khaùc : “Chim roän ca nuùi, höông bay ngaùt röøng”.
Ñuùng, tình yeâu thieân nhieân laø moät söï phaûn aûnh – moät goùc caïnh trong tình yeâu
con ngöôøi – cuoäc ñôøi – queâ höông – ñaát nöôùc.
2. Moät yù chí phi thöôøng – moät tinh thaàn laïc quan caùch maïng voâ song:
a) Tinh thaàn tieán coâng quyeát lieät vaøo xaõ hoäi baát coâng cuõ ñeå beânh vöïc, giaûi phoùng
cho nhöõng cuoäc ñôøi heøn moïn thaáp heøn Baùc hieåu roõ nguyeân nhaân cuûa nhöõng taán bi kòch
nguïc trung nhaät kyù – ñeà toång hôïp-TTLT Vónh Vieãn 187
ñoù: “AÙ – AÂu ñaâu cuõng trôøi trong ñuïc” trong hoaøn caûnh tuø ñaøy Baùc duøng ngheä thuaät
chaâm bieám ñeå ñaû kích tieáng cöôøi ôû ñaây khoâng laøm giaûm nheï tính chieán ñaáu cuûa ngöôøi
coäng saûn “Chaùu beù trong nhaø lao Taân Döông” nhìn töø moät phía thì thaáy söï caûm
thöông ôû goùc ñoä khaùc: söï haøi höôùc, söï phi lyù cuûa xaõ hoäi cuõ tieáng cöôøi chöa baät thì
uaát haän ñaõ daâng öù phaûi xoùa caùi baát coâng phi lyù ñoù.
b. Muïc ñích duy nhaát suoát cuoäc ñôøi Baùc laø ñoäc laäp cho Toå quoác, töï do cho daân toäc
Baùc vöôït qua moïi khoù khaên trôû ngaïi chieán thaéng keû thuø. Tình yeâu lôùn – queâ höông
– chuyeån hoùa thaønh yù chí chieán ñaáu maõnh lieät, söùc maïnh baùch chieán baùch thaéng trong
möôøi boán thaùng ñoïa ñaøy, ñoâi luùc yù chí – söùc maïnh aáy boác leân höøng höïc thoâi thuùc:
“Xoùt mình giam haõm trong tuø nguïc
Chöa ñöôïc xoâng ra giöõa traän tieàn”
Nhöng nhieät tình chieán ñaáu aáy thöôøng daèn xuoáng laøm neân coát caùch cuûa moät
chieán só caùch maïng laõo thaønh – moät baäc ñaïi duõng.
Baùc caøng hieåu roõ hôn taàm cao tö töôûng caàn phaûi ñaït tôùi ñeå coù theå truï vöõng trong
moïi thöû thaùch Söï bình tónh, söï vöõng vaøng trong hoaøn caûnh lao tuø nguy hieåm cuõng laø moät
chieán coâng, moät vuõ khí thaät söï trong chieán ñaáu – baøi “Töï khuyeân mình” saâu saéc nhö moät
chaâm ngoân: “Ví khoâng coù caûnh ñoâng taøn” thì baøi “Nghe tieáng giaõ gaïo” laïi theå hieän cuï theå
hôn veà chieàu saâu cuûa nhaän thöùc cuûa lónh tuï veà quy luaät ñaáu tranh noùi chung vaø ñaáu tranh
caùch maïng noùi rieâng: “Gaïo ñem … thaønh coâng”.
Moái quan heä khaéng khít giöõa phong thaùi ung dung töï taïi, taâm hoàn thanh thaûn vaø
tinh thaàn ñaáu tranh maõnh lieät cuûa nhaø thô.
* Nguïc tuø giaëc laø ñòa nguïc traàn gian – khoâng coù tình caûm thieát tha chaùy boûng aáy
khoâng toàn taïi ñöôïc, khaû naêng kyø dieäu cuûa ngöôøi coäng saûn ôû söùc maïnh taâm hoàn - Söùc maïnh
baát dieät cuûa yù chí, tinh thaàn laïc quan caùch maïng: Caùi naëng cuûa xieàng xích, caùi sinh meänh
töøng giaây phuùt bò ñe doïa khoâng ngaên caûn ñöôïc nhaø thô caûm nhaän heát caùi ñeïp cuûa xoùm laøng
(Ñaùp thuyeàn xuoáng huyeän Ung Ninh) tieáng chim ca roän raõ – muøi höông ngaøo ngaït cuûa
choán nuùi röøng (Treân ñöôøng ñi) phaûi hieåu hoaøn caûnh cuûa Baùc nhöõng luùc ñoù thì môùi hieåu
ñöôïc söï thanh thaûn phi thöôøng aáy cuûa moät ngöôøi chieán só vôùi coát caùch phöông ÑOÂNG
“Duõng?”: tröôùc hieåm nguy laø leân gaân choáng ñôõ ôû Baùc caùi “duõng” ñöôïc nhaân leân gaáp boäi:
ung dung, bình thaûn… Ñaèng sau nhöõng caâu thô aáy laø duõng khí tuyeät vôøi, laø söùc soáng dieäu kyø
cuûa traùi tim, khoái oùc ngöôøi coäng saûn… khoâng dieäu kyø sao ñöôïc khi “bò troùi chaân tay” vaãn
“…” vaø: “Luûng laúng chaân treo töïa giaûo hình “ vaãn “…” Trong hoaøn caûnh toái taêm cuûa ñaát
nöôùc – Caùch maïng vaãn mô thaáy ngaøy Toå quoác tung bay “Sao vaøng naêm caùnh” Vaø khoâng
khaâm phuïc Ngöôøi sao ñöôïc, treân böôùc ñöôøng ñaáu tranh ñeå thöïc hieän moät cuoäc ñôøi toaøn dieän
saâu saéc – Muïc tieâu cuûa caùch maïng voâ saûn – Ngöôøi luoân luoân baûo ñoù laø chuyeän raát bình
thöôøng Haïnh phuùc laø ñaáu tranh. Haïnh phuùc to lôùn chæ thaät söï coù ñöôïc ôû ngöôøi leo nuùi khi
hoï ñaõ “nuùi cao leân ñeán taän cuøng” ñeå roài “thu vaøo taàm maét muoân truøng nöôùc non” (Ñi ñöôøng)
Baøi thô ngaén naøy cuûa Baùc chính laø kim chæ nam, laø laù côø, traùi ngoït ñang vaãy goïi
moãi chuùng ta haõy cuøng giöõ loøng cho beàn, chí cho vöõng maø ñaát nöôùc vöôït thaùc gheành tieán leân
phía tröôùc:
“Nhöõng ngaøy toâi soáng ñaây laø nhöõng ngaøy ñeïp hôn taát caû
nguïc trung nhaät kyù – ñeà toång hôïp-TTLT Vónh Vieãn 188
Duø mai sau ñôøi muoân vaïn laàn hôn” (Cheá Lan Vieân)
III/ KEÁT THUÙC VAÁN ÑEÀ
- Ñoïc thô Baùc laø theâm moät laàn hieåu söï vó ñaïi troïn veïn cuûa Ngöôøi, ñuùng nhö Toá Höõu
nhaän xeùt: “Nhaät kyù trong tuø laø moät taäp thô lôùn. Baáy laâu nay ngöôøi ta chæ hieåu ngöôøi coäng saûn
ôû muõi nhoïn chieán ñaáu. Trong taäp thô naøy ngöôøi ta hieåu theâm ngöôøi coäng saûn laø tình”.
Tinh thaàn chieán ñaáu maõnh lieät, baát dieät trong taäp thô voán baét nguoàn töø: taám loøng
yeâu thöông saâu naëng cuoäc ñôøi – con ngöôøi, Hoaøng Trung Thoâng ñaõ noùi hoä chuùng ta: “Vaàn
thô cuûa Baùc vaàn thô Theùp – Maø vaãn meânh moâng baùt ngaùt tình” veà ngöôøi coäng saûn vó ñaïi: Baùc
Hoà, söï keát hôïp aáy laø baøi hoïc saâu saéc vaø sinh ñoäng nhaát cuûa chuùng ta veà loái soáng ñeïp ñeõ nhaát
treân ñôøi, laø maãu möïc hoaøn thieän vaø cao caû cho chuùng ta trong quaù trình reøn luyeän, tu döôõng
baûn thaân…
Ghi chuù: Daïng baøi Nghò luaän chöùng minh nhöng HS coù theå döïa vaøo ñeå phaân tích
ñaëc ñieåm cuûa ngöôøi chieán só coäng saûn.
Vieát veà “Nhaät kyù trong tuø” cuûa Hoà Chí Minh, nhaø pheâ bình Hoaøi Thanh coù nhaän
xeùt: “Taäp Nhaät kyù trong tuø laø moät tieáng noùi chöùa chan tình nhaân ñaïo”. Haõy chöùng
minh yù kieán treân.
* Baøi tham khaûo
“Nhaät kyù trong tuø” laø cuoán nhaät kyù baèng thô cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh. Chí khí
vöõng nhö theùp tröôùc lao tuø cuûa cheá ñoä Töôûng Giôùi Thaïch vaïn aùc, taâm hoàn saùng nhö göông
cuûa moät vò laõnh tuï, cuûa moät con ngöôøi ñaõ ñöa ñeán söï ra ñôøi cuûa moät taùc phaåm vaên hoïc xuaát
saéc ngoaøi yù muoán cuûa Ngöôøi. Söùc soáng cuûa “Nhaät kyù trong tuø” theå hieän ôû nhieàu maët: Moät
baûn caùo traïng ñanh theùp, moät taám loøng yeâu nöôùc thieát tha, moät tinh thaàn quoác teá voâ saûn ñöùng
ñaén, moät tinh thaàn laïc quan ñeán laï luøng, moät buùt phaù p taû caûnh, taû tình ñieâu luyeän… Song, caùi
giaù trò lôùn nhaát, caùi ñi vaøo loøng ngöôøi maïnh meõ nhaát chính laø tinh thaàn nhaân ñaïo cao caû bao
truøm toaøn boä taäp thô.
Tinh thaàn nhaân ñaïo chính laø tình thöông yeâu vaø kính troïng con ngöôøi . Laø ngöôøi
Vieät Nam ñöôïc keá thöøa truyeàn thoáng toát ñeïp cuûa cha oâng, caû cuoäc ñôøi hy sinh phaán ñaáu cuûa
Baùc chính laø theå hieän cao ñeïp caùi tính ngöôøi aáy. Ngay töø nhöõng ngaøy ñaàu ra ñôøi tìm ñöôøng
cöùu nöôùc, Baùc ñaõ bieát bao laàn “nhoû leä” cho noãi ñau cuûa con ngöôøi. ÔÛ nöôùc ngoaøi, Baùc leân
tieáng beânh vöïc “ngöôøi cuøng khoå”. Khi veà nöôùc laõnh ñaïo cuoäc ñaáu tranh Baùc suoát ñôøi neâu
taám göông saùng vì nöôùc, vì daân.
