Tài liệu Nâng cao khả năng khai thác nghệ thuật trào phúng trong “hạnh phúc của một tang gia” trích tiểu thuyết “số đỏ” của nhà văn vũ trọng phụng cho học sinh thpt

Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] A. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Trong lĩnh vực giáo dục, đổi mới phương pháp dạy học là một vấn đề đã được đề cập và bàn luận rất sôi nổi từ nhiều thập kỷ qua. Các nhà nghiên cứu phương pháp dạy học đã không ngừng nghiên cứu, tiếp thu những thành tựu mới của lý luận phương pháp dạy học hiện đại, đưa nền văn học của nước nhà ngày càng hiện đại, tích cực hơn, đáp ứng được nhu cầu học tập. Định hướng đổi mới phương pháp dạy học đã thống nhất theo tư tưởng tích cực hóa hoạt động của học sinh dưới sự tổ chức, hướng dẫn của giáo viên. Bên cạnh việc phát huy tính chủ động, tích cực của học sinh thì vấn đề đổi mới phương pháp dạy của giáo viên hết sức quan trọng. Phương pháp dạy, tổ chức, định hướng trong bài dạy của giáo viên đối với học sinh được ví như người cầm lái con tàu. Con tàu đó có đi đúng hướng hay không, học sinh có tiếp thu được bài học theo hướng tích cực hay không, điều đó phụ thuộc vào phương pháp, cách tổ chức khai khác bài học của giáo viên. Nhận thức được tầm quan trọng của việc đổi mới phương pháp giảng dạy, giúp cho học sinh tiếp cận được giá trị của tác phẩm văn chương, đem lại kết quả cao hơn trong học tập của các em, tôi đã lựa chọn đề tài cho sáng kiến kinh nghiệm. B. NỘI DUNG I. Cơ sở lý luận: Văn học là một loại hình nghệ thuật lấy ngôn từ làm chất liệu, tác phẩm văn học phản ánh đời sống khách quan thông qua hình tượng nghệ thuật, qua đó nhà 1 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] văn gửi gắm quan điểm, tư tưởng, thái độ của mình trước cuộc sống. Tác phẩm văn học giúp con người có những nhận thức sâu sắc về đời sống. Việc đọc hiểu tác phẩm văn học sẽ giúp học sinh có cách nhìn về đời sống và về bản thân mình. Việc đưa thể loại tiểu thuyết vào chương trình là nhằm tạo cho học sinh có điều kiện tiếp xúc với đủ các loại hình văn học: Tự sự, Trữ tình và Kịch. Song ở loại hình Tự sự thì thể loại Tiểu thuyết lại có những đặc trưng riêng biệt. Tiểu thuyết là hình thức tự sự có dung lượng lớn, phổ biến thời cận đại và hiện đại. Tiểu thuyết có thể chứa đựng lịch sử nhiều cuộc đời, những bức tranh phong tục, đạo đức, xã hội, miêu tả cụ thể các điều kiện sinh hoạt giai cấp, tái hiện nhiều tính cách đa đạng trong một không gian, thời gian rộng lớn. Dạy tiểu thuyết, đặc biệt là tiểu thuyết Trào phúng không đơn thuần là dạy những sự kiện, tình tiết hay tính cách nhân vật diễn ra trong tác phẩm mà phải thể hiện được đặc trưng của bút pháp Trào phúng trong tác phẩm. đây là điều không dễ cho cả người dạy và người tiếp nhận. Vì vậy cần vận dụng linh hoạt các phương pháp để khai thác chất trào phúng trong tác phẩm. II. Cơ sở thực tiễn. Trong những năm gần đây, các giáo viên trong tổ Ngữ văn của trường luôn có ý thức đổi mới phương pháp nhằm khai thác những giá trị của tác phẩm văn học, song việc đổi mới còn chưa đồng bộ. Đối với thể loại Tiểu thuyết trào phúng thì các giáo viên đều xác định dạy cho ra nghệ thuật trào phúng là khó dạy. Bản thân tôi trong thực tế giảng dạy và dự giờ đồng nghiệp đều nhận thấy cách giáo viên hướng dẫn học sinh đọc – hiểu đoạn trích “Hạnh phúc của một tang gia” trích “Số đỏ” – Vũ Trọng Phụng đều gặp những khó khăn trong việc tìm cách khai thác chất trào phúng trong đoạn trích, một số tiết học có xu hướng hướng dẫn học sinh tiếp cận theo kiểu “xã hội học” làm mất đi tính chất nghệ thuật của một kiệt tác trong sự nghiệp Vũ Trọng Phụng và của văn học Việt Nam hiện đại, và đặc biệt là tính chất trào phúng trong bộ tiểu thuyết này. Tổ văn cũng đã tiến hành họp nhóm và dạy thể 2 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] nghiệm một số tiết song kết quả vẫn chưa được như mong muốn. Đó là lí do tác giả đi vào tìm hiểu Phương pháp khai thác nghệ thuật trào phúng trong đoạn trích Hạnh phúc của một tang gia” trích tiểu thuyết “Số đỏ” của Vũ Trọng Phụng. III. Giải pháp và tổ chức thực hiện 1. Giới thuyết về nghệ thuật trào phúng: Từ điển thuật ngữ văn học định nghĩa: Trào phúng là một loại đặc biệt của sáng tác văn học và đồng thời cũng là một nguyên tắc phản ánh nghệ thuật trong đó các yếu tố của tiếng cười mỉa mai, châm biếm, phóng đại, khoa trương, hài hước...