Tài liệu Một vài kinh nghiệm vận dụng phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực để khai thác tính thời sự và truyền tải ý nghĩa giáo dục khi dạy học các tiết văn bản nhật dụng trong chương trình ngữ văn

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO THANH HOÁ TRƯỜNG THPT LÊ LỢI -----------***---------- SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM MỘT SỐ KINH NGHIỆM VẬN DỤNG KĨ THUẬT DẠY HỌC TÍCH CỰC ĐỂ KHAI THÁC TÍNH THỜI SỰ VÀ TRUYỀN TẢI Ý NGHĨA GIÁO DỤC KHI DẠY HỌC CÁC TIẾT VĂN BẢN NHẬT DỤNG TRONG CHƯƠNG TRÌNH NGỮ VĂN TRUNG HỌC PHỔ THÔNG - LỚP 11 VÀ LỚP 12 . Người thực hiện: Hà Thị Tình Chức vụ: Tổ trưởng tổ Ngữ văn SKKN thuộc lĩnh vực(môn): Ngữ văn THANH HOÁ NĂM 2013 0 PHẦN I: ĐẶT VẤN ĐỀ I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI: Hiện nay, việc đổi mới chương trình sách giáo khoa gắn liền với đổi mới phương pháp, kỹ thuật dạy học bên cạnh những thuận lợi , nhiều cái được cũng cò không ít khó khăn, lúng túng , bỡ ngỡ, khi dạy một số tác phẩm thuộc thể loại văn bản mới như văn bản nhật dụng ở chương trình trung học phổ thông. Để tháo gỡ khó khăn đó, trong từng tiết dạy mỗi giáo viên thường phải tìm tòi, cùng với sự vận dụng sáng tạo kiến thức tiếp thu từ những đợt chuyên đề của Bộ, của Sở Giáo dục nhằm nâng cao hiệu quả giờ dạy. Trong chương trình Ngữ văn ở trường Trung học phổ thông, hướng dẫn đọc hiểu các tiết văn bản nhật dụng là phân môn khó bởi đặc trưng của những tiết học này là yêu cầu học sinh không chỉ nắm được nội dung kiến thức ở văn bản cũng như nét đặc sắc về nghệ thuật mà còn phải khai thác được tính thời sự, tìm được tầng ý nghĩa ẩn sâu trong văn bản rồi vận dụng kiến thức ở phần đọc văn để làm bài viết nghị luận xã hội tạo vốn sống, kĩ năng sống. Đọc-hiểu văn bản là một kiểu học mới được đưa vào chương trình THPT. Hoạt động hướng dẫn học sinh đọc-hiểu văn bản chính là giáo viên cung cấp cho các em phương pháp tự học, tự tìm hiểu chiếm lĩnh tri thức trong văn bản nhà trường và tri thức xã hội loài người.Từ đó nâng cao hiểu quả giáo dục nhằm đáp ứng yêu cầu nền giáo dục của Việt Nam nói riêng và thế giới nói chung. Qua đó có thể đào tạo những con người có đủ đức, đủ tài để xây dựng và phát triển xã hội. Việc đưa văn bản nhật dụng vào giảng dạy là một biểu hiện cụ thể của nguyên tắc giảng dạy Ngữ Văn gắn với đời sống , tạo điều kiện tích cực để thực hiện mục tiêu giáo dục phổ thông : củng cố kiến thức cơ bản nhằm đáp ứng yêu cầu của xã hội hiện đại. Văn bản nhật dụng giúp học sinh hiểu biết, tiếp cận, cập nhật những thông tin, hoà nhập nhanh chóng, chủ động, tự tin, vào đời sống xã hội hiện đại. 1 Điều đó chứng tỏ rằng đưa văn bản nhật dụng vào dạy, học trong chương trình phổ thông là rất cần thiết và cần được chú trọng. Học sinh hiện nay ít có những chiêm nghiệm sâu sắc về những vấn đề xã hội. Hơn thế, vốn hiểu biết về xã hội của các em cũng rất non kém. Bên cạnh đó, các em thường ít quan tâm đến những vấn đề có tính thời sự, đặc biệt là các vấn đề văn hóa, giáo dục, chính trị, đạo đức…Vì thế học sinh thường không có hứng thú học văn, thấy khô khan khi học các văn bản nhật dụng. Xuất phát từ tình hình thực tế đó, và căn cứ vào sự đổi mới sách giáo khoa của bộ giáo dục hiện nay có đề cập đến tính thời sự trong văn bản văn học. Trong quá trình giảng dạy, tôi đã có một vài kinh nghiệm được rút ra cho bản thân. Với những văn bản có tính thời sự, giáo viên có thể bằng sự tìm tòi, hiểu biết của mình hãy hướng học sinh đến những vấn đề nhạy cảm hiện nay. Từ đó giúp học sinh có hứng thú hơn trong giờ học, nhất là văn bản nhật dụng. Hướng học sinh đến việc hiểu vấn đề xã hội trong nước và quốc tế về mọi mặt, đa phương diện. Từ đó, giúp học sinh hình thành nhân cách và sống có trách nhiệm với bản thân, xã hội hơn. II/ MỤC ĐÍCH CHỌN ĐỀ TÀI: Trao đổi kinh nghiệm với đồng nghiệp trong việc dạy học giờ dạy Ngữ văn ở cấp Trung học phổ thông. Đặc biệt là đọc hiểu các Văn bản nhật dụng có tính thời sự và tiềm ẩn tầng ý nghĩa nhân văn. Giúp giờ văn bớt nhàm chán, gây hứng thú cho học sinh; giúp các em có thêm vốn sống góp phần vào tiến trình đổi mới phương pháp dạy học giờ Ngữ văn. Đọc - hiểu một tác phẩm văn học theo thể loại thông thường (Truyện, thơ...)