Taâm nguyeän lôùn lao cuûa Baùc laø mong cho “nöôùc nhaø choùng ñöôïc ñoäc laäp, ai ai
cuõng coù côm aên, aùo maëc, ai ai cuõng ñöôïc hoïc haønh”. Con ngöôøi suoát ñôøi “mong manh, aùo
vaûi” aáy laïi luoân luoân daønh “söõa ñeå em thô, luïa taëng giaø”.
Tinh thaàn nhaân ñaïo saâu saéc coù trong maùu thòt cuûa vò laõnh tuï. Tình ngöôøi bao la aáy
cuõng ñöôïc theå hieän ñeïp ñeõ trong vaên chöông. Nhaän ñònh veà thô Baùc, nhaø pheâ bình vaên hoïc
Hoaøi Thanh nhaán maïnh: “Caùi aùnh saùng toûa ra töø taâm hoàn Baùc, qua thô Baùc, tröôùc heát laø aùnh
saùng cuûa tình thöông ngöôøi”.
ÔÛ trong tuø, baûn thaân mình bò ñaøy ñoïa, ñau ñôùn, gheû lôû, maát töï do nhöng Baùc töï
queân mình. Baùc thöông “Chaùu beù trong nhaø lao Taân Döông”
nguïc trung nhaät kyù – ñeà toång hôïp-TTLT Vónh Vieãn 189
“Oa…! Oa…1 Oa…!
Cha troán khoâng ñi lính nöôùc nhaø
Neân noãi thaân em vöøa nöûa tuoåi
Phaûi theo meï ñeán ôû nhaø pha”
Coù cheá ñoä naøo taøn aùc hôn theá. Moät chaùu beù môùi vöøa nöûa tuoåi cuõng phaûi theo meï
vaøo nhaø tuø. Tieáng khoùc cuûa chaùu beù caát leân töø tuø nguïc, phaûi chaêng cuõng chính laø tieáng khoùc
cuûa Ngöôøi!
Khoùc cho ngöôøi soáng, khoùc cho ngöôøi cheát, nhìn thaáy noãi thoáng khoå cuûa ngöôøi laø
tim Baùc quaën ñau:
“Thaân anh da boïc laáy xöông
Khoå ñau, ñoùi reùt heát phöông soáng roài
Ñeâm qua coøn ôû beân toâi
Saùng nay, anh ñaõ veà nôi suoái vaøng”
Tieáng khoùc baùo hieäu cho caùi cheát. Bieát bao ngöôøi ñaõ cheát trong nhaø lao vaïn aùc naøy.
Vaø söï caûm thoâng vôùi noãi ñau cuûa con ngöôøi laïi ñöôïc dieãn taû tieáp trong thô Baùc:
“Than ôi! chaøng ôi, hôõi chaøng ôi
Duyeân côù vì sao laïi laùnh ñôøi
Naøo bieát tìm ñaâu cho thaáy ñöôïc
Baïn ñôøi gaén boù moät ñôøi toâi”
(Nöûa ñeâm nghe tieáng khoùc choàng)
Tieáng khoùc choàng naõo ruoät giöõa ñeâm khuya ñaõ laøm tan naùt moät gia ñình. Noãi ñau
saâu thaúm veà moät kieáp ngöôøi trong baøi thô laø theå hieän taám loøng nhaân ñaïo meânh moâng cuûa
Baùc.
Thöông ngöôøi Trung Quoác bò ñau ñôùn. Baùc ñaõ theå hieän moät tinh thaàn nhaân ñaïo
mang tính quoác teá voâ saûn, laø theå hieän loøng thöông nöôùc, thöông noøi:
“Ngoaïi caûm” trôøi Hoa côn noùng laïnh
“Noäi thöông” ñaát Vieät caûnh laàm than
Trong tuø maéc beänh caøng ñau khoå
Ñaùng khoùc maø ta cöù haùt traøn.
(OÁm naëng)
Roõ raøng laø ôû trong tuø, Baùc thöông ngöôøi chính laø thöông mình, thöông daân mình. Bò
giam haõm ôû nhaø tuø cuûa Töôûng Giôùi Thaïch, chöùng kieán noãi ñau cuûa ngöôøi daân Trung Hoa,
Baùc muoán gôûi gaém veà vôùi “Ñaát Vieät” loøng nhôù thöông da dieát cuûa mình vôùi ñoàng baøo. Thaät
laø coù lyù khi Toá Höõu vieát:
“Baùc ôi, tim Baùc meânh moâng theá
OÂm caû non soâng moïi kieáp ngöôøi”
Nhaø pheâ bình vaên hoïc Nga Beâilinxki, trong caùc taùc phaåm pheâ bình vaên hoïc baát huû
cuûa mình coù noùi tôùi tình yeâu thöông meânh moâng vaø loøng kính troïng voâ haïn ñoái vôùi con ngöôøi.
Ñieàu nhaän xeùt saâu saéc aáy ñoái vôùi caùc taùc phaåm vaên hoïc Nga cuõng thaät ñuùng vôùi giaù trò cuûa
taäp thô “Nhaät kyù trong tuø” cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh, bôûi caùi tình nhaân ñaïo cuûa con ngöôøi vaø
thô cuûa Baùc laø söï keát tinh chaúng nhöõng caùi nhaân vaên Vieät Nam voá n coù töø trong coát loõi taâm
hoàn ngöôøi daân Vieät “thöông caùi chaát ngöôøi noùi chung cuûa nhaân loaïi hoøa nhaäp trong taâm hoàn
Baùc” Cho neân, trong “Nhaät kyù trong tuø” cuûa Baùc, chuùng ta coøn thaáy loøng kính troïng voâ haïn
nguïc trung nhaät kyù – ñeà toång hôïp-TTLT Vónh Vieãn 190
ñoái vôùi con ngöôøi. Ñoù laø noãi lo laéng chaân thaønh veà cuoäc soáng khoán khoå cuûa ngöôøi daân vaø
phaåm chaát toát ñeïp, trong saùng cuûa hoï:
“Vuøng ñaây tuy ruoäng ñaát khoâ caèn
Vì theá nhaân daân kieäm laïi caàn
Nghe noùi xuaân naøy trôøi ñaïi haïn
Möôøi phaàn thu hoaïch chæ ñoâi phaàn”
Trong baøi “Ngöôøi baïn tuø thoåi saùo”, Baùc nhö caûm thöông caùi saàu chia ly cuûa hoï,
caûm thoâng vôùi maát maùt tinh thaàn cuûa hoï.
Caûm thöông kính troïng con ngöôøi trong baøi thô Baùc coøn chính laø thaáy ñöôïc coâng
vieäc vaát vaû, cöïc nhoïc cuûa con ngöôøi.
“Daõi naêng daàm möa chaúng nghæ ngôi
Phu ñöôøng vaát vaû laém ai ôi
Ngöïa xe haønh khaùch thöôøng qua laïi
Bieát caûm ôn anh ñöôïc maáy ngöôøi”
(Phu laøm ñöôøng)
Töø nhaân sinh quan ñuùng ñaén vaø ñeïp ñeõ, Baùc nhö noùi vôùi moïi ngöôøi haõy chuù yù, quan
taâm, bieát ôn ngöôøi lao ñoäng. Bôûi caùi “daõi naéng daàm möa” cuûa hoï chính laø caùi lao ñoäng ñem
laïi haïnh phuùc cho con ngöôøi, Baùt côm chuùng ta aên, taám aùo chuùng ta maëc, con ñöôøng chuùng ta
ñi chính laø do moà hoâi nöôùc maét cuûa bao ngöôøi ñem tôùi. Ñaây khoâng chæ laø loøng thöông ngöôøi
maø chính laø söï kính troïng, bieát ôn con ngöôøi raát Vieät Nam “aên quaû nhôù keû troàng caây” cuûa
Baùc.
Ñoïc “Nhaät kyù trong tuø” cuûa Baùc chuùng ta thaáy ñöôïc caùi vó ñaïi, caùi nhaân sinh, caùi
taøi hoa cuûa moät con ngöôøi, moät laõnh tuï, moät nhaø thô. Söùc soáng cuûa taäp nhaät kyù baèng thô aáy
chaúng nhöõng “Ñoïc traêm baøi traêm yù ñeïp” maø tröôùc heát, chính laø chuùng ta thaáy ñöôïc caùi
“meânh moâng baùt ngaùt tình” ñöôïc theå hieän chaân thöïc trong thô Baùc. Traùi tim , taâm hoàn vaø taøi
hoa aáy nhö aùnh saùng cuûa ngoïn löûa ngôøi leân trong ñeâm toái, aùnh saùng cuûa moät taám loøng yeâu
thöông con ngöôøi voâ haïn. Vaø chính baèng thöù aùnh saùng ñoù, baèng nghò löïc cuûa chính mình; Baùc
ñaõ hun ñuùc cho chuùng ta söùc maïnh ñeå vöôït qua khoå ñau, bieát tin, bieát mô öôùc, bieát haønh ñoäng
cho ngaøy mai töï do, aám no, haïnh phuùc.
“Laïi thöông noãi ñoïa ñaøy thaân Baùc
Möôøi boán traêng teâ taùi goâng cuøm
OÂi! Chaân yeáu maét môø toùc baïc
Maø thô bay … caùnh haïc ung dung”
(Toá Höõu)
Töø nhöõng baøi ñaõ hoïc vaø ñaõ ñoïc trong “Nhaät kyù trong tuø” cuûa Hoà Chuû Tòch, haõy
chöùng minh nhaän ñònh treân.
Hoà Chuû tòch laø nhaø thô lôùn cuûa daân toäc, laø ngöôøi ñaët neàn taûng ñaàu tieân cho thô ca
caùch maïng voâ saûn Vieät Nam. “Nhaät kyù trong tuø” laø nhöõng vaàn g döông choùi ngôøi töø choán
nguïc tuø toái taêm cuûa Töôûng Giôùi Thaïch. “Nhaät kyù trong tuø” laø tieáng loø ng yeâu nöôùc, thöông
daân yeâu ñôøi thöông ngöôøi, laø nghò löïc, nieàm tin maõnh lieät cuûa nhaø thô coäng saûn trong caûnh caù
chaäu chim loàng cuûa boïn thöïc daân ñeá quoác… Theá neân, khi ñoïc “Nhaät kyù trong tuø”, trong
tröôøng ca “Theo chaân Baùc”, Toá Höõu ñaõ nhaéc tôùi taäp thô lôùn cuûa Baùc – taäp thô maø Ngöôøi
nguïc trung nhaät kyù – ñeà toång hôïp-TTLT Vónh Vieãn 191
saùng taùc luùc: “Nhöng maø trong nguïc bieát laøm chi ñaây” – vôùi boán caâu thô giaûn dò vaø caûm
ñoäng, vaø chaân thaät:
“Laïi thöông noãi ñoïa ñaøy thaân Baùc
Möôøi boán traêng teâ taùi goâng cuøm
OÂi! Chaân yeáu maét môø toùc baïc
Maø thô bay… caùnh haïc ung dung”
Trong caûnh lao tuø khoå aûi nhö vaäy, maø vaãn: “thô bay.. caùnh haïc ung dung”. Phaûi
chaêng ôû ñaây chính laø caùi kyø dieäu cuûa tinh thaàn? Tinh thaàn cuûa Baùc ra sao? Theo nhöõng böôùc
Ngöôøi ñi trong “Nhaät kyù trong tuø” ta seõ traû lôøi ñöôïc caâu hoûi ñoù…
Ñoïc “Nhaät kyù trong tuø” chuùng ta luoân luoân coù caùi caûm giaùc khoan khoaùi laø mình
ñang gaëp moät ngheä só, moät taâm hoàn ngheä só, moät con ngöôø i yeâu thieân nhieân, yeâu con ngöôøi,
yeâu caùi ñeïp cuûa thieân nhieân vaø con ngöôøi. Tình caûm thieân nhieân daït daøo lai laùng trong taäp
thô. Cheá ñoä lao tuø cuûa boïn Töôûng coù bao giôø daønh cho ngöôøi tuø nhöõng giôø phuùt thoaûi maùi ñeå
ngaém phong caûnh ñaâu. AÁy theá nhöng töø sau caùnh cöûa naëng chòch cuûa buoàng giam, qua moät loã
thoâng hôi nhoû xíu, nhaø thô cuûa chuùng ta vaãn môû roäng taâm hoàn ñeå ñoùn chaøo, ñeå thu huùt laáy
nhöõng gì coøn coù theå goïi laø nguoàn vui maø coõi vaät beân ngoaøi coù theå cung caáp cho ñôøi soáng noäi
taâm cuûa ngöôøi löông thieän:
“Ñaàu töôøng sôùm sôùm vaàng döông moïc
Chieáu cöûa nhaø lao, cöûa vaãn caøi
Trong nguïc giôø ñaây coøn toái mòt
AÙnh hoàng tröôùc maét ñaõ böøng soi”
(Buoåi sôùm)
Coù gì ñaâu! Moät tia saùng luùc ban mai, moät luoàng gioù maùt laãn vôùi muøi hoa töø ngoaøi
saân thoaûng tôùi, hay moät taûng boùng ñen thaãm cuûa moät luøm caây, hay chæ caùi nhaáp nhaùy cuûa sao
Baéc Ñaåu. Nhaát laø aùnh traêng. Thô coå ñieån cuûa Trung Quoác cuõng nhö cuûa nhieàu daân toäc khaùc,
vaãn daønh phaàn troäi hôn laø khaùc. Ñuùng nhö Hoaøi Thanh ñaõ nhaän xeùt laø: “Thô cuûa ngöôøi ñaày
traêng”. Ñuùng, trong thô Baùc, traêng luoân luoân ñöôïc trìu meán. Traêng laø aùnh saùng, laø trong
traéng, laø maùt meû, laø thaùi bình, laø haïnh phuùc, laø mô öôùc cuûa ngöôøi, laø nieàm an uûi vaø cuõng laø
töôïng tröng cho tình chung thuyû, loøng trung thaønh vôùi höùa heïn. Trong “Nhaät kyù trong tuø”
traêng ñaõ ñeán vôùi nhaø thô, vaø nhaø thô ñaõ möôïn traêng ñeå noùi leân nhöõng ñieàu nhö theá:
“Nguïc trung voâ töûu dieäc voâ hoa
Ñoái thöû löông tieâu naïi nhöôïc haø
Nhaân höôùng song tieàn khaùn minh nguyeät
Nguyeät toøng song khích khaùn thi gia”
vaø
“Gaø gaùy moät laàn ñeâm chöûa tan
Choøm sao ñöa nguyeät vöôït leân ngaøn”
(Giaûi ñi sôùm)
hay:
“Göông traêng vaønh vaïnh giöõa muøa thu
Saùng khaép nhaân gian baïc moät maøu…”
(Trung thu)
Coù hieåu ñöôïc hình aûnh thieân nhieân ôû ñaây ta ñaõ baét ñaàu hieåu ñöôïc: “ñoïa ñaøy… teâ taùi
goâng cuøm” maø Ngöôøi vaãn “thô bay … caùnh haïc ung dung”.
nguïc trung nhaät kyù – ñeà toång hôïp-TTLT Vónh Vieãn 192
Trong thôøi gian bò boïn Töôûng giam caàm 14 thaùng hoài aáy, Baùc ñaõ bò giaûi tôùi giaûi lui
khaép 13 phaàn ñaát trong tænh Quaûng Taây.
“Quaûng Taây giaûi khaép 13 huyeän
18 nhaø lao ñaõ ôû qua”
Böôùc ñöôøng löu ly cuûa ngöôøi tuø bò giaûi cuõng chaû coù gì coù theå noùi laø “loûng leûo” hôn
cheá ñoä “tuø ngoài”. Phöông tieän di chuyeån: ñi boä laø chính. Qua taäp thô, chæ thaáy moät laàn ñi taøu
thuyû vaø moät laàn ñi taøu hoûa. Baùc ñaõ ghi vaøo thô caû hai chuyeán ñi “cô giôùi” aáy. Chaéc cuõng
chính vì ñaây laø hai “dòp hieám hoi”. Nhöng ñi taøu hoûa thì ngoài toa than vaø treân taøu thuûy, ngöôøi
tuø cuõng bò troùi gioø lô löûng, luûng laúng vaøo coät buoàm. Nhöõng ngaøy ñi boä coá nhieân coøn vaát vaû
hôn. Coù ngaøy ñi tôùi naêm möôi caây soá. Ñi vôùi xieàng xích, ñi vôùi hai caùnh tay bò troùi “giaät caùnh
khuyûu” laïi ñaèng sau! Nhöng khoâng heà chi! “Nhaø thô tuø” vaãn “töï do” ngaém nhìn ñöôøng xaù, nuùi
non, soâng nöôùc vaø laøng maïc chung quanh, caûnh naéng, caûnh möa, caûnh tröa, caûnh chieàu, caûnh
toái cuûa taïo vaät bao la… laïi theâm moät laàn nöõa nhaø thô chöùng toû “caùnh haïc ung dung” trong
caûnh “goâng cuøm”, “teâ taùi”…
ÔÛ baøi “Treân ñöôøng ñi” nhaø thô ñaõ vieát:
“Maëc duø bò troùi chaân tay
Chim ca roän nuùi, höông bay ngaùt röøng
Vui say ai caám ta ñöøng
Ñöôøng xa aâu cuõng bôùt phaàn quaïnh hiu”
Ñoïc caâu thô ñaàu “maëc duø… chaân tay”, phaûi chaêng ngöôøi ñoïc chôø ñôïi moät tieáng thôû
daøi, moät lôøi than naõo nuoät nhö kieåu: “Ngaäm moät khoái caêm hôøn trong tuû saét – ta naèm daøi
troâng ngaøy thaùng daàn qua…”(Theá Löõ). Nhöng khoâng heà coù tieáng thôû daøi trong thô, trong taâm
hoàn cuûa ngöôøi coäng saûn. Caâu thô thöù hai bay boång baát ngôø, caùi baát ngôø thuù vò: “Chim ca roän
nuùi, höông bay ngaùt röøng”.
Chaân tay bò troùi nhö theá maø tai vaãn nghe ñöôïc lôøi chim hoùt, muõi vaãn caûm nhaän
ñöôïc muøi höông trong khoaûng meânh moâng… Coù hieåu ñöôïc hoaøn caûnh luùc ñoù ta môùi hieåu
ñöôïc theá naøo laø thaùi ñoä ung dung, töï taïi ñeán möùc ñoä phi thöôøng cuûa Baùc. Hieåu ñöôïc yù thô
naøy thì ta môùi hieåu ñöôïc hai caâu thô sau cuøng laø taát yeáu: “Vui say… quaïnh hiu”. Khi con
ngöôøi naém ñöôïc quy luaät töï do thì baát kyø trong hoaøn caûnh naøo hoï cuõng höôûng ñöôïc töï do, giaû
duï boû caâu moät, ñoïc ba caâu coøn laïi ai nghó raèng ñaây laø nhöõng caâu thô cuûa moät ngöôøi “troùi
chaân tay” maø seõ nghó ñaây laø moät vaàn thô cuûa moät keû ñang ngao du sôn thuyû. Ñuùng laø:
“Ñeá quoác tuø ta, ta chaúng tuø” (Xuaân Thuyû)
hay nhö ngay trong baøi thô môû ñaàu cuûa taäp thô:
“Thaân theå ôû trong lao
Tinh thaàn ôû ngoaøi lao
Muoán neân söï nghieäp lôùn
Tinh thaàn caøng phaûi cao”
Nghò löïc ñoù laïi moät laàn nöõa toaû leân saùng ngôøi trong: “giöõa ñöôøng, ñaùp thuyeàn ñi
huyeän Ung”
“Ñaùp thuyeàn thaúng xuoáng huyeän Ung Ninh
Luûng laúng chaân treo töïa giaûo hình
Laøng xoùm ven soâng ñoâng ñuùc theá
Thuyeàn caâu reõ soùng nheï teânh teânh”
nguïc trung nhaät kyù – ñeà toång hôïp-TTLT Vónh Vieãn 193
Vaø chaân lí treân ta coøn tìm ñöôïc moät caùch baát ngôø thuù vò qua baøi “Caùi cuøm”:
“Döõ töïa hung thaàn mieäng chöïc nhai
Ñeâm ñeâm haù hoác nuoát chaân ngöôøi
Moïi ngöôøi bò nuoát chaân beân phaûi
Co duoãi coøn chaân beân traùi thoâi”
Baèng phöông phaùp nhaân hoùa, taùc giaû ñaõ mieâu taû caùi cuøm nhö moät hung thaàn. Ngöôøi
veõ coù caùi cuøm moät chaân dung voâ cuøng döõ tôïn, döõ tôïn nhö baûn chaát cuûa boïn Töôûng… nhö
sang ñoaïn sau:
“Nghó vieäc treân ñôøi kyø laï thaät
Cuøm chaân sau tröôùc cuõng tranh nhau
Ñöôïc cuøm chaân môùi yeân beà nguû
Khoâng ñöôïc cuøm chaân bieát nguû ñaâu”
Môùi ñoïc ñoaïn thô ta töôûng voâ lyù nhöng maø coù thaät. Caùi cuøm thaät laø döõ tôïn nhö
nhöõng ngöôøi tuø laïi tranh nhau ñeán tröôùc ñeå ñöôïc chuøm chaân. Taïi sao coù caâu chuyeän ngöôïc
ñôøi nhö theá? AÁy laø vì neáu cuøm chaân roài thì ñöôïc nguû yeân, chöa ñöôïc cuøm chaân thì chöa ñöôïc
nguû yeân. Baèng caùch noùi traùi ngöôïc, baøi thô laøm cho ngöôøi ñoïc caøng theâm thaám thía thaáy roõ
söï baát nhaân cuûa giaëc Töôûng ñoái vôùi ngöôøi tuø, nhöng ñoàng thôøi laïi neâu baät ñöôïc nghò löïc phi
thöôøng, phong thaùi ung dung cuûa moät con ngöôøi khi ñaõ laøm chuû ñöôïc baûn thaân, laøm chuû ñöôïc
hoaøn caûnh. Hoï laø ngöôøi chieán thaéng. Boïn thoáng trò muoán duøng caùi cuøm ñeå uy hieáp ngöôøi tuø.