được sử dụng để chế nhạo, chỉ trích, tố cáo, phản kháng...những cái tiêu cực, xấu xa, lỗi thời, độc ác trong xã hội. Như vậy có thể thấy Trào phúng là nghệ thuật gây ra tiếng cười mang ý nghĩa phê phán xã hội. Với đặc điểm là loại tiểu thuyết hoạt kê, “Số Đỏ” của Vũ Trọng Phụng đã miêu tả thật sống động bao nhiêu cảnh đời và con người hài hước, giễu cợt. Không chỉ một cuộc đời của nhân vật chính – Xuân Tóc Đỏ đáng cười, mà hầu như tất cả các nhân vật, các tình huống, các chi tiết truyện đều đáng cười, đáng phê phán. Vũ Trọng Phụng dùng tiếng cười như một thứ vũ khí sắc bén để đả kích xã hội thực dân tư sản thành thị - xã hội “chó đểu” với nhiều dạng “quái thai” bịp bợm. Bằng các thủ pháp phóng đại, khoa trương dưới nhiều biểu hiện, tác giả đã dựng lên cho người đọc thấy một lũ người háo danh, vô đạo và bỉ ổi trong cái gia đình danh giá ấy. Chương XV của tiểu thuyết với nhan đề: “Hạnh phúc của một tang gia – Văn Minh nữa cũng nói vào – Một đám ma gương mẫu” đã miêu tả một đám tang cụ cố tổ, giống như một đám rước, một đám hội, một cuộc tiễn đưa tập thể, cuộc hành trình tới mộ của cả một xã hội – cái xã hội tư sản thành thị Âu hóa rởm, văn minh rởm hết sức lố lăng và đồi bại đang hiện diện ở Việt Nam những năm 30 – 45 của Thế kỉ XX. Mỗi một tình huống, mỗi một nhân vật, mỗi một lời nói, hành động cứ tự nhiên bật ra tiếng cười. Tiếng cười mang nhiều sắc thái, cung bậc, liên tục không 3 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] dứt. Nó kéo dài trong suốt cuộc đưa tiễn. Để đạt được hiệu quả của tiếng cười phê phán, Vũ Trọng Phụng đã sử dụng một số các thủ pháp nghệ thuật trào phúng. 2. Các thủ pháp nghệ thuật trào phúng. a. Tình huống trào phúng Tình huống truyện là hoàn cảnh chứa đựng xung đột được nhà văn tạo lập để triển khai cốt truyện. Xung đột đó có thể là một biến cố có tác động lớn đến cuộc đời, số phận, tính cách nhân vật qua đó góp phần làm nổi bật chủ đề, tư tưởng của tác phẩm.Tình huống trong “Hạnh phúc của một tang gia” là tình huống trào phúng, nó bắt đầu từ việc Cụ Tổ họ Hồng – một người cha, một người ông của cái gia đình đông đảo, “danh giá” và “đáng kính” của xã hội thượng lưu đã ngoài 80 tuổi đã để lại cho đám con cháu một tờ di chúc với một khối tài sản kếch sù chia cho đám con cháu, nhưng ông già quái ác này lại ghi trong di chúc: Chỉ chia gia tài cho con cháu khi cụ đã qua đời. Thật là sốt ruột khi mà cụ cứ sống mãi. Đám con cháu hám danh, hám lợi trong nhà chỉ mong cho ông cụ này sớm chết. Chúng chờ đợi cái chết của cụ như chờ đợi một niềm hạnh phúc. Và hạnh phúc đã đến khi Xuân Tóc Đỏ - trong một lần nổi giận vì tự ái đã om sòm tố cáo trước mặt mọi người rằng ông Phán dây thép, cháu rể cụ tổ (chồng cô Hoàng Hôn) là một người “chồng mọc sừng”. Việc tố cáo đó thực ra do ông Phán thuê Xuân với giá 10 đồng - đã trực tiếp gây ra cái chết thật cho cụ Tổ và có cái đám tang kì lạ này. Ở đời, có mấy ai “sung sướng”, “hạnh phúc”, “vui vẻ” trước cái chết của con người, trừ khi đó là cái chết của kẻ thù không đội trời chung, huống hồ chi đó lại là cái chết của người thân, là sự ra đi của đấng sinh thành, thế thì làm sao có thể lấy làm hạnh phúc được? Thế mà kì lạ và mỉa mai, chua chát thay, có một đám tang của một gia đình đại danh giá trong tiểu thuyết “Số Đỏ” của Vũ Trọng Phụng lại vô cùng “hạnh phúc”, lại “nhiều người sung sướng lắm”, lại “tựu chung tang gia ai cũng vui vẻ cả”. 4 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] Mọi việc bắt đầu từ cái chết của cụ Tổ, cái chết của cụ già đáng phải chết từ lâu ấy đã làm cho nhiều người trong gia đình ấy nhao lên mỗi người theo một cách. Họ nhao lên vì đau đớn, vì lo lắng, vì bối rối trước cái chết của người thân chăng? Không phải, chúng đã nhao lên vì....hạnh phúc. “Cái chết kia đã làm cho nhiều người sung sướng lắm”. Và để chứng tỏ lòng hiếu thảo của mình, đám con cháu ấy đã tổ chức một đám tang thật to, thật long trọng, thật hoành tráng với đầy đủ các kiểu cách, nghi lễ theo cả lối Ta, Tây, Tàu – một đám ma thật sự gương mẫu, “có thể làm cho người chết nằm trong quan tài cũng phải mỉm cười sung sướng, nếu không thì cũng gật gù cái đầu”. Bằng giọng văn tưng tửng, bỡn cợt, hóm hỉnh. Tác giả mấy lần miêu tả điệp khúc: “Đám cứ đi!...”, “Đám cứ đi!...” như muốn nói: Đám ma thật là to, thật là đông, thiên hạ tha hồ mà chiêm ngưỡng. Đám ma đi đến đâu huyên náo đến đấy, cả thành phố nhốn nháo hẳn lên. Đủ các loại kèn (kèn ta, kèn tây, kèn tàu, bu zích, lốc bốc xoảng) thi nhau mà rộ lên. Tiếng khóc của những người đi đưa tang xen lẫn tiếng thì thầm về chuyện vợ con, nhà cửa, mua sắm, tiếng thì thào của bọn đàn ông bình phẩm sắc đẹp của các cô gái, than thở việc vợ béo chồng gầy. Người đọc thấy khung cảnh pha tạp, hỗn độn âm thanh, màu sắc, con người. Việc vĩnh biệt một con người mà như chuyện mà như chuyện đùa vui, đám tang hay đám rước, đám hội mà vui như ở hội chợ thế kia. Và đến lúc đám không ... “cứ đi” nữa mà dừng lại để hạ huyệt. Đến đây màn kịch được đẩy lên đến đỉnh điểm của sự giả tạo. Vũ Trọng Phụng đã dựng lên hai chi tiết đặc sắc: Một là cậu Tú Tân bắt mọi người phải cúi đầu, khom lưng để cậu chụp ảnh, hai là ông Phán mọc sừng khóc tưởng chừng như ngất đi thì lúc ông oặt người để khóc là lúc ông giúi vào tay Xuân năm đồng để thanh toán món nợ. Chúng nó thật là những kịch sĩ thượng hạng của tấn trò đời. Cuối chương truyện người đọc còn được nghe trong đám tang ấy một tiếng khóc vang lên của ông Phán: Hứt ! Hứt ! Hứt ! cái âm thanh ấy nó mới phức điệu và đa nghĩa làm sao? Hứt! Hứt! Hứt! hay là hay là lấp! lấp! 5 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] lấp! hoặc vứt! vứt! vứt! nhanh cái xác cụ già đáng phải chết ấy. Đúng là một cái xã hội “chó đểu”. b. Nhân vật trào phúng Như trên đã nói, mọi việc bắt đầu từ cái chết của cụ tổ của cái gia đình danh giá đáng phải chết từ lâu ấy đi. Sau thời gian bối rối theo lẽ thường tình của một nhà có việc tang, khi ba người quan trọng nhất: Vợ chồng cụ Cố Hồng, ông Văn Minh từ trên gác xuống dưới nhà cắt đặt mọi việc, thì cái gia đình có đại tang ấy bừng lên một ngày hội. vì “cái chết kia đã làm cho nhiều người sung sướng lắm”, lũ con cháu ấy mỗi người “sướng” lên một kiểu theo cái cách của riêng mình. Đặc biệt là đám tang ấy cũng còn làm cho nhiều người – thiên hạ được hưởng lây những niềm “hạnh phúc”. Niềm hạnh phúc của đám con cháu: - Cụ cố Hồng: Vì là cụ cố nên đóng vai già yếu, tuy mới ngoài 50 tuổi nhưng cứ thích được gọi là cụ, Lâu nay cụ mới đóng trò già yếu trong nhà, nay nhờ có đám tang nên cụ được diễn trò già yếu trước bàn dân thiên hạ, vì thế khi bố chết, cụ đã sung sướng nhắm nghiền mắt mà mơ màng đến cái lúc mặc đồ xô gai, lụ khụ chống gậy, vừa ho khạc vừa khóc mếu để cho thiên hạ phải bình phẩm, phải khen ngợi: Úi chà! Trông kìa! Con trai lớn đã già thế kia kìa! Và, “cụ chắc cả mười phần rằng ai cũng phải ngợi khen một cái đám ma như thế, một cái gậy như thế”. Đúng là một lão già háo danh vô kể. - Văn Minh chồng, người cháu đích tôn “chí hiếu” của người chết thì sung sướng tột đỉnh, bởi vì với cái chết của ông nội thì có nghĩa cái tờ di chúc kia từ nay không còn là lý thuyết viễn vông nữa mà đã đi vào thời kì thực hành và hắn chỉ nóng lòng mời luật sư đến chứng kiến cái chết của ông nội, nghĩa là cái ao ước ông nội chết đi để được chia của đã trở thành sự thực. - Văn Minh vợ lại sung sướng theo đúng cái cách của một phụ nữ tân thời, bà ta nhận ra từ cái chết của ông nội chồng là một dịp may hiếm có để có thể mặc bộ 6 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] tang phục tân thời, đồ xô gai tân thời của tiệm may Âu hoá “để có thể ban cho những ai có tang đương đau đớn vì kẻ chết cũng được hưởng chút ít hạnh phúc ở đời” - Ông Phán mọc sừng - Đứa cháu rể quý hoá của người chết vô cùng hả hê sung sướng vì đã được bố vợ hứa chia thêm cho vài nghìn đồng vì đã có công giết chết cụ tổ, chính hắn cũng không ngờ đôi sừng hươu vô hình trên đầu mình lại có giá trị đến thế và hắn lấy đó làm điều hãnh diện. Sự bỉ ổi và vô liêm sỉ nhất ở ông Phán khi ở cuối chương truyện ông khóc tưởng chừng đến ngất đi, giữa lúc ông oằn người khóc lóc là lúc ông giúi vào tay Xuân Tóc đỏ món tiền năm đồng để thanh toán sòng phẳng cho nó vì đã có công gọi ông ta là người chồng mọc sừng. Ông thật là một kịch sĩ thượng hạng. - Cô Tuyết: Một cô gái hư hỏng nhưng tự hào chỉ “hư hỏng một nửa”, “chưa đánh mất cả chữ trinh”. Trong đám tang ông nội, Tuyết mặc bộ y phục ngây thơ nửa kín nửa hở, cô đội cái mũ mấn xinh xinh…Tuyết đi lại mời các quan khách rất