đã là khó đối với học sinh Trung học phổ thông bởi có đặc thù riêng: học sinh tiếp cận kiến thức bằng con đường “ Học trong sách vở” biết và cảm nhận cuộc sống từ tác phẩm văn học . Việc đọc hiểu một văn bản nhật dụng lại càng khó hơn. Là giáo viên trực tiếp giảng dạy môn Ngữ văn lớp 11, 12, tôi đã thực nghiệm đề tài: “Một vài kinh nghiệm vận dụng phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực để khai 2 thác tính thời sự và truyền tải ý nghĩa giáo dục khi dạy học các tiết văn bản nhật dụng trong chương trình Ngữ văn THPT - lớp 11 và lớp 12” và rất có ý nghĩa. 1. Ý nghĩa lí luận: Vận dụng phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực để khai thác tính thời sự và truyền tải ý nghĩa giáo dục khi dạy học các tiết văn bản nhật dụng trong chương trình Ngữ văn cho học sinh Trung học Phổ thông là một bước hiện thực hóa quan điểm đổi mới chương trình giáo dục phổ thông, đổi mới chương trình sách giáo khoa, đổi mới phương pháp học tập theo tính tự chủ, lấy học sinh là trung tâm, thầy là người thiết kế, trò là người thi công,....Đồng thời đảm bảo mục tiêu chung của giáo dục “Đào tạo con người Việt Nam phát triển toàn diện”.Biết nhận thức, biết trình bày quan điểm, đánh giá về vấn đề đời sống, tư tưởng, đạo lý xã hội đúng qui trình, đúng phương pháp. 2. Ý nghĩa thực tiễn: Với đối tượng học sinh Trung học phổ thông hiện nay, kiến thức trong các em phần lớn từ sách vở, từ các tác phẩm văn học. Kiến thức về cuộc sống rút ra từ thực tiễn, từ đọc hiểu các văn bản nhật dụng phần đa rất hạn chế, kỹ năng khai thác tính thời sự , thẩm thấu tầng ý nghĩa rồi tích cóp, tạo “ vốn” để ứng dụng vào cuộc sống, làm bài văn nghị luận xã hội lại càng yếu hơn. Nên “kinh nghiệm vận dụng phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực để khai thác tính thời sự và truyền tải ý nghĩa giáo dục khi dạy học các tiết văn bản nhật dụng trong chương trình Ngữ văn THPT” cho các em là rất cần thiết, từ đó giúp các em nâng cao khả năng đọc hiểu văn bản, kĩ năng sống, hiểu biết, trình bày vấn đề hiểu biết , về đời sống xã hội, hiểu người, hiểu mình, tự tin bước vào cuộc sống. Mặt khác, khai thác tính thời sự và truyền tải ý nghĩa giáo dục khi dạy học các tiết văn bản nhật dụng trong chương trình Ngữ văn THPT sẽ bổ trợ kiến thức làm bài văn nghị luận xã hội mang tính thiết thực giúp học sinh chuẩn bị tốt cho kì thi tốt nghiệp Trung học phổ thông và tuyển sinh vào các trường Đại 3 học, Cao đẳng thuộc khối C, D (Bởi trong đề thi môn Ngữ văn, nghị luận xã hội chiếm 3/10 điểm toàn bài). Vậy khai thác tính thời sự và truyền tải ý nghĩa giáo dục khi dạy học các tiết văn bản nhật dụng trong chương trình Ngữ văn cho học sinh Trung học Phổ thông có ý nghĩa thiết thực nâng cao chất lượng giảng dạy phân môn đọc hiểu văn bản, nâng kĩ năng sống cho con người, góp phần đào tạo đội ngũ cán bộ phát triển toàn diện cho quê hương và đất nước sau này. PHẦN II: GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ I. CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI Xuất phát từ yêu cầu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông được thể hiện trong Nghị quyết số 40/2000/QH10 ngày 09 tháng 12 năm 2000 của Quốc hội khóa X về đổi mới chương trình giáo dục phổ thông: “Xây dựng một nội dung chương trình, phương pháp giáo dục, sách giáo khoa phổ thông mới, nhằm nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện thế hệ trẻ đáp ứng nhu cầu phát triển nguồn nhân lực phục vụ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, phù hợp với thực tiễn và truyền thống Việt Nam, tiếp cận trình độ giáo dục phổ thông ở các nước phát triển trong khu vực và trên thế giới”. Văn bản đồng thời yêu cầu: “Việc đổi mới chương trình giáo dục phổ thông phải quán triệt về mục tiêu, yêu cầu về nội dung phương pháp giáo dục của các bậc học, cấp học quy định trong giáo dục, khắc phục những mặt hạn chế của chương trình, sách giáo khoa, tăng cường tính thực tiễn, kĩ năng thực hành, năng lực tự học, coi trọng kiến thức khoa học xã hội và nhân văn, bổ sung những thành tựu khoa học và công nghệ hiện đại phù hợp với khả năng tiếp thu của học sinh.....”