Nhöng ngöôøi tuø ñaõ naém ñöôïc quy luaät neân hoï khoâng heà sôï cuøm, traùi laïi hoï coøn tranh thuû
ñöôïc cuøm tröôùc ñeå nguû. Nhö vaäy, aâm möu khuûng boá tinh thaàn cuûa boïn thoáng trò ñaõ bò thaát
baïi. Khi ngöôøi ta naém ñöôïc quy luaät thì duø ôû ñòa vò bò trò vaãn coù caùch chieán thaéng keû thoáng trò
laø theá bôûi:
“Ñi ñöôøng môùi bieát gian lao
Nuùi cao roài laïi nuùi cao chaäp chuøng
Nuùi cao leân ñeán taän cuøng
Thu vaøo taàm maét muoân truøng nöôùc non”
(Ñi Ñöôøng)
Ñuùng. Leân caøng cao thì taàm maét nhìn caøng xa, ñoù laø ñieàu taát nhieân. Töø caùi söï thaät
hieån nhieân, deã nhaän thaáy ñoù; Hoà Chí Minh ñaõ ruùt ra ñöôïc baøi hoïc veà nhaân sinh quan caùch
maïng. Ñöøng vì gian khoå maø ngaïi ngaàn luøi böôùc, muoán ñaït ñöôïc nhöõng thaønh quaû caùch maïng
lôùn lao thì phaûi kieân trì vöôït khoù. Cuõng ví nhö ngöôøi leo nuùi, neáu khoâng naûn loøng, coá gaéng
leo ñeán ñænh cao cuûa daõy nuùi thì seõ thu vaøo taàm maét “muoân truøng nöôùc non” vaø ñieàu naøy
phaûi theá chaêng cuõng ñaõ ñöôïc ngöôøi theå hieän ôû:
“Ví khoâng coù caûnh ñoâng taøn
Thì ñaâu coù caûnh huy hoaøng ngaøy xuaân
Nghó mình trong böôùc gian truaân
Tai öông reøn luyeän tinh thaàn theâm haêng”
(Töï khuyeân mình)
- Giaëc duøng baïo löïc, duøng moïi cöïc hình ñeán möùc daõ man, taøn baïo ñeå hoøng tieâu dieät
nghò löïc, tinh thaàn ngöôøi chieán só coäng saûn qua söï toån hao veà theå xaùc:
“Boán thaùng côm khoâng no
Boán thaùng ñeâm thieáu nguû
nguïc trung nhaät kyù – ñeà toång hôïp-TTLT Vónh Vieãn 194
Boán thaùng aùo khoâng thay
Boán thaùng khoâng giaët giuõ
…
Raêng ruïng maát moät chieác
Toùc baïc theâm maáy phaàn
Gaày ñen nhö quyû ñoùi
Gheû lôû moïc ñaày thaân…”
Cheá ñoä ñoái vôùi ngöôøi tuø, nhaát laø ñoái vôùi ngöôøi tuø chính trò cuûa boïn thoáng trò phaûn
ñoäng laø moät cheá ñoä haø khaéc. Ngöôøi tuø bò ñoái ñaõi vaø bò soáng nhö moät sinh vaät. Nhaéc ñi nhaéc
laïi “boán thaùng”, ngöôøi ñoïc coù caûm töôûng naëng neà veà quaõng thôøi gian daøi daèng daëc aáy.
Nhöng ñoái vôùi ngöôøi caùch maïng thì baát kyø baèng caùch naøo chuùng cuõng khoâng theå khuaát phuïc
ñöôïc. Qua boán thaùng bò giam giöõ, veà maët vaät chaát thaân theå Hoà Chí Minh bò aûnh höôûng
nghieâm troïng… nhöng veà maët tinh thaàn thì khoâng heà bò giaûm suùt. Vì ngöôøi coù moät yù chí caùch
maïng vöõng vaøng khoâng gì coù theå lay chuyeån ñöôïc:
“Kieân trì vaø nhaãn naïi
Khoâng chòu luøi moät chaân
Vaät chaát trong ñau khoå
Khoâng nao nuùng tinh thaàn”
Lôøi thô ngaén goïn döùt khoaùt ñaõ theå hieän ñöôïc troïn veïn yù chí aáy, hai tieáng “Khoâng”
ñaët ôû ñaàu caâu, yù raát maïnh.
Taám göông kieân trì vaø nhaãn naïi cuûa Hoà chuû tòch thaønh moät baøi hoïc lôùn cho nhöõng
ngöôøi caùch maïng Vieät Nam maø cuoäc chieán tranh baát khuaát cuûa ñoàng chí Nguyeãn Ñöùc Thuaän
roøng raõ taùm naêm trôøi trong caùc nhaø tuø cuûa boïn Myõ – Dieäm laø moät ví duï. Ñeå cöôõng böùc ngöôøi
coäng saûn töø boû yù töôûng caùch maïng ly khai toå chöùc Ñaûng, boïn Myõ – Dieäm ñaõ baét ñoàng chí
Thuaän vaø moät soá ñoàng chí khaùc traûi qua moät soá cöïc hình man rôï. Keát quaû laø sau taùm naêm caùc
ñoàng chí chæ coøn laø “nhöõng boä xöông thoi thoùi boïc trong laøn da coùc ñen ñuûi, gheû lôû… raâu daøi
ñeán ngöïc, toùc daøi ñeán vai, maët vaøng kheø nhö saùp ong. Chæ nhìn con maét môùi bieát coøn soáng”.
Tuy nhieân caùc ñoàng chí vaãn giöõ ñöôïc khí tieát cuûa ngöôøi coäng saûn. Ñuùng laø taám göông kieân trì
vaø nhaãn naïi cuûa ngöôøi coù moät taùc duïng thaät saâu saéc, meânh moâng, nhöõng lôøi thô bình dò,
nhöng tinh khí cöùng coûi, noäi dung quyù baùu bieát chöøng naøo:
“Gaïo ñem vaøo giaõ bao ñau ñôùn
Gaïo giaõ xong roài traéng töïa boâng
Soáng ôû treân ñôøi ngöôøi cuõng vaäy
Gian lao reøn luyeän môùi thaønh coâng”
* Yeâu nöôùc – khoâng nguû ñöôïc laø moät töù thô quen thuoäc xöa nay nhöng loøng yeâu
nöôùc cuûa nhaø thô chieán só coäng saûn laïi coù nhöõng ñieåm khaùc vôùi oâng cha ngaøy tröôùc:
“Moät canh… Hai canh… Laïi ba canh
Traèn troïc baâng khuaâng giaác chaúng thaønh”
Caâu thô vang leân ñöùt quaõng, naëng neà nhö moät tieáng ñeám, moät taám loøng lo laéng bao
ñieàu cuûa nhaø thô trong ñeâm khoâng nguû.
“Naêm canh thao thöùc khoâng naèm
Thô tuø ta vieát hôn traêm baøi roài”
nguïc trung nhaät kyù – ñeà toång hôïp-TTLT Vónh Vieãn 195
Phaûi xa nöùôc, xa daân trong caûnh daàu soâi löûa boûng, luùc con thuyeàn caùch maïng coøn
troøng traønh giöõa baõo taùp phong ba thì thöû hoûi nhaø thô laøm sao aên ngon, nguû yeân ñöôïc. Ta
hieåu vì sao nhaø thô thao thöùc, ta hieåu taïi sao:
“Traèn troïc, baâng khuaâng giaác chaúng thaønh”
Laøm sao nguû ñöôïc khi:
“Naêm troøn coá quoác taêm hôi vaéng
Tin töùc beân nhaø böõa böõa troâng”
Nhöõng ñieåm ñaëc bieät cuûa nhaø thô, ñieåm khaùc cuûa ngöôøi coäng saûn vaø oâng cha ta
ngaøn naêm tröôùc laø ôû choã dieån taû loøng lo laéng vieäc nöôùc trong hai tröôøng hôïp: thöùc vaø nguû.
Thöùc quaù nöûa ñeâm bôûi lo vieäc nöôùc. Ñeán khi chôïp maét thì laïi mô thaáy laøm vieäc nöôùc chöù
khoâng phaûi nguû laø queân moái lo. Ngöôøi coäng saûn coøn soáng laø coøn nghó ñeán ñaát nöôùc. Nhöng
ñieåm ñaëc bieät nöõa ôû ñaây laø khoâng phaûi mô thaáy Toå quoác cuûa nhöõng ngaøy maùu vaø nöôùc maét
nhö trong hieän thöïc, moät Toå quoác: “Nöôùc laø xöù thuoäc ñòa, daân ta laø vong quoác noâ. Toå quoác bò
giaøy xeùo döôùi goùt saét cuûa keû thuø hung aùc”maø laø hình aûnh cuûa Toå quoác ngaøy röïc rôõ maøu côø
chieán thaéng.