nhanh nhẹn với nét mặt buồn lãng mạn rất đúng mốt của nhà có đám tang nhưng không phải cô buồn vì cái chết của ông nội mà buồn vì nhớ nhân tình. - Cậu Tú Tân: Không háo danh, hám lợi như cha và anh của mình, Tú Tân có niềm vui riêng, cái chết của ông nội là dịp may hiếm có để cậu có dịp sử dụng và trổ tài chụp ảnh, vì thế mà cậu đã sướng điên cả người vì sự kiện này. Bất nhân, vô đạo một cách vô tình khi mà trước lúc hạ huyệt cho cụ tổ, Tú Tân đã bắt mọi người phải đóng một vở kịch ngay trong đám tang: Đó là hắn bắt mọi người phải cong lưng, phải chống gậy, gục đầu, lau nước mắt….. để cho hắn chụp ảnh. Chất bi hài của truyện được đẩy lên đến đỉnh điểm khi mà trong giờ phút ấy và cả đám tang bỗng bật lên tiếng khóc của đứa cháu rể quý hóa – Phán mọc sừng, ông khóc “Hứt! hứt! hứt!”, cái âm thanh tiếng khóc kì lạ làm sao! tiếng khóc ấy của ông thương cho người đã khuất chăng? Không phải ông đang đóng kịch trước thiên hạ, và tác giả đã lật tẩy bộ mặt của hắn khi phát hiện ra, lúc Phán khóc đến oặt người đi là lúc ông 7 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] dúi nhanh vào tay Xuân tóc đỏ tờ 5 đồng để trả công hắn đã gọi ông là người chồng mọc sừng. Đến đây thì sự bất hiếu đã được tác giả đẩy lên đến đỉnh điểm của sự giả tạo. Tâm địa của cái lũ người kia tưởng đến thế là ghê tởm. Nhưng chưa hết, tác giả còn đẩy mâu thuẫn lên một mức nữa khi mà bọn con cháu bất hiếu, bất nhân nhất trần đời đó còn muốn tỏ ra mình là những kẻ hiếu thảo nhất trần đời nữa kia thế là chúng tổ chức một đám ma thật to để bày tỏ lòng hiếu thảo với người đã chết. Niềm hạnh phúc của những người đi đưa tang: - Đám tang ấy không chỉ làm đại gia đình danh giá ấy sung sướng, hạnh phúc mà nó còn lan ra cả ngoài xã hội. Bắt đầu là đại diện bộ máy nhà nước, hai cảnh sát Min Đơ, Min Toa vô cùng hí hửng khi được chủ nhà thuê giữ trật tự. Lí do của sự mừng rỡ ấy là họ đang không có việc gì làm và họ “đang buồn rầu như nhà buôn sắp vỡ nợ”. Tiếp đến sự xuất hiện rất đúng lúc của hai tên đại bịp Xuân Tóc Đỏ và sư cụ Tăng Phú khiến người ta cảm động hết mức. Vì với sáu chiếc xe kéo và những vòng hoa đồ sộ , hai kẻ này đã làm cho đám ma thêm long trọng, to tát, đến bà cụ cố Hồng – người lương thiện nhất trong gia đình đại bịp ấy cũng cảm động mà thốt lên: “Giá không có những thứ ấy thì đám tang kém phần to tát” - Đám “tai to mặt lớn” - Bạn cụ Cố Hồng. Có thể nói sự có mặt của đám này đã làm cho đám tang thêm phần đông đúc và long trọng. Trong “niềm đau” vô hạn của khổ chủ, các vị tai to mặt lớn, lớp “tinh hoa” của giới thượng lưa xã hội, mặt mũi long trọng đến đưa tang nhưng trên ngực đeo đầy đủ các loại huy chương, mề đay: Vạn tượng bội tinh, Cao Miên bội tinh, Bắc đẩu bội tinh…và khoe các loại dâu ria “hoặc dài hoặc ngắn, hoặc đen, hoặc hung hung, hoặc lún phún hay rầm rậm, loăn quăn…” tân thời nhất. Họ đi bên linh cữu người chết với một vẻ mặt cảm động, song sự cảm động của họ không phải vì tưởng nhớ đến người đã khuất, cũng không phải vì tiếng kèn Xuân nữ bi ai não ruột, mà cảm động vì …được ngắm 8 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] không mất tiền làn da trắng đang thập thò trong làn áo mỏng của cô Tuyết. Các vị đến để khoe tài, khoe đức, khoe sự giàu sang nhưng Vũ Trọng Phụng đã lật tẩy cái sự dâm ô của các vị. - Đám giai thanh gái lịch: Họ đến đưa tang với một vẻ mặt nghiêm cẩn, nhưng xen vào đó là những lời chê bai nhau, hẹn hò nhau, bình phẩm nhau, chim nhau, cười tình với nhau bằng vẻ mặt buồn rầu của người đi đưa đám. Chúng nó thật là những kẻ bỉ ổi mang bộ mặt đạo đức giả của cái được gọi là văn minh, gương mẫu, tân thời. -Nỗi vui sướng, hạnh phúc bất thường, kỳ di, thậm chí quái gở này, qua ngòi bút Vũ Trọng Phụng như có sức lây lan rất rộng: Từ người bề trên đến người bề dưới, từ người trong tang gia đến ngoài tang gia, từ khổ chủ đến khách khứa đi đưa đám, từ người sống đến người chết. Nó được duy trì theo diễn biến của đám tang, từ lúc phát phục đến khi cất đám, đưa đám và cả đến khi hạ huyệt. Xem thế để thấy niềm hạnh phúc mà cái chết kia mang lại thật vô bờ bến và mang niềm sung sướng đến tất thảy mọi người. c. Ngôn ngữ trào phúng Về mặt ngôn từ: Với đặc trưng của loại tiểu thuyết trào phúng, tác giả đã sử dụng một tần số lớn các lớp ngôn từ mang tính gây cười nhằm phê phán, đả