. Cùng với việc đổi mới chương trình giáo dục phổ thông là đổi mới sách giáo khoa phổ thông phù hợp với mục tiêu giáo dục quy định trong luật giáo dục. Sách giáo khoa Ngữ văn THPT đã quan tâm đúng mức đến việc “dạy chữ” và “dạy người”, dành thời lượng đáng kể cho các tiết văn bản nhật dụng. Việc đổi mới chương trình sách giáo khoa đã đặt trọng tâm vào việc đổi mới phương pháp dạy học. Đổi mới phương pháp dạy và học đã được xác định trong 4 Nghị quyết trung ương 4 khóa VII (Tháng 01 năm 1993), Nghị quyết Trung ương 2 khóa VIII (Tháng 12 năm 1996) được thể chế hóa trong luật giáo dục (2005) được cụ thể hóa các chỉ thị của Bộ Giáo dục và Đào tạo đặc biệt là chỉ thị số 14 (Tháng 4 năm 1999). Luật giáo dục, điều 28.2 đã ghi: “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh, phù hợp với đặc điểm của từng cấp học, môn học, bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú cho học sinh”. Quán triệt thực hiện nghị quyết 37/2004/ QH11 ngày 03 tháng 12 năm 2004 của Quốc hội về giáo dục “Tiếp tục cải tiến công tác thi cử theo hướng gọn nhẹ, hiệu quả, thiết thực”. Ngành giáo dục và đào tạo chủ trương: Nâng cao chất lượng thi cử, kiểm tra đánh giá để đảm bảo đây là khâu quan trọng tác động tích cực mạnh mẽ trong quá trình dạy và học, phải đồng thời vừa đổi mới kiểm tra đánh giá thường xuyên, định kì ở các bậc học, vừa đổi mới kì thi tốt nghiệp Trung học phổ thông, thi tuyển sinh và Đại học, Cao đẳng.... Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo ban hành kèm theo quyết định số 16/2006/QĐ – BGD&ĐT ngày 05/5/2006 xác định rõ: “Môn Ngữ văn ở cấp Trung học phổ thông nhằm giúp học sinh: Có những kiến thức phổ thông, cơ bản, hiện đại hệ thống về văn học và Tiếng Việt. Hình thành và phát triển các năng lực ngữ văn với yêu cầu cao hơn cấp THCS bao gồm: Năng lực sử dụng Tiếng Việt (thể hiện bốn kĩ năng cơ bản: đọc, viết, nghe, nói), năng lực tiếp nhận văn học, cảm thụ, thẩm mĩ, năng lực tự học, năng lực thực hành ứng dụng, năng lực bàn luận, đánh giá, biện luận, ...” II. THỰC TRẠNG CỦA VẤN ĐỀ: Xuất phát từ thực trạng dạy - học các văn bản nhật dụng trong chương trình Trung học phổ thông: khi đọc - hiểu văn bản nhật dụng chỉ chú trọng nắm bắt nội dung, đặc điểm nghệ thuật, hoặc hình thức của văn bản mà chưa quan tâm đến tính thời sự, ý nghĩa giáo dục của văn bản mà tác giả muốn truyền tải. 5 Việc đổi mới phương pháp giảng dạy trong nhiều năm qua đã được thực hiện đối với môn Ngữ Văn nói riêng và các môn học khác nói chung trong chương trình THPT. Nhiều phương pháp tiên tiến, nhiều kĩ thuật dạy học tích cực hiện đại, đã được tiến hành. Giáo viên còn gặp nhiều bỡ ngỡ lúng túng khi dạy đọchiểu văn bản nhật dụng. Kiểu bài này hoàn toàn mới đối với giáo viên và học sinh. Tuy nhiên kết quả giảng dạy trong trường THPT còn ở mức độ thấp. Xuất phát từ yêu cầu thực tế đó đòi hỏi phải có những sáng tạo khi thiết kế bài dạy sao cho phù hợp với đối tượng học sinh nhằm làm sáng tỏ các phương diện khác nhau của dạng văn bản này từ khái niệm đến các đặc điểm về nội dung và hình thức cũng như khai thác tính thời sự, ý nghĩa của văn bản lúc đương thời và hiện nay. Khi dạy -học các tiết về loại Văn bản nhật dụng theo phương pháp truyền thống, thông thường gặp những vướng mắc như sau: 1. Hướng dẫn học sinh tìm hiểu nội dung theo bố cục văn bản mà không khai thác được tính thời sự là cốt lõi, mục tiêu của người viết loại văn bản nhật dụng muốn hướng tới, mong đạt được. Ví dụ : khi đọc - hiểu văn bản: Về luân lí xã hội ở nước ta ( Trích Đạo đức và luân lí đông tây-Phan Châu Trinh) Dựa theo Hướng dẫn thực hiện chuẩn kiến thức kĩ năng môn Ngữ văn lớp 11Bộ Giáo dục và Đào tạo ban hành tháng 01 năm 2010 giáo viên soạn bài giảng thì chỉ chuyển tải được các vấn đề:(Tóm tắt nội dung bài dạy như sau:) I. Tìm hiểu chung: 1. Tác giả. 2. Tác phẩm. II.