“Canh boán, canh naêm vöøa chôïp maét
Sao vaøng naêm caùnh moäng hoàn quanh”
Coù hieåu ñöôïc hình aûnh lòch söû cuûa daân toäc, cuûa theá giôùi luùc baáy giôø (1942-1943) ta
môùi caûm nhaän heát ñöôïc theá naøo laø tinh thaàn laïc quan phi thöôøng, theá naøo laø caùi nhìn xuyeân
suoát saâu roäng cuûa ngöôøi laõnh tuï coäng saûn moät khi ñaõ naém ñöôïc quy luaät phaùt trieån cuûa lòch söû
Vieät Nam, cuûa caùch maïng voâ saûn treân toaøn theá giôùi… Hình aûnh laù côø bay trong giaác nguû –
giaác nguû cuûa ngöôøi tuø hai, ba naêm sau ñaõ trôû thaønh hieän thöïc treân Toå quoác Vieät Nam:
“Côø ñoû sao vaøng tung bay trong gioù
Tieáng keøn khaùng chieán vang doäi non soâng”
(Thô khaùng chieán)
Khi Baùc noùi veà chuyeän naèm mô, nhöõng giaác mô trong tuø bao giôø cuõng ñeïp: “mô
thaáy côõi roàng leân thöôïng giôùi”… Nhöõng giaác mô ñeïp aáy ñaõ noùi leân söï bình tónh veà nieàm laïc
quan hy voïng luùc naøo cuõng töôi taén trong loøng, trong taâm trí cuûa Hoà chuû tòch.
Hình aûnh laõnh tuï trong nhöõng vaàn thô, bình dò nhö haït gaïo, ngoïn lao, nuoâi soáng ta
haøng ngaøy maø ñoàng thôøi cuõng voøi voïi nhö non cao, bao la nhö bieån roäng. Nhöõng vaàn thô Baùc
ñeå laïi cho chuùng ta, caøng nghó caøng thaáy quyù voâ cuøng. Loã Taán noùi: “Töø trong maïch nöôùc
phun ra ñeàu laø nöôùc, töø trong maïch maùu phun ra ñeàu laø maùu”. Moãi baøi thô trong Nhaät kyù kia,
duø chæ laø saûn phaåm baát ñaéc dó – “Nhaân vò tuø trong sôû vi” – Chaúng phaûi vaãn laø maùu thòt taâm
hoàn cuûa Baùc coøn löu laïi muoân ñôøi sau. Toá Höõu ñaõ nhaän xeùt maët ñuùng, thaät hay, thaät heát söùc
saâu saéc veà taâm hoàn Baùc, thô Baùc trong nhöõng ngaøy thaùng “teâ taùi goâng huøm”, nhöng ngaãm
cho cuøng nhöõng ñieàu nhaän xeùt cuûa Toá Höõu, hay baát cöù ngöôøi naøo veà thô Baùc, veà Baùc vaãn
chöa phaûn aùnh ñaày ñuû veà Baùc. Bôûi cuoäc soáng vaø taâm hoàn Ngöôøi meânh moâng voâ taän nhö trôøi
ñaát voâ taän meânh moâng trong khi ngoân töø vaø caûm nhaän cuûa chuùng ta thì giôùi haïn.
Tình caûm nhaân ñaïo trong “NHAÄT KYÙ TRONG TUØ” cuûa Hoà Chí Minh.
I. Trong nhöõng lyù do maø UNESCO (Toå chöùc vaên hoùa Khoa hoïc Giaùo duïc Lieân hôïp quoác)
tieán haønh kæ nieäm danh nhaân Hoà Chí Minh naêm 1990 coù lí do: Hoà Chí Minh – nhaø nhaân vaên.
Ñuùng, Hoà Chí Minh laø moät nhaø nhaân vaên; Ñieàu naøy ñöôïc theå hieän trong toaøn boä hoaït ñoäng
nguïc trung nhaät kyù – ñeà toång hôïp-TTLT Vónh Vieãn 196
chính trò vaø xaõ hoäi cuûa Ngöôøi, trong toaøn boä caùc tröôùc taùc cuûa Ngöôøi, trong töøng baøi thô maø
ngöôøi ñaõ vieát trong nhieàu hoaøn caûnh khaùc nhau, ñaëc bieät laø trong moät taäp thô ñöôïc vieát trong
khoaûng moät naêm bò tuø ñaøy: taäp thô “Nhaät kyù trong tuø”. Ñoù laø moät taäp thô lôùn maø beân caïnh
nhieàu giaù trò khaùc, giaù trò nhaân ñaïo, chuû nghóa nhaân ñaïo luoân luoân laáp laùnh treân töøng doøng
chöõ.
II. 1/ Choã baét nguoàn cuûa chuû nghóa nhaân ñaïo bao giôø cuõng laø loøng yeâu thöông con
ngöôøi. Ñaàu tieân thöông con ngöôøi vì thaáy con ngöôøi khoå quaù. Khoâng ôû ñaâu cho baèng ôû trong
tuø, noãi khoå cuûa con ngöôøi ñöôïc phôi baøy ra ôû nhöõng möùc ñoä toät cuøng. Ngöôøi tuø khoå vì ñoùi, vì
reùt, vì gheû lôû, vì beänh taät, vì ñuû thöù aùp böùc boùc loät, maø söï baát coâng ñöôïc nhaân leân gaáp naêm
gaáp möôøi, gaáp traêm laàn so vôùi beân ngoaøi, nhöng töï mình soáng giöõa noãi khoå aáy, ngöôøi ta cuõng
deã queân maát noãi khoå cuûa ngöôøi khaùc. Khoâng coù moät tình caûm nhaân ñaïo lôùn, thaät khoù maø
quan taâm ñeán ngöôøi khaùc trong hoaøn caûnh naøy. Trong noãi khoå cuûa chính mình, vöôït leân noãi
khoå aáy, nhieàu khi töï mình queân ñi noãi khoå aáy, Hoà Chí Minh ñaõ coù söï thoâng caûm saâu saéc vôùi
noãi khoå cuûa ngöôøi khaùc, caùi lôùn trong tình caûm Hoà Chí Minh laø choã ñoù. Moät buoåi mai naøo
ñaáy, vöøa tænh giaác trong nhaø giam, thaáy beân caïnh mình moät ngöôøi tuø ñaõ cheát, thoâng thöôøng
luùc naøy ngöôøi ta deã coù noãi sôï haõi hôn loøng thöông caûm. Nhöng ôû Hoà Chí Minh, luùc naøy boãng
oaø leân noãi xoùt xa cho caû moät cuoäc ñôøi:
Thaân anh da boïc laáy xöông
Khoå ñau ñoùi reùt heát phöông soáng roài
Hoâm qua coøn soáng beân toâi
Sôùm nay anh ñaõ veà nôi suoái vaøng
Caùi ngöôøi tuø cheát maø Hoà Chí Minh thöông xoùt ôû ñaây laø moät ngöôøi tuø côø baïc, bò tuø
vì toäi ñaùnh baïc. Coù leõ anh ta ñaõ khoâng phaûi laø moät con ngöôøi toát. Nhöng chuyeän toát hay xaáu
laø chuyeän khaùc, coù nhöõng ñieàu caàn giaûi quyeát khaùc. Coøn baây giôø anh ta laø moät ngöôøi khoå, vì
theá maø ñaùng thöông. Tình thöông cuûa Hoà Chí Minh laø nhö theá, meânh moâng bieát bao!
Trong tuø, coù raát nhieàu chuyeän khoå khaùc nhau neân cuõng coù raát nhieàu caûnh khoå,
ngöôøi khoå. Moät ngöôøi vôï tuø ñeán thaêm choàng, nhìn thaáy choàng maø laïi “bieån trôøi caùch maët”.
Noãi khoå naøy thaät ñaùng xoùt vaø thöông. Vì theá maø trong nhöõng caâu thô cuûa Hoà Chí Minh toaùt
leân moät söï caûm thoâng raát saâu saéc khi nhaø thô hình dung qua caûnh töôïng ñoâi vôï choàng ñöùng
ñoái dieän nhau qua song saét:
Muoán noùi, chaúng thaønh lôøi
Noùi leân baèng khoùe maét
II. 2/ Coù luùc, treân ñöôøng ñi, “bò troùi chaân tay” vaø bò lính aùp taûi, Hoà Chí Minh gaëp
nhöõng phu laøm ñöôøng. Coù leõ nhöõng ngöôøi phu laøm ñöôøng seõ ngaång nhìn ngöôøi tuø vôùi aùnh maét
xoùt thöông. Bôûi vì, daàu sao thì hoï cuõng ñang ñöôïc töï do, khoâng bò eùp phaûi ñi, khoâng khoå sôû vì
phaûi ñi. Theá maø, ôû ñaây, aùnh maét thöông xoùt laïi ñi töø phía ngöôøi tuø ñeán, veà phía ngöôøi phu
ñöôøng. Maø söï thöông xoùt môùi chaân thaønh laøm sao:
Daõi gioù daàm möa chaúng nghæ ngôi
Phu ñöôøng vaát vaû laém ai ôi.
Trong tình thöông cuûa con ngöôøi ñoái vôùi nhau, quyù nhaát laø söï thoâng caûm. Thoâng
caûm laø bieát töôøng taän veà noãi khoå cuûa nhau, bieát nguyeân nhaân cuûa noãi khoå bieát luùc naøo ngöôøi
ta khoå vaø caàn laøm gì ñeå chia seû caùi noãi khoå aáy. Trong tình caûm cuûa Hoà Chí Minh ñoái vôùi
nhöõng noãi khoå cuûa con ngöôøi, luoân haøm chöùa söï thoâng caûm aáy ôû möùc ñoä cao. Neáu khoâng coù
nguïc trung nhaät kyù – ñeà toång hôïp-TTLT Vónh Vieãn 197
moät söï thoâng caûm thaät saâu, laøm sao ngöôøi ta coù theå, chæ laéng nghe moät tieáng saùo caát leân trong
nhaø nguïc, maø thaáy ñöôïc ñaèng sau tieáng saùo laø hình aûnh con ngöôøi:
Boãng nghe trong nguïc saùo vi vu
Khuùc nhaïc tình queâ chuyeån ñieäu saàu
Muoân daëm quan haø khoân xieát noãi
Leân laàu ai ñoù ngoùng troâng nhau
II. 3/ Töø xöa ñeán nay, phöông Ñoâng cuõng nhö phöông Taây, nhöõng nhaø nhaân ñaïo
chuû nghóa vaãn daønh cho ngöôøi phuï nöõ vaø treû em moät tình caûm ñaëc bieät. Vì sao? Vì do nhöõng
ñaëc ñieåm veà vò trí xaõ hoäi vaø ñaëc ñieåm taâm sinh lí cuûa mình, treû em vaø phuï nöõ coù nhöõng noãi
khoå rieâng, lôùn hôn nhöõng noãi khoå cuûa nam giôùi trong cuøng moät hoaøn caûnh. Trong thô Hoà Chí
Minh, coù tình caûm ñaëc bieät aáy. Lôøi thô cuûa Hoà Chí Minh nhö nöùc leân khi noùi ñeán hoaøn caûnh
trôù treâu cuûa moät em beù môùi nöûa tuoåi maø ñaõ laøm thaân tuø:
Neân noãi thaân em vöøa nöûa tuoåi
Phaûi theo meï ñeán ôû nhaø pha
Coøn vôùi ngöôøi phuï nöõ thì:
Quan treân xoùt noãi em coâ quaïnh
Neân laïi môøi em taïm ôû tuø
Ñaèng sau caùi mæm cöôøi pha chua chaùt cuûa nhaø thô laø nhöõng gioït nöôùc maét nhoû
xuoáng nhöõng thaân phaän khoå ñau.