kích. Trong chương truyện, những lời đối thoại rất ít, chủ yếu là lời trần thuật của người kể chuyện với sự vận dụng các thủ pháp cường điệu, nói ngược, mỉa mai…sử dụng đan xen, linh hoạt, song tính chất khách quan chân thực vẫn hiện lên rất rõ nét. Ngay từ đầu tên chương truyện nhà văn thông báo: “Hạnh phúc một tang gia – Văn Minh nữa cũng nói vào – Một đám ma gương mẫu” thì chúng ta không khỏi bật cười về cách thông báo hóm hỉnh của nhà văn. Ngôn từ dành cho cái việc đại hiếu của một gia đình danh giá như gia đình cụ Cố lại hỗn độn pha trộn tùy tiện chữ Hán, chữ Nôm, nào tang gia, nào văn minh, nào gương mẫu. Cứ như chuyện đùa, chuyện vui vậy. Hay 9 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] như mở đầu đoạn trích, tác giả thông báo một tin: “Ba hôm sau, ông cụ già chết thật”, sao lại có “chết thật” và “chết giả” ở đây, hẳn nhìn từ phía đám con cháu, nó ẩn chứa một tiếng gieo mừng. Cụ Tổ hẳn đã có những phen “chết giả” làm cho đám con cháu kia hụt hẫng, thất vọng và cả đại gia đình danh giá ấy đã chờ đợi cái “chết thật” này quá lâu rồi, nên khi ông cụ chết thật thì người ta vui sướng và hạnh phúc tột cùng. Vậy nên tang gia ai cũng “hạnh phúc”, “vui vẻ” cả. Tất cả điều ấy được nhà văn diễn tả cụ thể và sinh động. Ông lật tẩy bản tính háo danh của cụ Cố bằng ngôn từ mỉa mai chua chát, khi cha chết đang nằm đó thì cụ “mơ màng nghĩ đến lúc được mặc đồ xô gai, ho khạc, khóc mếu để… cho thiên hạ bình phẩm”, cụ nói 1872 câu “biết rồi, khổ lắm, nói mãi” một cách vô nghĩa trong khi cụ chẳng biết cái quái gì. Đám con cháu được miêu tả thật hài hước: Ông Văn Minh thì “vui mừng”, bà Văn Minh thì “sốt ruột”, cậu Tú Tân thì “điên người”, cô Tuyết “sung sướng”, ông Tuypn thì “bực mình”…người ta sốt ruột vì cái xác ấy sao không mau chóng đem chôn để con cháu được hưởng niềm hạnh phúc. Xen lẫn tiếng khóc là tiếng “thì thầm” chuyện vợ con, nhà cửa, may áo…, tiếng “thì thào” của bọn đàn ông bình phẩm sắc đẹp của các cô gái, tiếng “than thở” về vợ béo, chồng gầy….của những người đi đưa tang. Việc vĩnh biệt một con người mà hỗn độn chẳng khác một đám hội chợ, đám rước, bởi như tác giả kể: “đám cứ đi”… rồi lại “đám cứ đi”…. Lời văn hóm hỉnh, bỡn cợt, tưng tửng mà chua chát. Kiểu dùng từ ngược nghĩa Một điều dễ nhận thấy trong đoạn trích là tác giả trần thuật những câu văn, lời bình, lời nhận xét ngược nghĩa, kết hợp ngôn từ trái ngược nhau trong một câu văn để làm bật sự vô nghĩa lí của cuộc đời kiểu như: “Hạnh phúc một tang gia”, “cái chết kia đã làm cho nhiều người sung sướng lắm”, “tang gia ai cũng vui vẻ cả”, hay đoạn nói về thuốc thánh đền bia “công hiệu đến nỗi họ mất mạng”, hoặc “đám ma to tát có thể làm người chết nằm trong quan tài cũng phải mỉm cười sung sướng, nếu không cũng phải gật gù cái đầu”…được sử dụng dày đặc trong đoạn 10 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] trích. Cách trần thuật này làm chúng ta thấy thực giả lẫn lộn, danh hão và lòng hiếu thảo xen lẫn nhau. Có khi tác giả lại mỉa mai bằng cách nói ngược, ví như sau khi ghi lại hàng loạt câu nói trơ trẽn, nhảm nhí của đám giai thanh gái lịch, tác giả viết “và còn nhiều câu nói vui vẻ, ý nhị khác nữa, rất xứng đáng với những người đi đưa đám”. Những câu nói ấy là hư cấu ư? Nhưng ở đây nó hợp lí và hình như đều có thật cả. Đằng sau những câu nói như vô lí kia lại là sự thật của đời sống: Sự tàn nhẫn và dối trá. Có thể nói đoạn trích “Hạnh phúc một tang gia” là một chuỗi cười dài, liên tục, không ngớt từ lúc cụ Tổ trút hơi thở cuối cùng cho đến khi cụ vùi sâu ba tấc đất. Thời gian không dài song Vũ Trọng Phụng đã phát hiện và diễn tả thật tài tình những cái bất thường, kì dị chứa đựng những mâu thuẫn trào phúng rồi phóng đại nó lên qua đó ông lật tẩy tính chất bịp bợm của tầng lớp gọi là thượng lưu, trí thức trong xã hội thực dân tư sản thành thị được thu hẹp trong gia đình cụ Cố, tất cả tính chất giả tạo của nó được trình diễn trong một cuộc diễn trò: Một cuộc báo hiếu linh đình nhất của một gia đình đại bất hiếu. 3. Phương pháp thực hiện bài dạy cụ thể. a. Cách giới thiệu bài mới cần hấp dẫn. Đây là hoạt động đầu tiên của bài học, việc vào bài hấp dẫn sẽ tạo được tâm thế và hứng thú trong giờ học cho học sinh, tránh vào bài một cách đơn điệu nhàm chán. Giáo viên có thể vào bài bằng nhiều cách