Đọc - hiểu văn bản 1. Nội dung: Đoạn 1: Hiện trạng của vấn đề- luân lí xã hội của nước ta. Đoạn 2:Những biểu hiện cụ thể... Đoạn 3:Nêu giải pháp: 6 2. Nghệ thuật: - Nghệ thuật viểt văn chính luận 2. Học sinh chưa học được ở bài luận những thông tin có tính thời sự của văn bản mà chỉ: - Học sinh chủ yếu hiểu nội dung văn bản viết gì, bàn về vấn đề gì? Hiểu xuôi chiều vấn đề văn bản. - Học sinh thường sa vào liệt kê luận điểm của văn bản nhật dụng 3. Học sinh chưa biết bóc tách vấn đề , tích hợp kiến thức để tìm ra những giá trị mà ngôn ngữ văn bản tiềm ẩn. Tổng hợp kết quả kiểm chứng bằng bài viết 10 phút sau mỗi tiết dạy học văn bản nhật dụng bằng câu hỏi đối với các lớp không thẩm định như sau: ? Theo em tính thời sự có ở văn bản nhật dụng này là gì? Biểu hiện rõ nét ở luận điểm nào?Giá tri ( ý nghĩa) của văn bản với đương thời và hiện nay? + Lớp 11( Tiết PPCT:101,102-Về luân lí xã hội ở nước ta) + Lớp 12( Tiết PPCT:16,17-Thông điệp nhân ngày thế giới phòng chống AIDS, 01/12/2003) như sau: Năm học 2010- 2011 Lớp Điểm TS HS Giỏi Khá TB Yếu Kém 11A4 41 0 = 0% 03 = 7,3% 20 = 48.8% 18 = 43,9% 0 = 0% 11A9 44 0 = 0% 03 = 6.8% 20 = 45.5% 18 = 47,7% 0 = 0% Lớp 12 A3 12A5 TS HS 41 45 Giỏi 0 = 0% 0 = 0% Điểm Khá TB 04 = 9,8% 26 = 63,4% 20 = 44,4% 14 = 31.1% Yếu 10=24,4% 9 = 20% Kém 01 = 2,4% 04 = 4,5% 7 Năm học 2011 - 2012: Điểm Lớp TSHS 11A1 45 0 11A3 48 0 Lớp TSHS 12A6 12A8 49 45 Giỏi Giỏi 0 0 Khá TB Yếu Kém 3= 6,7% 22= 48,9% 18= 40% 2=4,4% 5= 11,2% 24= 49% 15= 30,6% 2=8,2% Khá 6= 12,2% Điểm TB 24= 49% Yếu Kém 14= 36,6% 3=12,3% 3= 22= 48,9% 2=4,4% 6,7% Năm học 2012 - 2013: Lớp TSHS 11A6 11A7 49 45 Lớp TSHS 12A2 47 12A5 42 Giỏi 0 0 Khá 4= 12,2% 3= 6,7% Điểm TB 26= 49% Yếu Kém 12= 36,6% 5=12,3% 18= 40% 22= 48,9% 2=4,4% Điểm Giỏi Khá 0 6= 12,2% 0 24= 49% 3= 6,7% TB Yếu Kém 15= 30,6% 2=8,2% 18= 40% 22= 48,9% 2=4,8% 8 Từ cơ sở lí luận và thực trạng này của học sinh tôi đã vạch kế hoạch thực nghiệm : vận dụng phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực để khai thác tính thời sự và truyền tải ý nghĩa giáo dục khi dạy học các tiết văn bản nhật dụng trong chương trình Ngữ văn THPT và có hiệu quả. III. GIẢI PHÁP VÀ TỔ CHỨC THỰC HIỆN Để thực hiện được đề tài, yếu tố đầu tiên mà tôi quan tâm đó là đối tượng học sinh. Học sinh vùng nông thôn, miền trung du, kinh tế xã hội còn khó khăn, năng lực cảm thụ văn học còn nhiều hạn chế. Tâm lí chung của các em là lười suy nghĩ, ít hiểu biết các vấn đề xã hội. Chưa có ý thức lần mò, đam mê tìm hiểu nội dung nghĩa của một câu tục ngữ, câu châm ngôn. Chính vì vậy các em rất thiếu hiểu biết sâu về các vấn đề cuộc sống. lại nhút nhát, ngại bày tỏ những nhận xét đánh giá trước mọi người. Muốn học sinh học tốt các tiết học loại văn bản nhật dụng đòi hỏi học sinh phải nắm được khái niệm, đặc điểm chung của loại văn bản, từ đó học sinh mới biết cách khai thác, khám phá và vận dụng vào cuộc sống hoặc cao hơn là sau đó các em có thể tự tạo (viết) văn bản nhật dụng. Nên giải pháp đầu tiên là tôi hướng dẫn các em phải thực hiện yêu cầu sau một cách nghiêm ngặt: 1.Thứ nhất, hướng dẫn học sinh nhớ lại lý thuyết, nắm được khái niệm ngay từ khâu hướng dẫn chuẩn bị bài: Văn bản và văn bản nhật dụng: 1.1. Văn bản: Theo từ điển Tiếng Việt văn bản được hiểu: “Văn bản là chuỗi kí hiệu ngôn ngữ hay nói chung những kí hiệu thuộc một hệ thống nào đó, làm thành một chỉnh thể mang ý nghĩa trọn vẹn.”[10; 1136]. Như vậy đặc trưng đáng chú ý của văn bản đó chính là tính hoàn chỉnh về hình thức và trọn vẹn về nội dung. 1.2 Văn bản nhật dụng: 9 “Nhật dụng có nghĩa là gì?” Theo từ điển tiếng Việt “nhật dụng” có nghĩa là “dùng đến hàng ngày”. Trong các tài liệu ở nước hiện nay chưa chính thức đưa ra khái niệm về văn bản nhật dụng. Khái niệm về văn bản nhật dụng không phải khái niệm thuộc về thể loại , cũng không chỉ kiểu văn bản. Văn bản nhật dụng chỉ đề cập đến chức năng , đề tài cũng như tính cập nhật của nội dung văn bản. Nội dung được đề cập tới trong văn bản nhật dụng là những đề tài gần gũi với cuộc sống,vì vậy nó có tính thời sự, hàm chứa giá trị văn học và mang ý nghĩa nhân loại. Những đề tài thường thấy trong văn bản nhât dụng: văn hóa, di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh , thiên nhiên và con người, vai trò của phụ nữ, quyền trẻ em, dân số, bài trừ tệ nạn ma túy, viết về các danh nhân thế giới và Việt Nam, về vấn đề quyền sống của con người, bảo vệ hòa bình, chống chiến tranh. Nội dung trong văn bản nhật dụng được người viết trình bày dưới nhiều hình thức như: nhận xét, lí giải, đánh giá những quy luật của tự nhiên và con người. Đề tài trong văn bản nhật dụng rất phong