Baét ñaàu baèng tình thöông, tình caûm nhaân ñaïo bao goàm nhöõng möùc ñoä lôùn hôn theá :
ñoù laø söï traân troïng ñoái vôùi khaùt voïng cho con ngöôøi trôû neân toát ñeïp vaø haïnh phuùc.
II. 4/ Nhaø tuø voán laø moät nôi khaùc thöôøng, trong tuø thöôøng chæ coù hai thöù ñöôïc toàn
taïi: noãi khoå vaø caùi aùc. Nhöng thaät ra, khoâng phaûi chæ coù nhö theá. Hoà Chí Minh ñaõ nhaän ra vaø
chæ cho ta thaáy raèng: caùi ñeïp nhö theá, caùi töû teá vaãn toàn taïi ôû trong tuø vaø töï noù khoâng phaûi coù
söùc maïnh. Noãi nhôù queâ höông ñaèm thaém cuûa nhöõng ngöôøi tuø, nhöõng khuùc ca ngaâm cuûa ngöôøi
tuø khi chieàu xuoáng (coù luùc khieán cho nhaø tuø nhö “nhaïc quaùn vieän haøn laâm”), söï thöông caûm
cuûa ngöôøi tuø ñoái vôùi nhau, tình yeâu töï do khieán moät ngöôøi tuø daùm lieàu thaân nhaûy xe chaïy
troán… haù chaúng laø nhöõng minh chöùng sinh ñoäng cho caùi toát ñeïp cuûa con ngöôøi ñoù sao?
Veà maët naøy, ñoïc thô Hoà Chí Minh, ta thaáy coù moät khía caïnh ñaëc bieät: aáy laø nieàm
tin ôû phaåm chaát con ngöôøi nôi moät soá ngöôøi cuï theå thuoäc giôùi thoáng trò trong nhaø tuø. Noùi
chung, giôùi maø thöôøng aùc vaø ñeâ tieän. Nhöng ñoái vôùi moät coát loõi nhaân caùch trong saùng, Hoà
Chí Minh nhaän ra trong caùi giôùi chung ñoù, moät soá ngöôøi (taát nhieân ít thoâi) coù taâm hoàn thaät
ñaùng quí. AÁy laø moät oâng tröôûng ban hoï Maïc. Thaät laø moät caùnh sen trong buøn. Ngoaøi oâng
Maïc, theo quyeån “Nhaät kyù trong tuø” môùi in gaàn ñaây, ta coøn bieát coù moät “Töôùng quaân hoï
Haàu” thaät toát, toát ñeán möùc nhaø thô Hoà Chí Minh ca ngôïi baèng nhöõng töø ñeïp nhaát maø nhaø thô
goïi laø “coâng ôn taùi taïo” ñoái vôùi mình. “Haàu töôùng quaân” töùc laø moät nhaân vaät baäc cao cuûa löïc
löôïng thuø ñòch, ñieàu ñoù khoâng heà khieán cho tình caûm nhaân ñaïo nôi nhaø thô bò luùng tuùng.
Haàu coâng saùng suoát ta gaëp may
Quyeàn töï do möøng ñöôïc traû roài
Nhaät kyù trong tuø baøi choùt quyeån,
Coâng ôn taùi taïo taï loøng ngöôøi.
(Keát luaän)
nguïc trung nhaät kyù – ñeà toång hôïp-TTLT Vónh Vieãn 198
II. 5/ Trong thô moät naêm Hoà Chí Minh bò giam caàm trong tuø thì ngoaøi nhaø tuø, cuoäc
soáng cuûa nhaân daân, tröïc tieáp laø nhaân daân Trung Quoác - raát nhieàu khoán khoù. Söï khoán khoù aáy
ñaõ taùc ñoäng vaøo ñeán taän nhaø tuø, nhöng daãu sao, trong nhöõng dòp ít oûi treân ñöôøng ñi, ñöôïc nhìn
thaáy caûnh khoán khoå cuûa ngöôøi noâng daân Trung Quoác vì chieán tranh, vì haïn haùn, maát muøa, ñoùi
keùm, Hoà Chí Minh thaät xoùt xa. Cuõng vì theá, maø khi nhìn thaáy hay caûm thaáy hoï ñöôïc no ñuû,
taám loøng cuûa Hoà Chí Minh traûi ra cuøng vôùi hoï. Baøi thô naøy thaät söï laø nieàm vui:
Tôùi ñaây khi luùa coøn con gaùi
Gaët haùi hoâm nay quaù nöûa roài
Khaép choán noâng daân cöôøi hôùn hôû
Ñoàng queâ vang daäy tieáng ca vui.
Ngöôøi ñoïc khoù maø queân aùnh löûa beáp noàng aám hieän leân cuoái baøi thô “Chieàu toái”
nhö moät nieàm phaán chaán cuûa taâm hoàn nhaø thô tröôùc cuoäc soáng bình dò cuûa ngöôøi noâng daân
nôi moät xoùm mieàn nuùi hiu quaïnh:
Coâ em xoùm nuùi xay ngoâ toái
Xay heát, loø than ñaõ röïc hoàng
II. 6/ Ngöôøi ta thöôøng noùi ñeán loøng yeâu nöôùc trong taâm hoàn Hoà Chí Minh. Loøng
yeâu nöôùc aáy thaät ra laø moät bieåu hieän taäp trung cuûa loøng yeâu thöông con ngöôøi. Khoâng phaûi
xuaát phaùt töø moät khaùi nieäm quoác gia tröøu töôïng naøo, yeâu nöôùc tröôùc heát vaø chuû yeáu laø yeâu
thöông “nhaân daân bò ñoïa ñaøy, ñau khoå”, cöùu nöôùc chính laø vì haïnh phuùc cuûa nhaân daân ñau
khoå aáy. Chính vì theá, tình caûm yeâu nöôùc trong “Nhaät kyù trong tuø” luoân luoân coù nhöõng ñoái
töôïng cuï theå, moät con ngöôøi, nhöõng con ngöôøi cuï theå. Chính vì theá, loøng yeâu nöôùc cuûa Hoà
Chí Minh luoân luoân laø moät tình caûm cuï theå ñöa ñeán nhöõng taâm traïng ñaày yù nghóa nhaân ñaïo:
Naêm troøn coá quoác taêm hôi vaéng
Tin töùc queâ nhaø böõa böõa troâng
vaø:
ÔÛ tuø naêm troïn thaân voâ toäi
Hoøa leä thaønh thô taû noãi naøy
Chính vì theá trong “Nhaät kyù trong tuø”, khaùt voïng töï do, moät khaùt voïng ñaày yù nghóa
nhaân vaên, ñöôïc caûm nhaän moät caùch cuï theå, trôû thaønh moät tình caûm toát ñeïp nhöng raát giaûn dò
cuûa con ngöôøi.
Treân ñôøi ngaøn vaïn ñieàu cay ñaéng
Cay ñaéng chi baèng maát töï do
7/ Töôûng ôû ñaây cuõng caàn noùi ñeán tình yeâu thieân nhieân cuûa taùc giaû “Nhaät kyù trong
tuø”. Thaät ra thì tình yeâu thieân nhieân laø moät tình caûm, moät thaùi ñoä mang tính toång hôïp töø moät
quan nieäm trieát hoïc, moät khí phaùch, moät nhaân caùch, moät nhaân sinh quan, nhöng vôùi Hoà Chí
Minh, raát nhieàu khi tình yeâu aáy chæ laø söï boäc loä bình dò cuûa moät tình yeâu ñoái vôùi cuoäc soáng
vaø con ngöôøi, ñoái vôùi phaàn toát ñeïp cuûa cuoäc soáng vaø con ngöôøi. Vì theá noù laø moät tình caûm
nhaân ñaïo.
III. Thöôûng thöùc thô Hoà Chí Minh, nhaát laø moät taäp thô chöõ Haùn nhö “Nhaät kyù trong tuø”
khoâng phaûi deã. Ngoaøi söï saâu saéc cuûa chöõ nghóa, taäp thô coøn coù söï saâu saéc veà tö töôûng maø
khoâng phaûi ai cuõng laõnh hoäi ñöôïc. Tuy vaäy ñoù laø moät taùc phaåm thô, coù nhöõng vaán ñeà maø
ngöôøi ñoïc coù theå tröïc tieáp caûm nhaän. Trong nhöõng vaán ñeà aáy, coù taám loøng cuûa nhaø thô, taám
nguïc trung nhaät kyù – ñeà toång hôïp-TTLT Vónh Vieãn 199
loøng Hoà Chí Minh, moät con ngöôøi ñaõ naâng tình yeâu leân thaønh moät tieâu chuaån phaåm chaát cuûa
con ngöôøi, moät tieâu chuaån trong nhöõng moái quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi.
Trong chuoãi ngaøy bò chính quyeàn Töôûng Giôùi Thaïch giam caàm, Baùc Hoà caûm thaáy
ñau khoå voâ haïn vì maát töï do. Vaäy maø coù luùc Baùc laïi töï nhaän laø “Khaùch töï do”,
“Khaùch tieân”, coù theå giaûi thích ñieàu ñoù nhö theá naøo?
“Nhaät kyù trong tuø” chæ laø moät taäp thô nhaät kyù baèng thô “ghi laï i vaén taét sinh hoaït, yù
nghó cuûa ngöôøi tuø cho qua ngaøy thaùng” nhö chính lôøi noùi cuûa Baùc. Noùi ñeán nhaät kyù laø noùi tôùi
moät hình thöùc ghi cheùp haøng ngaøy, tröôùc heát laø cho chính mình, bôûi theá, noù hoàn nhieân, chaân
thaät, khoâng bòa ñaët, saùng taïo…
Ñaõ laø nhaät kyù cuûa moät ngöôøi tuø thì khoâng theå khoâng ghi cheùp moät söï thaät ñau khoå
ñaéng cay cuûa moät caûnh ngoä tuø toäi, bò töôùc maát quyeàn soáng, quyeàn töï do… bò xieàng xích, ñaøy
aûi, giam caàm haønh haï ñuû ñieàu. Vôùi Baùc, ngoài tuø laø maát quyeàn chieán ñaáu cho ñoäc laäp cuûa Toå
quoác, khi maø nöôùc nhaø coøn ôû trong thôøi kyø daàu soâi löûa boûng… Bôûi theá, bò maát töï do, Baùc ñau
khoå hôn ai heát:
Xoùt mình giam haõm trong tuø nguïc
Chöa ñöôïc xoâng ra giöõa traän tieàn.
vaø “maát töï do”, vôùi Baùc laø noãi cay ñaéng hôn moïi thöù cay ñaéng treân ñôøi.