khác nhau như kể một mẫu chuyện, đưa một thông tin hấp dẫn, đặt một số câu hỏi có vấn đề cần giải quyết có liên quan đến bài học, hoặc có thể dùng một số tranh ảnh liên quan đến các nhân vật trong đoạn trích. Ở bài này có thể cho học sinh xem một đoạn băng trích từ trong phim đoạn nói về cái chết của cụ Tổ họ Hồng và dẫn dắt cái chết này sẽ là khởi nguồn cho mọi sự việc, tình tiết mà các nhân vật hiện lên cái bản chất lưu manh, đểu giả 11 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] và háo danh, hám lợi của mình. Đoạn trích hôm nay tìm hiểu sẽ minh chứng cho điều ấy. b. Hệ thống câu hỏi đọc hiểu văn bản. Đây là thao tác cần thiết nhất trong giờ học nhằm hướng dẫn học sinh chiếm lĩnh tri thức, đồng thời phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh. Hệ thống câu hỏi này một mặt làm sáng tỏ những gì các em đã chuẩn bị ở nhà , mặt khác nhằm điều chỉnh những nhận thức chưa đúng hoặc những gì chưa hiểu ở các em. Do đó câu hỏi phải chính xác, rõ ràng, cô đọng, vừa mang tính chất tái hiện vừa phát huy được khả năng tư duy, sáng tạo của các em theo cấp độ từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp. Các dạng câu hỏi nên sử dụng (6 dạng): - Câu hỏi phát hiện. Dạng câu hỏi này nhằm giúp học sinh phát hiện những chi tiết, hình ảnh, các sự kiện có tác động đến cảm xúc thẩm mĩ ở các em. VD: Có thể hỏi: Tình huống gì xảy ra trong đoạn trích ? Định hướng: Cái chết của cụ cố tổ họ Hồng ở một gia đình danh giá bậc nhất đất Hà thành. cái cụ già đáng phải chết từ lâu ấy đã làm cho nhiều người sung sướng, hạnh phúc lắm. - Câu hỏi giải thích. Câu hỏi này yêu cầu học sinh phải làm sáng tỏ vấn đề cần quan tâm trong bài giảng, cắt nghĩa từ nữ, hình ảnh, thuật ngữ văn học. Ví dụ: Em hiểu thế nào là tình huống truyện?. Hoặc em hiểu gì về nhan đề đoạn trích “Hạnh phúc của một tang gia”? Định hướng: Tang gia thường gắn với đau buồn, thương tiếc. Ở đây tang gia lại vui vẻ. Nhan đề giật gân, hài hước, trào phúng - Câu hỏi phân tích. Câu hỏi dạng này nhằm phát huy năng lực cảm thụ văn học của học sinh, giúp các em khám phá nội dung và nghệ thuật của tác phẩm. Khi giáo viên đặt câu hỏi, học sinh có thể trình bày những hiểu biết của mình về những vấn đề giáo viên đưa ra để có những cảm nhận đúng đắn, sâu sắc. 12 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] Ví dụ: Vì sao cái chết của cụ cố tổ lại là niềm hạnh phúc của mọi thành viên trong đại gia đình cụ? Hãy phân tích tâm trạng hạnh phúc ấy? Định hướng: Niềm vui lớn nhất cho đại gia đình bất hiếu này là tờ di chúc của cụ cố tổ thế là đã đến lúc thực hiện: + Ông Phán mọc sừng: sung sướng và tự hào về giá trị đôi sừng hươu vô hình. + Cụ cố Hồng: mơ màng đến cái lúc cụ mặc đồ xô gai...đê cho thiên hạ phải ngợi khen. Nhân vật điển hình cho loại người ngu dốt và háo danh. + Ông Văn Minh: thích thú vì cái “chúc thư...không còn là lý thuyết viễn vông nữa” và đăm đăm chiêu chiêu suy nghĩ về ơn và tội của Xuân tóc đỏ. + Cậu Tú Tân: điên người lên vì đã sẵn sàng mấy cái máy ảnh mà mãi không được dùng đến. + Bà Văn Minh: sốt cả ruột vì mãi khôgn được mặc đò xô gai tân thời... + Ông Typn: bực mình vì mãi không thấy sản phẩm cuả mình ra mắt công chúng. + Cảnh sát sung sướng vì có việc làm. - Câu hỏi nêu vấn đề. Loại câu hỏi này gây hứng thú nhận thức trong học sinh, có tác dụng động viên khuyến khích học sinh giải quyết vấn đề một cách sinh động và nhằm phát hiện những tình huống có vấn đề, giúp học sinh làm rõ vấn đề còn tiểm ẩn trong tác phẩm. Khi đưa ra tình huống các em có thể tranh luận nhiều ý kiến. Các em được phát biểu chính kiến của mình về tác phẩm, từ đó giáo viên nắm bắt được nhận thức của các em để có định hướng đúng đắn. Ví dụ: Cách miêu tả chân dung các nhân vật của tác giả có chân thật không? Có phóng đại không? Em thích chi tiết nào nhất? vì sao? - Câu hỏi gợi cảm xúc, trí tưởng tượng. Dạng câu hỏi này nhằm gây cảm xúc, ấn tượng, sự liên tưởng của học sinh khi tìm hiểu chi tiết hoặc tâm trạng các nhân vật. 13 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] Ví dụ: - Việc lặp lại nhiều lần điệp khúc “Đám cứ đi” có ý nghĩa gì? Hoặc: Cảnh hạ huyệt giống như màn kịch nhỏ, em hãy hình dung về sân khấu và không khí lúc này? Hay: Trong suốt đoạn trích em thích chi tiết nào nhất? hãy diễn tả lại bằng lời nói hoặc