phú, nó bao hàm mọi mặt của đời sống. Phong cách văn bản nhật dụng thuộc mọi phong cách của ngôn ngữ. Trong một văn bản nhật dụng có thể sử dụng một phong cách hoặc có sự kết hợp nhiều phong cách khác nhau. Ngôn ngữ được sử dụng trong văn bản nhật dụng là ngôn ngữ tường minh. Nội dung của văn bản nhật dụng thường mang tính đơn nghĩa. Tính đơn nghĩa thể hiện ở mặt từ vựng và cú pháp khi diễn đạt nội dung và đích của văn bản. Văn bản nhật dụng mang những đặc trưng chung của văn bản: hoàn chỉnh về hình thức và trọn vẹn về nội dung, tính liên kết chặt chẽ đều nhằm hướng tới một mục đích thông tin nhất định và đều dùng ngôn ngữ làm phương tiện biểu đạt. Có nhiều văn bản nhật dụng sử dụng các biện pháp nghệ thuật. Vậy muốn phân biệt sự khác nhau giữa phẩm chất nghệ thuật này với văn bản nghệ thuật chúng 10 ta dựa vào đâu? Đó là sự khác nhau về đích sử dụng: Nếu như trong văn bản nghệ thuật phẩm chất này chính là đích của văn bản thì trong văn bản nhật dụng các phẩm chất này không phải là đích của văn bản. Đích của văn bản nhật dụng chính là thông tin đựợc truyền đạt trong văn bản. Văn bản nhật dụng trước hết là một phần của văn bản văn học. Tuy nhiên nó có những điểm khác nhau cơ bản. Trong văn bản văn học nội dung được mã hóa bằng kí hiệu thông thường, đồng thời nội dung đó còn được mã hóa bằng chính nội dung của các kí hiệu mang lại còn có một thông tin khác đứng sau các dòng chữ có tính chất xuyên suốt toàn bộ văn bản. Nội dung trong văn bản nhật dụng thường mang tính đơn nghĩa và tường minh. Việc chỉ ra những đặc điểm khác nhau cơ bản giữa văn bản và văn bản nhật dụng sẽ là cơ sở quan trọng để tìm ra hướng dạy học văn bản nhật dụng và khai thác tính thời sự, ý nghĩa, giá trị của văn bản. 1.3 Tính thời sự trong văn bản nhật dụng là tính cập nhật kịp thời, đáp ứng yêu cầu, đòi hỏi của cuộc sống hằng ngày, cuộc sống hiện đại gắn với những vấn đề cơ bản của cộng đồng xã hội. 2. Thứ hai, định hướng kĩ năng đọc – hiểu văn văn bản nhật dụng: Như chúng ta vừa tìm hiểu ở phần trên đọc – hiểu văn bản nhật dụng tức là giải quyết các vấn đề tương quan trong cấu trúc văn bản. Văn bản nhật dụng mang đầy đủ đặc trưng của văn bản nói chung ở các phương diện: cấu trúc, nội dung và ý nghĩa vì vậy hoạt động đọc hiểu nên tuân theo quy trình đọc hiểu văn bản nói chung. Đọc hiểu văn bản nhật dụng cũng phải quan tâm khám phá cấu trúc văn bản, nội dung văn bản, ý nghĩa văn bản. Dựa vào đặc trưng riêng của văn bản nhật dụng khi dạy học sinh tiêp cận văn bản nhật dụng phải phù hợp với đặc trưng riêng của văn bản này, trước tiên phải chú trọng đến yêu cầu đọc hiểu cấu trúc của văn bản. Như vậy mục đích của một bài dạy văn bản nhật dụng là giúp học sinh đọc và hiểu văn bản đó. Có nghĩa là giúp học sinh nắm bắt thông tin và hiểu thông tin 11 của văn bản. Từ đó tác động đến các em về mặt nhận thức, tình cảm, ý thức, bổ trợ kiến thức về ngôn ngữ, đời sống. Qua đó giúp các em hiểu được quy trình cũng như nguyên tắc tạo lập văn bản, có kỹ năng tạo lập một văn bản nhật dụng. Văn bản đó phải có mục đích cụ thể , sử dụng phương tiện ngôn ngữ phù hợp với nội dung, đối tượng để tạo nên khả năng tác động trực tiếp đến người đọc, người nghe. Văn bản đó tuân thủ những nguyên tắc tạo lập văn bản nói chung, trong đó chú ý đến phong cách chức năng của ngôn ngữ. Ví dụ: Khi đọc - hiểu văn bản: Thông điệp nhân ngày thế giới phòng chống AIDS, 1-12-2003 Đối với mọi văn bản văn học việc nắm bắt thông tin, sự kiện của văn bản chính là tìm hiểu thông tin thẩm mĩ, thông tin về những vấn đề có thật trong cuộc sống. Mục đích của văn bản nhật dụng nhằm cung cấp nội dung thông tin sự kiện.Từ những nội dung đó, hướng người tiếp nhận vào hoạt động thực tiễn. Nhưng đối với một văn bản nhật dụng trong chương trình Trung học phổ thông ngoài việc thực hiện nhiệm vụ dạy- học tìm hiểu mục đích viết văn bản còn phải khai thác tính thời sự, ý nghĩa giáo dục của văn bản. Ngoài việc cung cấp tri thức và rèn luyện kĩ năng đọc cho học sinh còn phải rèn luyện kĩ năng tạo lập văn bản cho học sinh. Ví dụ sau khi dạy bài: Thông điệp nhân ngày thế giới phòng chống HIV-AIDS, 1-12-2003 ngoài việc hướng dẫn học sinh nắm được những nội dung mà văn bản đã cung cấp