“Treân ñôøi ngaøn vaïn ñieàu cay ñaéng
Cay ñaéng baèng chi maát töï do”
Baùc ñaõ dieãn taû noãi khoå ñau voâ haïn aáy trong suoát caû taäp thô saùng taùc trong hôn moät
naêm trôøi soáng trong caûnh “phi nhaân loaïi sinh hoaït” cuûa nhaø tuø Töôûng Giôùi Thaïch. Nhieàu vaàn
thô trong “Nhaät kyù trong tuø” thöïc söï thaám ñaãm nöôùc maét:
ÔÛ tuø naêm troïn thaân voâ toäi
Hoøa leä thaønh thô taû noãi naøy
Noãi khoå ñau vì maát töï do, maát quyeàn chieán ñaáu giaønh ñoäc laäp cho daân toäc nhieàu
luùc ñaõ trôû thaønh moät caên beänh “taâm caûm”:
Ngoaïi caûm trôøi Hoa côn gioù laïnh
Noäi thöông ñaát Vieät caûnh laàm than
ÔÛ tuø maéc beänh caøng ñau khoå
Ñaùng khoùc maø ta cöù haùt traøn.
Caâu thô “Baûn öng thoáng khoác, khöôùc cuoàng ca” trong nguyeân taùc nghe coøn xoùt xa
hôn caû tieáng khoùc.
Ñoù laø moät söï thaät phuõ phaøng, ñau khoå, cay ñaéng.
Nhöng coù moät söï khaùc, vaø ñieàu naøy môùi thaät söï laø moät thaät söï kì dieäu, neân thô: ôû
ngöôøi tuø bò ñoaï ñaøy ñau khoå voâ haïn aáy vaãn coù moät traùi tim töï do, moät taâm hoàn ngheä só, moät
tinh thaàn laïc quan bay boång… vöôït leân treân caûnh ngoä tuø ñaøy ñeå ngaâm vònh thô ca, ñaém say
vôùi thieân nhieân, chia buøi seû ngoït vôùi moïi aâm thanh, moïi caûnh ngoä cuûa ñôøi soáng… Khoâng coù
moät theá löïc naøo coù theå ngaên caûn noåi. Ñoù laø moät taâm hoàn ung dung thö thaùi, hoaøn toaøn töï do.
Taâm hoàn aáy, con ngöôøi aáy, coù luùc caûm thaáy mình nhö laø “khaùch töï do”.
Trong lao tuø cuõ ñoùn tuø môùi
Treân trôøi maây taïnh ñieåm maây möa
Maây möa maây taïnh bay ñi heát
nguïc trung nhaät kyù – ñeà toång hôïp-TTLT Vónh Vieãn 200
Coøn laïi trong tuø khaùch töï do
nhö laø “Khaùch tieân”:
Hai giôø nguïc môû thoâng hôi
Tuø nhaân ngaång maët ngaém trôøi töï do
Töï do tieân khaùch treân trôøi
Bieát chaêng trong nguïc coù ngöôøi khaùch tieân
Hai söï thöïc aáy cuøng toàn taïi trong moät con ngöôøi, maâu thuaãn maø thoáng nhaát, coù theå
lyù giaûi ñöôïc.
Tröôùc heát, coù theå lí giaûi baèng moät lyù do thaät giaûn ñôn: taâm hoàn con ngöôøi ta ñöôïc
taïo hoùa sinh ra voán voâ cuøng phong phuù, ña daïng luoân bieán ñoäng: luùc vui, luùc buoàn, luùc böïc
doïc, luùc saûng khoaùi, luùc ñau khoå luùc thaûnh thôi khoan khoaùi… Ñoù laø dieãn bieán thoâng thöôøng
cuûa taâm traïng, cuûa nhöõng traïng thaùi caûm xuùc khaù c nhau. Söï dieãn bieán naøy coù khi coù nhöõng
nguyeân nhaân coù theå lí giaûi, cuõng coù khi chaúng bieát vì sao. (Toâi buoàn khoâng hieåu vì sao toâi
buoàn – Xuaân Dieäu). Rieâng vôùi Baùc thì thaät deã hieåu: soáng trong nhaø tuø bò nhoát giöõa boán böùc
töôøng kín mít, thænh thoaûng cöûa nhaø tuø môû ra ñeå ngöôøi tuø ñöôïc ngaém caûnh trôøi ñaát, maây möa,
maây taïnh… phuùt choác aáy, con ngöôøi caûm thaáy thaät khoan khoaùi töï do. Neân Baùc ví vôùi khaùch
töï do, khaùch tieân, cuõng chaúng coù chi laï.
Maët khaùc, hai cuïm töø “khaùch töï do” vaø “khaùch tieân” laø caùch noùi, caùch ví von hoùm
hænh maø ta vaãn thöôøng gaëp trong vaên thô Baùc. Ngay trong “Nhaät kyù trong tuø”,ta cuõng baét gaëp
bao nhieâu hình aûnh so saùnh töông töï: tieáng leng keng cuûa xieàng xích ñöôïc ví nhö “tieáng ngoïc
rung”, daây troùi ñöôïc ví vôùi “tua vai quan voõ”, gheû ñöôïc ví nhö “hoa gaám”, haønh ñoäng gaõi gheû
ñöôïc ví nhö “gaûy ñaøn”: (“Ñaày mình ñoû tím nhö hoa gaám. Soät soaït luoân tay töïa gaûy ñaøn”);
muoãi ñöôïc ví nhö maùy bay (Muoãi löôïn ngheânh ngang töïa maùy bay), nguïc tuø boãng thaønh
“nhaïc quaùn vieän haøn laâm” (Nhaø nguïc tónh Taây môø mòt toái, Boãng thaønh nhaïc quaùn vieän haøn
laâm). v.v…
Ñoù laø caùch ví von so saùnh mang ñaäm neùt phong caùch Baùc: vui ñuøa, hoùm hænh…
Nhöng ñaèng sau phong caùch naøy laø vaán ñeà cuûa nhaân caùch, cuûa tö theá; ñoù laø nhaân caùch cuûa
moät baûn lónh lôùn, cuûa ngöôøi coù yù chí, coù khaû naêng laøm chuû baûn thaân, laøm chuû caûnh ngoä, vöôït
leân treân caûnh ngoä ñeå coù theå cöôøi côït vôùi ñau khoå, ngaïo ngheã vôùi lao lung. Ñoù laø moät bieåu
hieän cuûa yù chí töï do cuûa moät traùi tim töï do thöïc söï… Thöù töï do cuûa moät con ngöôøi yù thöùc
ñöôïc caùi qui luaät, caùi taát yeáu (töï do laø taát yeáu ñöôïc nhaän thöùc), Baùc ñaõ bieán noù trôû thaønh thoùi
quen, maùu thòt, caûm höùng.
Bìa ngoaøi cuûa cuoán nhaät kyù laø moät hình veõ hai tay bò xieàng, beân caïnh laø moät baøi
thô ñöôïc xem nhö laø moät lôøi ñeà töø cuûa taäp “Nhaät kyù trong tuø”:
“Thaân theå ôû trong lao
Tinh thaàn ôû ngoaøi lao
Muoán neân söï nghieäp lôùn
Tinh thaàn caøng phaûi cao”
Ñoù laø lôøi ñeà töø, cuõng laø moät tuyeân ngoân veà yù chí vaø leõ soáng, chi phoái caûm höùng
saùng taïo cuûa taäp thô vaø ñem laïi cho taäp thô moät phong vò ñaëc bieät, moät caûm höùng laõng maïn,
bay boång, töï do. YÙ nghóa cuûa caùc töø “khaùch töï do”, “khaùch tieân” ñöôïc Baùc noùi tôùi chuû yeáu laø
mang noäi dung naøy. “Khaùch tieân” coøn gôïi veà moät hình aûnh cao ñeïp, huyeàn bí veà moä t nhaân
vaät huyeàn thoaïi töø ôû treân cao gheù xuoáng ñeå giuùp ñôõ, an uûi con ngöôøi, giuùp con ngöôøi choáng
nguïc trung nhaät kyù – ñeà toång hôïp-TTLT Vónh Vieãn 201
laïi ñieàu aùc, ñieàu xaáu, thöïc hieän öôùc mô, ñem laïi bình yeân. Thì Baùc chaúng phaûi laø moät nhaân
vaät coù nhieàu neùt gaàn guõi vôùi hình aûnh huyeàn thoaïi ñoù sao! Tuy nhieân, ví mình nhö “khaùch
tieân” “khaùch töï do” trong nhaø tuø cuõng laø caùch Baùc gôûi gaém khaùt voïng töï do nhö moät noãi
nieàm canh caùnh töø ñaàu taäp “Nhaät kyù trong tuø” cho tôùi trang cuoái cuøng.
Baøi “Khai quyeån” (môû ñaàu taäp Nhaät kyù) Baùc vieát:
Ngaâm thô ta voán khoâng ham
Nhöng vì trong nguïc bieát laøm chi ñaây
Ngaøy daøi ngaâm ngôïi cho khuaây
Vöøa ngaâm vöøa ñôïi ñeán ngaøy töï do
Baûn thaân haønh ñoäng ngaâm ngôïi aáy cuõng laø bieåu hieän cuû a moät taâm hoàn töï do, vöôït
treân caûnh ngoä cuûa nhaø ngheä só. Coù phaûi ai cuõng coù theå ngaâm ngôïi trong caûnh nhaø tuø toäi ñöôïc
ñaâu, nhaát laø trong caùc ñòa nguïc traàn gian cuûa nhaø tuø Töôûng Giôùi Thaïch maø Baùc ñaõ ghi laïi
chaân thöïc trong baøi “Töù caù nguyeät lieãu” (Boán thaùng roài).Phong caùch cuûa Baùc laøm ta nhôù ñeán
caâu danh ngoân: “Trong moät nhaø tuø coù hai ngöôøi tuø ñöùng vòn tay vaøo song saét - moät ngöôøi chæ
thaáy boán böùc töôøng trô troïi, coøn moät ngöôøi ngöûa maët leân trôøi ngaém nhöõng vì sao”.
Ñaáy laø chöa keå ñeán nhöõng baøi thô ñaït ñeán trình ñoä ñieâu luyeän coù theå xeáp beân caïnh
nhöõng baøi thô Ñöôøng hay nhaát:
“Gioù saéc töïa göôm maøi ñaù nuùi
Reùt nhö duøi nhoïn chích caønh caây
Chuøa xa chuoâng giuïc ngöôøi nhanh böôùc
Treû daét traâu veà tieáng saùo bay”
(Hoaøng hoân)
Thaät khoù maø hình dung ñöôïc nhöõng vaàn thô nhö theá laïi laø cuûa moät ngöôøi tuø saùng
taùc trong caûnh bò xieàng xích, ñaøy aûi.