hành động? - Câu hỏi bình giá. Là dạng câu hỏi mở rộng nhằm nâng cao năng lực cảm thụ của học sinh. Có thể bình ở nhiều góc độ khác nhau như bình một chi tiết, một lời nói, một hành động, một nhân vật hoặc một khía cạnh tác phẩm. Qua những lời bình giá của học sinh để các em nâng cao năng lực tiếp nhận văn chương Ví dụ: Em hiểu gì về tiếng khóc của ông Phán mọc sừng “Hứt! hứt! hứt”? Định hướng: Âm thanh tiếng khóc của ông Phán nó kỳ lạ, phức điệu và đa nghĩa làm sao, cả đám ma chỉ có 1 tiếng khóc ấy, song nó đểu giả, dối trá và hài hước. “Hứt! hứt! hứt” hay là “lấp! lấp! lấp!” nhanh cái xác chết ấy đi, “vứt! vứt! vứt” cái xác chết ấy đi và nhiều từ còn có thể thay thế cho tiếng khóc của ông Phán. Có thể nói hệ thống câu hỏi là một phương tiện quan trọng nhất trong quá trình đổi mới phương pháp giúp học sinh chiếm lĩnh tri thức, kích thích khả năng nhận thức, khám phá và sáng tạo và đi đến nâng cao năng lực cảm thụ văn chương và hình thành kỹ năng đọc văn trong mỗi học sinh. c. Trích ngang giáo án “Hạnh phúc của một tang gia”- Tiểu thuyết “Số đỏ” của Vũ Trọng Phụng. Hoạt động của thầy và trò Nội dung cần đạt I. Tìm hiểu chung. Tiết 1 Tiết 2 II. Đọc - hiểu chi tiết: - HS tóm tắt đoạn trích SGK (Cho học sinh tóm tắt đoạn trích. Sau đó xem 3 đến 5 phút clip về đám tang trên phim để học sinh cảm nhận được giữa đoạn phim vừa xem về 14 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] đám tang thật và đám tang trong đoạn trích có điểm khác biệt cơ bản nào) - Mâu thuẫn trào phúng là gì? 1.Mâu thuẫn và tình huống trào phúng mâu thuẫn trong đoạn trích là gì? - Mâu thuẫn trào phúng là tạo nên tiếng cười dựa trên sự đối lập tương phản giữa bên trong và bên ngoài... - Trong đoạn trích muâu thuẫn: bản chất của xã hội tư sản thành thị với hình thức bên ngoài và biểu hiện của nó - Thế nào là hình huống trào phúng? - Tình huống trào phúng là biến cố xảy ra nhằm thể hiện chủ đề, tư tưởng tác phẩm nhằm mục đích đả kích, phê phán. 2. Tình huống truyện: - Trong đoạn trích có tình a. Tình huống đem lại niềm vui chung: huống trào phúng gì?thể hiện - Tình huống cái chết của cụ Tổ trong một gia ở đâu? đình danh giá bậc nhất Hà thành. Cái chết của cụ Tổ mang lại niềm sung sướng, hạnh phúc cho tất cả mọi người trong và ngoài gia đình danh giá này. - Hình thức bên ngoài và bên trong mâu thuận nhau. + Bề ngoài: Họ tưng bừng đi đưa giấy cáo phó, gọi phường kèn, thuê xe đám ma, đi tìm lang băm đông, lang băm tây, lang tì, lang phế…Đặc biệt là đốc tờ Xuân. + Họ vui mừng vì cái chúc thư đi vào thời kì thực 15 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] hành. - Tình huống đó được thể hiện ở nhan đề của đoạn trích . + Hạnh phúc: niềm vui, sung sướng của con người khi đạt được mơ ước của mình + Tang gia: Gia đình có người chết: đau thương buồn tiếc nuối…Nhan đề hài hước ngược đời: - Chia lớp làm 4 nhóm thao Đám tang lại đem lại niềm vui cho mọi người. luận. b. Niềm vui của từng thành viên trong gia - Nhóm 1 thảo luận: đình. - Cái chết của cụ Tổ mang lại * Con trai trưởng (cụ cố Hồng) niềm vui như thế nào cho mọi người? - Thản nhiên nằm trên gác hút thuốc phiện và gắt 1872 “Biết rồi khổ lắm nói mãi”, mơ màng + Chỉ ra và phân tích những đến lúc được mặc đồ xô gai, tỏ ra là người có biểu hiện và tâm trạng của hiếu, thích được khen: nhớn, già thế kia… từng thành viên trong gia đình => kẻ háo danh, khoe khoang, tàn nhẫn, tình phụ cụ cố Tổ , khi cụ cố tổ qua đời tử chỉ là giả dối. + Cách miêu tả có chân thực * Cháu đích tôn (ông Văn Minh): không? có phóng đại không? - Mặt ông băn khoăn đăm chiêu rất "hợp thời Tiếng cười trào phúng bật ra trang", ông đi mời luật sư và lo lắng không biết từ đâu? + Em thích nhất chi tiết nào? vì sao ? đối xử như thế nào với Xuân. -Mừng vì di chúc sẽ được thực hiện. * Cháu dâu (bà Văn Minh) - Đại diện nhóm trình bày vấn - Sốt ruột vì chưa phát tang. đề. - Mừng vì được mặc đồ xô gai tân thời…. => Đám tang ông nội trở thành sân khấu thời trang. 