giáo viên cần rèn luyện kĩ năng khai thác tính thời sự, tạo lập văn bản cho học sinh qua đề kiểm tra. Ví dụ như: “Anh (chị) hãy thử viết một bản thông điệp trong khuôn khổ 500 chữ về một vấn đề mà mình cho là nóng bỏng hiện nay ở quê hương mình ?” Vấn đề đặt ra ở đây là rèn luyện kĩ năng khai thác tính thời sự, tạo lập văn bản cho học sinh được thực hiện như thế nào trong giờ học? Kĩ năng này phải được thực hiện trong cả quá trình đọc hiểu văn bản, tóm tắt lại nội dung của văn bản cũng chính là một cách rèn luyện kĩ năng tạo lập văn bản cho học sinh. Đồng thời kĩ năng này củng được củng cố rèn luyện sau mỗi bài học thông qua việc giáo viên yêu cầu học sinh của mình chuẩn bị tư liệu viết một văn bản theo 12 văn phong của văn bản nhât dụng, văn bản đó phải có sự đầu tư, sáng tạo, có sức thuyết phục. Từ đó phát huy được tính chủ động sáng tạo trong quá trình tiếp thu của học sinh. Gắn liền quá trình học tập với thực tiễn đời sống, tạo hứng thú cho học sinh đối với môn học, đồng thời nâng cao hiệu quả chất lượng giáo dục trong thời đại mới. Học sinh không chỉ tiếp thu thụ động mà biết vận dụng linh hoạt kiến thức học được vào thực tiễn đời sống. Tóm lại đọc hiểu văn bản nhật dụng chính là quá trình phân tích văn bản để chiếm lĩnh tri thức đồng thời qua đó rèn luyện tư duy khoa học : phân tích, tổng hợp,…đạt được nhiệm vụ của quá trình nhận thức. 3. Thứ ba, hướng dẫn học sinh đọc-hiểu cấu trúc của văn bản nhật dụng: Văn bản nhật dụng mang đặc trưng chung của văn bản: hoàn chỉnh về hình thức, trọn vẹn về nội dung. Để đảm bảo được những yêu cầu đó văn bản nhật dụng phải có bố cục rõ ràng. Để tìm ra nội dung ý nghĩa của văn bản nội dung ý nghĩa của văn bản nhật dụng giáo viên phải hướng dẫn học sinh tìm ra cấu trúc của văn bản dựa trên bố cục, nội dung của văn bản. Bố cục của văn bản đó được chia thành mấy phần, mấy đoạn, nội dung chính của từng đoạn, trọng tâm của văn bản được thể hiện trong nội dung nào, lời văn được tác giả sử dụng...Trên cơ sở đó bước đầu tìm hiểu cấu trúc và nội dung văn bản, người đọc bắt đầu tìm hiểu nội dung văn bản theo bố cục đã xác định. Người đọc tìm ra những thủ pháp nghệ thuật được tác giả sử dụng trong đó, tác dụng của nó trong việc thể hiện nội dung văn bản. Mỗi văn bản có sự phân chia bố cục khác nhau : văn bản có thể được phân chia theo không gian, thời gian, tuyến nhân vật, sự kiện… Đối với văn bản kí văn bản thường được phân chia theo dòng cảm xúc của nhân vật chính trong tác phẩm. Ví dụ: * Văn bản: Thông điệp ngày thế giới phòng chống HIV-AIDS, 1-12-2003. Có bố cục rất rõ ràng: theo trật tự thời gian: 13 + Đặt vấn đề: Các quốc gia nhất trí thông qua: “Tuyên bố về Cam kết phòng chống HIV/AIDS”. + Thực trạng vấn đề:(1) Các nguồn lực được tăng lên phục vụ cho phòng chống HIV/AIDS; (2) Đại dịch HIV/AIDS vẫn đang hoành hành dữ dội trên toàn cầu; (3) Những mục tiêu đặt ra trong “Tuyên bố về Cam kết phòng chống HIV/AIDS” không được hoàn thành. + Nhiệm vụ cấp bách đặt ra: (1) Đặt vấn đề AIDS lên hàng đầu trong chương trình nghị sự và hành động;(2) Đánh đổ thành lũy của sự im lặng, công khai lên tiếng về HIV/AIDS; (3) Xóa bỏ sự kì thị và phân biệt đối xử. + Kết luận: Cuộc chiến chống lại HIV/AIDS bắt đầu từ chúng ta. *Trong văn bản : Nguyễn Đình Chiểu ngôi sao sáng trong nền văn nghệ của dân tộc nội dung của bài cũng được trình bày theo mạch của sự kiện: + Mở đầu tác giả đặt vấn đề: “ Trên trời có những vì sao có ánh sáng khác thường, nhưng con mắt chúng ta phải chăm chú mới nhìn thấy, và càng nhìn thì càng thấy sáng. Văn thơ của Nguyễn Đình Chiểu cũng như vậy” Đây là luận điểm bao trùm toàn bộ bài viết. + Phần nội dung gồm ba phần chính, là sự triển khai, cụ thể hóa luận điểm được nêu ra ở phần mở đầu: (1) “ Ánh sáng khác thường” trong cuộc đời và quan niệm văn chương của Đồ Chiểu; (2) “ Ánh sáng khác thường”trong thơ văn yêu nước của Nguyễn Đình Chiểu”; (3) “Ánh sáng khác thường” trong truyên thơ Lục Vân Tiên. + Khép lại bài viết tác giả kết luận đánh giá vị trí của Nguyễn Đình Chiểu trong nền văn học dân tộc, khẳng định những giá trị vượt thời gian của thơ văn Nguyễn Đình Chiểu. 