Ngay caû khi Baùc coù noùi tôùi söï ñaøy aûi khuûng khieáp, ngöôøi ñoïc cuõng thaät laø ngaïc
nhieân bôûi chính ngay trong caûnh aáy Baùc vaãn thaû hoàn vôùi söï soáng xung quanh vôùi nhöõng caûm
xuùc thaät thanh thoaùt, eâm aùi, bay boång:
Ñaùp thuyeàn thaúng xuoáng huyeän Ung Ninh
Luûng laúng chaân treo töïa giaûo hình
Laøng xoùm ven soâng ñoâng ñuùc theá
Thuyeàn caâu reõ soùng nheï theânh thang.
Vaø bao nhieâu baøi thô khaùc ñöôïc laøm treân ñöôøng ñi ñaøy maø coù caûm giaùc nhö thô cuûa
moät keû nhaøn du ñi thöôûng ngoaïn caûnh ñeïp. Khoâng coù moät taâm hoàn lôùn, moät nhaân caùch lôùn,
moät khaùt voïng töï do bay boång, moät nieàm tin ôû töông lai thì khoâng theå coù ñöôïc nhöõng vaàn thô
ñeïp ñeõ nhö theá.
Chính ñieàu naøy ñaõ tieáp theâm söùc maïnh, nghò löïc giuùp Baùc chieán thaéng taát caû: giam
caàm, ñaøy aûi, xieàng xích, ñoùi khaùt, gheû lôû, beänh taät… treân chaëng ñöôøng daøi ñau khoå nhaát maø
Baùc phaûi traûi qua.
Ñuùng laø nhaø tuø, baïo löïc chæ coù theå giam caàm thaân theå Baùc, coøn tinh thaàn Baùc, traùi
tim töï do cuûa Baùc thì vaãn “ôû ngoaøi lao”, khoâng theå giam haõm ñöôïc.
Baùc laø moät ngöôøi tuø khoå ñau voâ haïn vì maát töï do. Nhöng ñoàng thôøi, Baùc laø moät
chieán só ,moät ngheä só, moät nhaø thô lôùn vaãn tìm thaáy nguoàn haïnh phuùc cuûa moät thöù töï do noäi
taïi, maïnh meõ, lôùn lao vaø ñeïp ñeõ voâ vaøn, ñöùng treân ñau khoå vaø chieán thaéng ñau khoå.
nguïc trung nhaät kyù – ñeà toång hôïp-TTLT Vónh Vieãn 202
Chuû tòch Hoà Chí Minh laø moät nhaø thô lôùn, nhöng trong “Nhaät kyù trong tuø”,
Ngöôøi laïi vieát:
“Ngaâm thô ta voán khoâng ham
Nhöng vì trong nguïc bieát laøm chi ñaây;
Ngaøy daøi ngaâm ngôïi cho khuaây,
Vöøa ngaâm vöøa ñôïi ñeán ngaøy töï do”
Anh (chò) haõy giaûi thích veà hieän töôïng treân nhö theá naøo?
Baùc Hoà laøm thô vaø thô Baùc Hoà laø moät hieän töôïng vaên hoïc ñoäc ñaùo vaø haáp daãn . Töø
1941, sau ba möôi naêm boân ba ôû nöôùc ngoaøi ñi tìm “hình cuûa nöôùc” trôû veà hang Paéc Boù cho
ñeán naêm 1969, khi Ngöôøi töø bieät chuùng ta “ñi gaëp cuï Caùc Maùc, cuï Leânin” Baùc vieát khaù nhieàu
thô. Theo thoáng keâ chöa ñaày ñuû, coù ñeán 216 baøi, trong ñoù thô chöõ Haùn chieám hôn hai phaàn
ba. Rieâng taäp “Nhaät kyù trong tuø” ñaõ coù 133 baøi thô chöõ Haùn.
Thô Ngöôøi coù nhieàu baøi hay. Coù nhöõng baøi raát hay. Khoâng phaûi vì chuùng ta laø con
chaùu neân deã suy toân thô Ngöôøi. Beø baïn boán bieån naêm chaâu ñeàu ca ngôïi. Khoâng deã gì maø
Quaùch Maït Nhöôïc, moät nhaø vaên hoùa haøng ñaàu cuûa Trung Quoác khi ñoïc taäp “Nhaät kyù trong
tuø” ñaõ khaúng ñònh “coù nhöõng baøi ñaët caïnh Toáng thi, Ñöôøng thi thì cuõng khoù maø phaân bieät”.
Hôn nöõa, naêm 1990 vöøa qua, theá giôùi ñaõ kæ nieäm 100 naêm ngaøy sinh cuûa Ngöôøi vôùi tö caùch laø
moät danh nhaân vaên hoùa cuûa nhaân loaïi.
Gaàn nhö khoâng coù lónh vöïc naøo laø vöôøn caám ñoái vôùi hoàn thô cuûa Ngöôøi. Nhöõng ñeà
taøi neân thô nhö “maây, gioù, traêng, hoa, tuyeát, nuùi, soâng…”, Ngöôøi coù thô ñaõ ñaønh; ngay nhöõng
ñeà taøi ít neân thô nhö caùi gaäy, coät caây soá, moät laàn truôït suyùt sa vaøo hoá… Ngöôøi cuõng ñeàu coù
thô maø khoâng phaûi laø nhöõng baøi thô khoâng hay. Roài nhöõng ñeà taøi voán raát kieâng kò vôùi thô nhö
gheû lôû, ñau buïng… Ngöôøi cuõng coù thô.
Ngöôøi söû duïng thô trong moïi lónh vöïc: tuyeân truyeàn caùch maïng, thuø taïc ngoaïi giao,
möøng caùc cuï phuï laõo, khen caùc chaùu thanh nieân, nhi ñoàng, giaûi trí sau moät ngaøy laøm vieäc
caêng thaúng, thaêm hoûi baïn beø; caûm ôn keû bieáu cam, ngöôøi taëng möùt, taëng tô v.v… Ñoàn raèng
Ngöôøi coù yù ñònh vieát di chuùc baèng thô.
Vaäy maø Ngöôøi luoân luoân phuû ñònh thô mình. Môû ñaàu taäp “Nhaät kyù trong tuø”, Ngöôøi
vieát:
Ngaâm thô ta voán chaúng ham
Nhöng vì trong nguïc bieát laøm chi ñaây
Ngaøy daøi ngaâm ngôïi cho khuaây,
Vöøa ngaâm vöøa ñôïi ñeán ngaøy töï do.
Khi ñöôïc hoûi veà taäp “Nhaät kyù trong tuø”, moät taäp thô vieát suoát “möôøi boán traêng teâ
taùi goâng cuøm” (Toá Höõu), Ngöôøi ñaõ chaân thaønh traû lôøi laø “…ngheâu ngao, vaén taét ghi laïi sinh
nguïc trung nhaät kyù – ñeà toång hôïp-TTLT Vónh Vieãn 203
hoaït cuûa ngöôøi tuø cho khuaây khoûa theá thoâi, phaûi thô phuù gì ñaâu”.Traû lôøi kí giaû Bungari,
Blaga Ñimitrova veà taäp thô naøy, “qua nuï cöôøi dí doûm”, Baùc noùi raèng Ngöôøi khoâng phaûi laø
nhaø thô. Trong nhaø tuø khoâng coù vieäc gì laøm neân Ngöôøi cuõng taäp gheùp theâm vaàn.
Vaäy thì ôû ñaây nhö coù moät nghòch lí: Ngöôøi coù thaät laø moät nhaø thô lôùn khoâng? Taïi
sao Ngöôøi laïi thöôøng phuû ñònh thô mình. Ngöôøi khoâng ham laøm thô thaät chaêng? Vaø khoâng
ham thì taïi sao Ngöôøi laïi laøm nhieàu thô ñeán theá? Hoaøn caûnh naøo cuõng coù thô vaø ñeà taøi naøo
cuõng laøm thô ñöôïc?
Muoán tìm hieåu nhöõng vaán ñeà treân ñaây, phaûi tìm hieåu con ngöôøi cuûa Baùc, moät con
ngöôøi “suoát ñôøi chæ coù moät ham muoán, ham muoán ñeán toät baäc, laø laøm sao cho nöôùc ta ñöôïc
hoaøn toaøn ñoäc laäp, daân ta ñöôïc hoaøn toaøn töï do, ñoàng baøo ta ai cuõng coù côm aên aùo maëc, ai
cuõng ñöôïc hoïc haønh”. Chính vì “ham muoán toät baäc” naøy maø Ngöôøi töø choái trôû thaønh moät nhaø
thô, keå caû moät nhaø vaên lôùn, tuy Ngöôøi ñuû söùc laøm vieäc ñoù.
Ñaønh raèng laøm thô laø coù vieäc löïa chöõ, choïn caâu. Nhöng hôn caû vaán ñeà chöõ nghóa,
thô tröôùc heát laø taám loøng. “Vaên chöông thieân coå söï”, thaát ñaéc thoán taâm tö”, thô laø cuoäc ñôøi
(voán soáng); thô laø naêng löïc caûm thuï (caùi ñeïp); thô laø voán vaên hoùa; thô laø caûm höùng (vaên
chöông höõu thaàn). Thô laø söï toång hôïp cuûa taát caû caùc nhaân toá noùi treân. Baùc Hoà coù taát caû caùc
nhaân toá aáy cho neân heã laøm thô laø deã coù thô hay. Ngöôøi xöa noùi: “caûnh khoâng heïn ñeán maø töï
ñeán, nôi khoâng mong hay maø töï hay”, chính laø ñeå chæ nhöõng tröôøng hôïp nhö vaäy.
Chính trong quaù trình laên loän trong cuoäc ñaáu tranh caùch maïng, töï reøn luyeän mình
trôû thaønh moät chieán só caùch maïng kieân cöôøng, Baùc cuõng ñaõ ngoaøi yù muoán cuûa mình, taïo ñieàu
kieän cho mình trôû thaønh moät nhaø thô. Ñuùng nhö Luïc Du, moät nhaø thô lôùn thôøi xöa cuûa Trung
Quoác, sau moät ñôøi laøm thô, naêm 85 tuoåi daën con:
“Nhöõ quaû duïc hoïc thi
Coâng phu taïi thi ngoaïi”
(Neáu nhö con quaû muoán hoïc laøm thô thì coâng phu laø ôû ngoaøi vieäc chöõ nghóa).
* * *
- Xem thêm -
.PDF 
19 
201 
56 