16 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] *Cháu gái nội (Cô Tuyết) - Buồn đau khổ một cách chính đáng khi "bạn giai" chưa tới: - Vui vì có cơ hội tốt để thanh minh với thiên hạ mình chưa đánh mất cả chữ trinh, được mặc quần áo ngây thơ, khiêu dâm. => Biến đám tang thành buổi dạ hội. * Cháu nội: cậu (Tú Tân) - Sướng điên người lên vì có cơ hội khoe tài chụp ảnh . => Bất hiếu vì những sở thích tầm thường, phù phiếm. *Ông TYPN - Hồi hộp chờ đợi giây phút sp chế tạo của mình ra mắt công chúng * Đứa cháu rể (ông Phán mọc sừng) -Vui mừng vì cái sừng hươu vô hình trên đầu. - Vui vì khoản thừa kế được chia, ông ta nghĩ ngay đến cuộc doanh thương với Xuân. => mỗi người có niềm hp riêng nhưng đều có chung một thái độ: + sốt ruột, điên lên, bực mình… háo hức chờ phát tang như chờ đón lễ hội + Hồi hộp chờ chia gia tài kếch xù của người chết -> Bọn chúng là một lũ vô nhân đạo, bất hiếu, háo danh, trái với truyền thống đạo lí . 17 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] Nhóm 2 thảo luận: c. Niềm vui của những thành viên ngoài gia - Niềm vui của những người đình ngoài gia đình? Nhận xét về * Xuân tóc đỏ xã hội tư sản? - Sung sướng, tự hào, hãnh diện vì "có công lớn" - Uy tín và danh dự càng to. Cơ hội được trọng - Đại diện nhóm trình bày vấn vọng, thăng tiến càng lớn. Nhờ có hắn đám tang đề. cụ cố Tổ to hơn khi hắn xuất hiện với 6 xe…2 vòng hoa. * Hai cảnh sát: Min đơ- Min Toa - Vinh dự, vui cực điểm vì: chấm dứt tháng ngày thất nghiệp nên trông nom rất nhiệt tình. * Bạn bè cụ cố Hồng - Khoe khoang huân chương…, Khoe râu… ngắm vẻ đẹp của Tuyết với bộ mặt xúc động => Lũ người đểu giả * Đám trai thanh gái lịch của Hà thành - Tưng bừng thăm hỏi - Có cơ hội gặp gỡ hẹn hò, chim chuột nhau, bình phẩm, chê bai nhau, cười tình với nhau… => Đám tang trở thành đám rước, lễ hội…Mọi vui buồn đều không liên quan đến đám tang, nhưng họ che đậy bằng bộ mặt buồn rầu giả tạo. Người đi đưa đám là những người thanh lịch, giàu sang nhưng chỉ chiếu lệ ( thực chất dâm đãng, thì thầm trêu cợt, dung tục …) * Người dân thành phố hiếu kì đứng dọc hai bên đường để xem đám tang, khen ngợi một đám 18 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] tang to. Sự suy đồi đạo đức của cả một xã hội. => bằng bút pháp trào phúng hiện thực tác giả vạch trần bộ mặt giả rối, rởm đời, chó đểu của xã hội đương thời.- xã hội suy đồi đạo đức. Nhóm 3 thảo luận - Đám tang diễn ra như thế đ. Cảnh đám ma gương mẫu nào?(Nghi thức, quang cảnh, - Nghi thức: Ta, Tàu, Tây. Hàng trăm câu đối, không khí) vòng hoa, lợn quay đi lọng, kiệu bát cống, vài trăm người đi đưa, ảnh chụp như hội chợ, quần áo như buổi dạ hội… => Quá đầy đủ, long trọng nhưng hổ đốn, bát nháo cốt để khoe sang, giàu một cách lố bịch và hợm hĩnh (Thật là một đám ma to tát khiến người chết cũng phải mỉm cười sung sướng, nếu không gật gù cái đầu) - Không khí: + Sôi nổi hỗn loạn + Vui vẻ, đông đúc, nhộn nhịp. Đám đi tới đâu - Nhận xét về điệp ngữ “Đám huyên náo tới đó => như một lễ hội cứ đi”? * Đám cứ đi: lặp lại và ngắt xuống dòng - Diễn tả tốc độ chậm chạp đến dềnh dàng của đám tang chủ yếu để cố ý khoe sang, giàu của gia đình cụ cố Hồng. Tác giả không muốn người - Thái độ của tác giả trước đọc nhầm lẫn đám tang thanh đám hội. thực trạng ấy? => tác giả xót xa tố cáo sự vô đạo đức của mọi - Đại diện nhóm trình bày vấn người trong gia đình cụ cố Hồng, xã hội đương đề. thời. 19 Liên hệ: Nguyễn Văn Hùng ĐT:0946734736; Mail: [email protected] Nhóm 4 thảo luận: - Cảnh hạ huyệt được tác giả e. Cảnh hạ huyệt miêu tả như thế nào? chi tiết - Là màn hài kịch nhỏ: nào đáng chú ý nhất? + Cậu Tú Tân lăng xăng chụp ảnh, bắt bẻ mọi người tạo dáng, giả đau khổ để chụp. + Xuân trang nghiêm một cách giả vờ. + Cụ cố Hồng: ho, khạc, mếu máo, ngất đi + Đáng chú ý Ông Phán mọc sừng khóc to " hứt hứt hứt", mãi ko thôi. Ông không đủ sức mang tình thương nhưng vẫn đủ sức rúi vào tay Xuân tờ giấy bạc 5 đồng gấp tư. >> Chi tiết đó lột trần vỏ bọc giả tạo, chẳng qua để che giấu một hành động thanh toán với Xuân và thiết lập một quan hệ mới. - Bức tranh đậm nét và là đỉnh cao của sự tha hóa xuống cấp đạo đức của gia đình thượng tư sản trong xã hội cũ. HS khái quát lại nét đặc sắc về nội dung và nghệ thuật đoạn III. Tổng kết. trích. - Nội dung. - Nghệ thuật. d. Sử dụng phương tiện dạy học. Trong thời đại công nghệ thông tin phát triển và việc đổi mới phương pháp dạy học cần áp dụng công nghệ thông tin vào dạy học là hướng đi đúng đắn nhằm mang lại hiệu quả và hứng thú trong giờ học. Ở bài này giáo viên cần áp dụng máy chiếu nhằm tránh sự nhàm chán trong giờ dạy, ở đây giáo viên dùng sơ đồ hóa để 20