4. Thứ tư, Hướng dẫn và tổ chức học sinh đọc-hiểu nội dung văn bản: Đối với văn bản nghệ thuật việc đọc hiểu văn bản phải đi từ những hướng khác nhau: theo bố cục văn bản, theo tuyến nhân vật, tư tưởng, không gian nghệ thuật, theo dòng tâm trạng xúc cảm tác giả … Đối với văn bản nhật dụng trong 14 chương trình Ngữ Văn THPT thường có cấu trúc rõ ràng, nội dung mạch lạc thì việc đọc hiểu nội dung nên bám sát cấu trúc của văn bản. Bắt đầu tìm hiểu nội dung của văn bản theo từng phần, từng đoạn của văn bán sau đó tổng hợp và khái quát nội dung trên toàn văn bản. Từ việc tìm hiểu nội dung để khám phá tư tưởng, tình cảm của tác giả gửi gắm qua tác phẩm.Trong quá trình đọc hiểu văn bản cũng cần tìm hiểu phương thức diễn đạt được sử dụng trong toàn văn bản: các biện pháp, cách thức sử dụng ngôn ngữ và lời văn của tác giả trong việc biểu đạt nội dung. Trong suốt quá trình tìm hiểu nội dung từng phần, từng đoạn của văn bản, người đọc cũng tìm ra những phương thức nghệ thuật được dùng trong văn bản: những biện pháp tu từ, cách thức sử dụng ngôn ngữ, lời văn của tác giả trong việc biểu đạt nội dung. Giáo viên đưa câu hỏi để học sinh tìm hiểu nội dung? nghệ thuật? tính thời sự? của văn bản theo một số phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực sao cho linh hoạt, hiệu quả đối với từng bài? Yêu cầu chung của việc đặt câu hỏi: đảm bảo được sáu yêu cầu cơ bản sau: Một là câu hỏi phải đạt được mục đích kích thích sự cảm thụ của người đọc với tác phẩm. Hai là câu hỏi phải xác định được cảm xúc và rung động thẩm mĩ có tính chất trực giác của người đọc. Ba là việc đưa ra câu hỏi phải xác định được bức tranh nghệ thuật toàn cảnh có diện và có điểm để giờ học văn có trọng tâm, những điểm sáng thẩm mĩ phải được khai thác sâu sắc hơn, khắc phục được giờ văn bàng bạc nhạt nhẽo. Bốn là câu hỏi phải xác định sự hiểu biết của người đọc từ mức độ từ dễ đến khó. Năm là câu hỏi phải giúp người đọc phát hiện hết chi tiết nghệ thuật có giá trị và toàn bộ cấu trúc tác phẩm. Sáu là mã hóa lượng thông tin một cách đơn giản phù hợp sát thực tế thể loại, nội dung thể loại, nội dung cụ thể và tâm lí lứa tuổi. Đây là sáu nguyên tắc cơ bản trong việc xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy học văn bản nhật dụng. 15 5. Thứ năm, hướng dẫn học sinh khai thác tính thời sự, tầng ý nghĩa văn bản: Ý nghĩa của văn bản nhật dụng thực chất là công việc thâu tóm nội dung văn bản, cảm nhận những điều mà tác giả gửi gắm trong văn bản, hiểu được giá trị văn bản đối với thời đại đương thời, mọi thời đại và bản thân. Đây là phần giành nhiều thời gian cho học và tự bộc lộ suy nghĩ của bản thân về những gì vừa tiếp thu được từ đó thâu tóm và ghi nhớ nội dung văn bản. Nội dung văn bản đề cập luôn là những vấn đề mang tính chất thời sự và có ý nghĩa cho tương lai. Ở đây luôn nhấn mạnh ý nghĩa đích thực của văn bản nhật dụng trong việc phát triển xã hội trong cả hiện tại và tương lai. Vì vậy từ ý nghĩa văn bản người đọc sẽ hiểu hơn về những vấn đề cấp thiết trong xã hội và rút ra những bài học bổ ích cho chính bản thân mình. Để thực hiện được hành động này người đọc phải huy động toàn bộ kiến thức, vốn văn hóa, kinh nghiệm sống, năng lực tư duy của bản thân để đánh giá văn bản. Bởi trên thực tế cho thấy văn bản thường có nội dung phong phú, những nội dung trong văn bản có thể đúng hoặc có thể sai với hiện thực. Vì vậy không phải lúc nào cũng thừa nhận trong tiếp nhận đích văn bản như một cái gì đã có sẵn giúp ta hành động. Trên cơ sở lí thuyết tiếp cận văn bản nhật dụng bản sáng kiến kinh nghiệm đưa ra năm bước: nhận diện ngôn ngữ, sau đó làm rõ nội dung và ý nghĩa văn bản. Ba bước này có quan hệ biện chứng lẫn nhau. Xét theo chức năng một bước tạo ra phương tiện để người đọc tiếp nhận văn bản ở dạng ngôn ngữ làm rõ ý của người viết. Hai bước tiếp theo thực hiện đọc hiểu người đọc có điều kiện rèn luyện, bồi dưỡng tính chủ động sáng tạo trong tư duy trong quá trình đánh giá hồi đáp nội dung và đích tác động của văn bản. Để cụ thể hóa, kinh nghiệm vận dụng phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực để khai thác tính thời sự và truyền tải ý nghĩa giáo dục khi dạy học các tiết văn bản nhật dụng trong chương trình Ngữ văn THPT” tôi thiết kế một giáo án dạy thực nghiệm theo tinh thần tự chọn: 16 Giáo án thực nghiệm : (Tự chọn tiết101 - Ngữ văn 11 - chương trình chuẩn) VỀ LUÂN LÍ XÃ HỘI Ở NƯỚC TA ( Trích Đạo đức và luân lí Đông Tây- Phan Châu Trinh) A. MỤC TIÊU BÀI HỌC: Giúp học sinh: 1 Về kiến thức: - Vạch trần thực trạng đen tối của xã hội đương thời, đề cao tư tưởng đoàn thể vì sự tiến bộ, hướng vef một ngày mai tươi sáng của đất nước. - Phong cách chính luận độc đáo : lúc từ tốn mềm mỏng, lúc kiên quyết đanh thép, lúc mạnh mẽ, lúc nhẹ nhàng. 2. Về kĩ năng: - Đọc - hiểu văn bản chính luận. - Rèn kĩ bài văn nghị luận cho học sinh lớp 11. 3. Thái độ: Thái độ chân trọng cái tâm, cái tài của nhà văn, nhận thức về tính thời sự và giá trị, ý nghĩa của bài luận với đương thời và hiện nay. B. PHƯƠNG TIỆN THỰC HIỆN: - Giáo viên: Thiết kế bài giảng bằng giáo án điện tử, sách giáo khoa, máy tính, máy chiếu. - Học sinh: xem lại khái niệm văn bản nhật dụng đã học ở cấp Trung học cơ sở. C. PHƯƠNG PHÁP VÀ CÁCH THỨC THỰC HIỆN: - Trao đổi, thảo luận theo nhóm, rút ra những kết luận bằng sơ đồ tư duy. D. TIẾN TRÌNH DẠY HỌC: 1. Ổn định 2. Kiểm tra: Việc chuẩn bị bài của học sinh.(Kiểm tra việc chuẩn bị bài của học sinh nhớ lại lý thuyết, nắm được khái niệm :Văn bản và văn bản nhật dụng, tính thời sự của văn bản nhật dụng...) GV lưu ý H/S: Văn bản nhật dụng mới được đưa vào chương trình học phổ thông. Văn bản nhật dụng không phải là khái niệm thể loại, không chỉ kiểu văn bản mà chỉ đề cập đến chức năng, đề tài và tính cập nhật của nội dung văn 17 bản mà thôi. Đề tài của văn bản nhật dụng thường đề cập đến những lĩnh vực: thiên nhiên, môi trường, văn hóa, giáo dục, chính trị, xã hội, đạo đức, nếp sống…Văn bản nhật dụng vừa có tính cập nhật, vừa có tính lâu dài, tính thời sự. 3.Bài mới: Hoạt động của thầy và trò Hoạt động 1:Cho H/S Nội dung kiến thức cần đạt I. Tiểu dẫn: Tóm tắt những nét cơ 1. Tóm tắt những nét cơ bản về tác giả, thời đại ông bản về tác giả, thời đại sống: ông sống? Những ảnh - Phan Châu Trinh là chí sĩ yêu nước của cách mạng hưởng đến quan điểm Việt Nam đầu thế kỷ XX: luôn có ý thức dùng văn sáng tác? chương để làm cách mạng - Thời đại ông sống: đó là thời điểm đất nước ta rơi ( GV cho học sinh thảo vào tình trạng đen tối do chính sách cai trị của thực luận nhóm - theo bàn - dân Pháp. Dưới ách áp bức của chính quyền thực dân, rồi lớp trưởng thống nhiều tầng lớp nhân dân lao động rên xiết trên những nhất với nhóm trưởng đồn điền, công trường, hầm mỏ của bọn cướp nước và và trình bày trước lớp) bè lũ bán nước. Chứng kiến tình hình đó, ông đã cáo quan đi làm cách mạng để cứu nước nhằm xây dựng nền độc lập quốc gia. Đó là một lí tưởng cần thiết cho một giai đoạn tăm tối của dân tộc. Nhưng ông đã vấp phải khó khăn vì “xã hội luân lí thật trong nước ta tuyệt nhiên không ai biết đến, so với quốc gia luân lí thì người mình còn dốt nát hơn nhiều”.=> Đây chính là tính thời sự có liên quan đến nội dung, mục đích viết văn bản của tác giả 2. Tác phẩm: - Bài diễn thuyết “Đạo đức và luân lí Đông Tây” có 5 ?Trình bày hiểu biết về phần. 18 thông tin của tác phẩm - Đoạn trích thuộc phần 3 của văn bản, được ông diễn và đoạn trích? thuyết vào đêm 19/11/1925 tại nhà Hội Thanh niên ở Sài Gòn. - Tên và số thứ tự đoạn trích do người biên soạn đặt. 3. Quan điểm văn chương: Hoạt động 2: II- ĐỌC HIỂU VĂN BẢN GV. Cho học sinh đọc 1. Bố cục của phần trích : văn bản - phần trích Phần 1: Luân lý xã hội . Hiện trạng chung về luân lý (SGK)). xã hội ở nước ta. - Giáo viên đặt câu hỏi: Phần 2:. So sánh luân lý xã hội ở Châu Âu đã phát ? Cho biết cách chia bố triển với thực tế ở Việt Nam.=> Biểu hiện cụ thể của cục ? hiện trạng. Em hãy nêu nội dung Phần 3: Những giải pháp cần thiết để có luân lý xã hội. chính của từng phần ?. Sơ đồ tư duy cho bố cục phần văn bản: Nhận xét về sự lô - gíc của bố cục Hiện trạng Biểu hiện cụ chung thể Cần phải tuyên truyền CNXH ở Việt Nam để gây dựng đoàn thể vì sự tiến 2.Tìm bộ, hướng tới mục đích giành Độc lập - hiêủ: Tự do. Hoạt động 3: Vấn đề đưa ra nghị luận là gì? Giải pháp 2.1 Sơ lược khái niệm: - Vấn đề Em hiểu gì về khái niệm đưa ra nghị luận là “ Luân lí xã hội” luân lí xã hội ? Trong - Trong đoạn trích cụm từ này được nhắc tới 5lần. phần 1 đoạn trích cụm 19